Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Өмірге жаңа келгеп сәби өсіп. жетіле келе әжесінен ертегі, аңыз, жұмбақ, жаңылтпаштар үйреніп, ойы мен тілін дамытатын болған. Мұны халықтық рухани тәрбие дейміз. Ертегі, мақал, жұмбақ, жаңылтпаш білмеген, білгенін айта алмаған баланы «мылқау» деп, оған жұрт күліп қараған. «Ти десем тимейді, тиме десем тиеді» деген жұмбақ баланың тілін, әрбір дыбыстың қайдан шығатынын білдірсе. саусақтарга «бас бармақ, балалы үйрек, ортан терек, шүлдір шүмек, кішкене бөбек» деп ат қойғызу баланы санауға үйреткен. «Бір дегенім — білеу, екі дегенім — егеу, үш дегенім — үскі, төрт дегенім — төсек, бес дегенім — бесік, алты дегенім — асық, жеті дегенім —- желке, сегіз дегенім — серке, тоғыз дегенім — торқа, он дегенім — оймақ, он бір қара жұмбақ» деген сөз кестелері баланың лексикасын байытқан. Ол кезде жас балалар әрбір үйдің жан санын жұмбақтап, шешуін тауып отырған. Ондай жұмбақтарды: «Нешік? Екі құлағы тесік, ешкің арық, қойың сарық» ден бастаған. Мұндай өлеңдерде бір-біріне айтылған сұрақтар да кездесіп отырады:

– Ауылың қайда? – Қошқар тауда.

– Асқар тауда. – Қойың не жейді?

– Қойың қайда? – Жусан жейді.

– Баланы төсектен тұрғызып, бірін қойға, бірін жылқыға, бірін сиырға, түйеге жұмсаған тіршілік көрінісі де өлеңге арқау болған. Төрт түлік мал жөніндегі жырлардың балаларға лайықталған саласы аса көркем әрі қызық. Олардың мазмұны көбіне күлдіргі болып келеді. Мысалы. «Қой мен ешкінің айтысы» жайындағы өлең окуға жеңіл. мазмұнды әрі әсерлі.

– Мұнда ешкі:

– Менің жегенім жантақ,

Сенің жегенің жантақ.

Сенің құйрығың неден жалпақ? –

десе, қой:

– Менің жегенім ошаған,

Сенің жегенің ошаған,

Сенің құйрығын неден шошайған? –

деп жауап қайтарады.

Айтыс үстінде олар бір-бірін мінеп, сынайды. Қой сүт-майым көп, сол себепті мен малдың құтымын десе, ешкі де қарап қалмайды. Ақыры бұл екеуі бір-біріне топалаң келсін деп, бақ таластырады.

Жаңбырсыз жаздың ыстық аптабы мен аязды қыс малға қандай қолайсыз болса, түрлі індет те оларға жеңіл тимеген, өйткені мал ауруы – жұттың бір түрінен саналған.

«Түйе. түйе, түйелер» дегеп өлең жас буынды бір жағынан еңбекке баулыса, екінші жағынан оларды тілге үйреткен.

Бала:

– Тұзың қайда, түйелер?

– Балқан таудың басында,

– Балды қоян қасында...

Бала:

– Еніп кеттім егіске,

Қойным толды жеміске.

Жемісімді жерге бердім,

Жер маған жусанын берді.

Жусанды мен қойға бердім,

Қой маған қошақанын берді.

Қошақанды мен қонаққа сойдым,

Қонақ маған қамшысын берді.

Қамшыны қызға бердім,

Қыз маған түймесін берді.

Түймені көлге бердім,

Көл маған көбігін берді.

Көбікті терекке бердім,

Терек маған қабығын берді

Қабықты келіншекке бердім,

Келіншек орамалын берді.

Орамалды апама бердім,

Апам асық берді.

Асықты мұзға бердім,

Мұз суын берді.

Суды қара сиырға бердім,

Қара сиыр сүтін берді.

Сүтін пісіріп отыр едім:

Көбелек келіп күмп етті...

Айт дегеннен антамын-ау бәдікті,

Қара мақпал тоным бар барша әдіпті.

Ат оттамай, су ішпей жата берсе,

Қош, қош, қош!

Бәдік кетіп барады жатқа таман,

Жүген ала жүгірдім атқа таман.

Құдай айдап бәдікті қолға берсе,

Итере салар едім отқа таман.

Қош, қош, қош!

Кетер болсаң, әй, бәдік, Меккеге көш,

Кемпір миын мүжіген шекеге көш.

«Көш айласын білмесең, мен айтайын,

Қойдан қойға жүгірген текеге көш.

Енді бірде бәдік таза жыр формасында айтылды:

Бәдік. бәдік деседі,

Бәдік желдей еседі.

Асқар, асқар тауларға,

Айнала соққаи құйынға, —

«Әй, көш» десең — көшеді.

Әй, көш.

Отпен аластау — зороастризм нанымы болса керек. Шамандық наным туған кезде отпен аластау жеті жын шақыру түрінде айтылатын болған. Бақсылардың ұғымынша, жамандық иесі (ауру) өлмейді, сол себепті оны ауырған адамнан (немесе малдан) басқа бір пәрсеге көшіріп жіберуге ғана болады. «Бәдік»— аластау, емдеу деген сөз. Оны бақсылардың өзі де шала жын қалпына түсе отырып, орындаған.

Кейінгі кезеңдерге індет, адамға мерез, пес аурулары келсе, қыз-бозбала қыр басына жиналып түні бойы өлең айтқан. Оны «көшіру» деп атаған. Қазақ сөзі көп адамды «бәдік бас» деген.

Қ ы з: Бәдік кетіп барады таудан асып,

Таудан асқан бұлақпеп араласып,

Енді екеуміз бәдікті тауып алып,

Шын құмардан шығайық сабаласып.

Жігіт: Жемір, бәдік, дегенге, жемір бәдік.

Қу қыздардың шекесін кемір, бәдік. Семіз қыздың ішіне кіріп кетіп.

Бүйрек майын же-дағы семір, бәдік.

Қыз Бәдік кетіп барады мекесіне,

Ешкі арығын білдірмес текесіне.

Онан көшер жайынды мен айтайын,

Бар да жабыс жігіттің шекесіне.