Морфология – грамматикалық категориялар мен грамматикалық тұлғаларды зерттейтін тіл білімінің саласы. «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»
жүктеу/скачать 290,73 Kb.
|
морфология дәрістер
| Дәріс мақсаты: Студенттерге үстеу жайлы терең теориялық мағлұмат беру, оның мағыналық түрлерін ажырата алуға машықтандыру.
Қазіргі қазақ тілінде үстеу лексика-семантикалық, морфологиялық жағынан ерекшеленген дербес сөз табы болып табылады. Үстеудің лексика-семантикалық сипаты Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, жүзеге асу амал-тәсілін, мекенін, себебін, мезгілін, жай-күйін білдіретін және грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөздер. Биыл Абай он үшке толған еді (М.Әуезов). Кейін баспай, ілгері бас (Шәкәрім). Болады осындай қыз, некен-саяқ... Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста (Абай). Берілген мысалдардағы биыл, кейін, ілгері, некен-саяқ, бірдей сөздері мағынасы мен тұлғалық ерекшеліктеріне қарай үстеу болып табылады. Мұндағы биыл толу етістігінің жүзеге асу мезгілін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап беріп тұр. Кейін, ілгері сөздері басу қимылының мекенін, орнын, бағытын білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап береді. Некен-саяқ сөзі болу іс-әрекетінің мөлшерін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап беріп тұр. Бірдей үстеуі ұстау қимылының жүзеге асу амалын білдіріп, қалай? деген сұраққа жауап беріп тұр. Жоғарыдағы көрсетілген мысалдардағы талданған сөздер етістіктермен тіркесіп, олардың әр түрлі белгісін, қасиетін (мекенін, мезгілін, амалын, мөлшерін т.б.) білдіреді. Қазақ тілінде осы тәрізді қимылдың әр түрлі сипаттарын білдіретін кейбір есім сөздер мен етістіктің көсемше тұлғалары да бар, бірақ олар үстеу орнына қолданылғанымен, яғни қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, мекенін, амалын, мезгілін т.б. білдіргенімен сөз табы жағынан үстеу болып танылмайды. Жалғанда болмас жұбаныш (Абай). Құздарында бал бұлағың (Ә.Сәрсенбаев). Бозторғай шырылдайсың жерге түспей (К.Әзірбаев). Аспандап алыс кеткен не бір мықты (Қ.Аманжолов). Жоқ-барды ертегіні термек үшін (Абай). Осы сөйлемдердегі жалғанда, құздарында, жерге сөздері қимылдың орнын, мекенін білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап беріп тұрса, аспандап сөзі іс-әрекеттің амалын білдіріп, қалай? деген сұраққа, ал термек үшін амалдың мақсатын білдіріп, не үшін? деген сұраққа жауап беріп тұр. Сөйте тұрса да бұлар үстеу емес, пысықтауыш қызметінде жұмсалып тұрған есімдер мен көсемше тұлғалы етістіктер болып табылады. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер етістікпен тіркесіп, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. Кейбір үстеулер морфологиялық өзгеріске түсіп, субстантивтенеді, яғни көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Мысалы: Бүгініміз – беймаза, өткеніміз өкініш пе? («Ег.Қаз.»). Бүгіндері тек ыммен түсініседі (Ә.Тарази). Үстеудің қүрамдық түрлері Үстеудің негізгі грамматикалық белгісі – оның арнайы түрлену жүйесінің және грамматикалық категорияларының жоқтығы. Сөйтіп, үстеу қазақ тілінде түрленбейтін сөз табы болып саналады.Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер құрамы жағынан түбір үстеулер, туынды үстеулер және күрделі түбір үстеулер болып үшке бөлінеді.Негізгі үстеулер. Құрамы жағынан түбір және қосымшаға бөлшектеуге келмейтін сөздер негізгі үстеулер деп аталады. Біраз, кеше, енді үстеулері морфемаларға бөлшектеуге келмейтін түбірден құралған сөздер.Негізгі үстеулерге мына сөздер тобы жатады: жылдам, әрең, әдейі, жорта, әзір, әлі, бұрын, қасақана, ұдайы, ақырын, ерте, кеш, жоғары, төмен, қазір, дереу, жаңа, енді, шапшаң, бағана, ілгері, әрі, бері, мана, ылғи, әзір, бекер, дереу, кері, әрмен, бермен, нақ, нағыз, дәл, өте, тым, аса, ерекше, мүлде, оқыс, түгел т.б. Ескерту: Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі үстеулер болып табылатын ары, бері, кері көне түркі тілінде морфемаларға бөлшектеніп, -ры, -рі, -ру бағыттық барыс септігінің функцияларында жұмсалатын тұлғалардың түбірге сіңісіп, кірігіп кетуі арқылы қалыптасқан. Ғалымдардың көпшілігі бұл тұлғаны көне барыс септіктің жалғауы деп таныса, кейбір зерттеушілер жалғау емес, бағыттық мағына тудыратын қосымша деп қарайды. Көне түркі ескерткіштер тіліндегі –ры, -рі, -ру, -рү түбір сөздердің құрамында өлі формант ретінде сақталған. Сонымен бірге негізгі түбір үстеу тобына жататын жоғары, ілгері сөздерінің түбірі жо, іл есім сөздер болған. Жо – жоқ, йок – биік мағынасын, іл – ілкіде, баста мағынасында қолданылған. Тарихи тұрғыдан жо, іл сөздеріне –ға, -ру, -геру, -қару, -керу формаларының жалғануы арқылы үстеулер жасалған.Негізгі үстеулердің көпшілігіне сын есімнің шырай жұрнақтары жалғанады. Атап айтқанда, мына мезгіл үстеулері: бұрынырақ, ертерек, кешірек т.б. Мысалы: Бұрынырақ кезде бұндайда асын тастап, кісіге қарап жалтақтап шығып кететін (М.Әуезов). Ертерек келмедің деп несіне ескертпейін, ештен кеш жақсы (Ғ.Мүсірепов). Мекен үстеулеріне жалғанады: төменірек, әрірек, жоғарырақ, төмендеу, берірек т.б. Сын қимыл үстеулеріне жалғанады: тезірек, жайырақ, жылдамдау, оңайырақ т.б. Үстеудің кейбір мағыналық топтары шырай жұрнақтарын мүлдем қабылдай алмайды. Жоғарыда аталған кейбір үстеулерге сын есімнің шырай жұрнақтарының жалғануы таихи жағынан үстеудің сын есіммен жақын, төркіндес екендігін көрсетеді. Осымен байланысты шырай жұрнақтарын қабылдайтын да – негізгі түбір үстеулер мен қимылдың сапалық белгісін білдіретін үстеулер. Туынды түбір үстеулер. Басқа сөз таптарынан сөзжасам жұрнақтарының жалғануы арқылы, кейбір септік жалғауларының жалғануы арқылы, кейбір септік жалғауларының көнеленуі, яғни түбірге сіңісіп кетуі арқылы жасалған сөздер туынды үстеулер деп аталады. Қатарлай тіккен киіз үйлер (М.Әуезов). Сейтенге қазақша ғана айтты, қазақ екен (Ғ.Мүсірепов). Түнде ақсақалдарды жинап, солардың қолына бірсыпыра мал сақтауға бермекші болыпты (Б.Майлин). Осы сөйлемдердегі қатарлай, қазақша үстеулері зат есімдерге –лай (-ла+й), -ша жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалса, түнде үстеуі жатыс септігінің де жалғауының көнеленуі негізінде үстеуге айналған. жүктеу/скачать 290,73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|