Этногенез және этникалық тарих

Жоғарғы палеолит мәдениетіне, сондай-ақ, адамдардың алғашқы қабірлері де жатады, бұл сол заманда тән және жан туралы түсініктердің пайда болуы туралы мәлімет береді. Табиғат пен адам - адамдардың ертеректегі діни түсініктерінде бірге жүрді және бұл сенімнің барлық түрлерінде - тотемизм, фетишизм, анимизм, магияда да көрініс тапты. Тілдің дамуы адамның шаруашылық қызметінің дамуымен қатар жүрді.

Мезолит (грекшеден «мезос» - орта) климаттағы өзгерістермен белгілі, бұл бәрінен бұрын мұздықтардың кейін шегінуімен байланысты. Бұл кезде қазіргіге жақын флора мен фаунаның құрамы қалыптаса бастады. Сондай - ақ, бұл уақытта «мамонттық» фауналық кешеннің жойылып кетуіне байланысты өмір сүру қажетін қамтамасыз етудің жаңа тәсілдерін іздестіру жүріп жатты. Кейбір аймақтарда егіншілік пен мал шаруашылығының элементтері, басқаларда балықшылық пен терімші-аңшылық шаруашылықтары пайда болды. Мезолите садақ пен жебелер кеңінен қолданылды, еңбек құралдарын даярлау техникасында өзгерістер болды.

Ұжымдық еңбек пен өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болған алғашқы қауымдық қоғам неолит дәуірінде жаңа құрылымға ие болды. Тайпалардың өз атауы, территориясы, диалектісі және басқа да ерекшеліктері пайда болды. Неолитте адамзат алғашқы жасанды материал- қыш-ыдыстарды (керамиканы) даярлауды үйренді. Неолит барлық жағынан революциялық дәуір болып табылады. Бұл кезде шаруашылықтың өнімді формалары: егіншілік пен малшылық пайда болды. Неолит дәуірінде бүкіл Қазақстанның территориясын аңшылық өмір салтынан жылқышылыққа, ежелгі металлургия мен егіншілікке өте бастаған кішігірім жауынгер тайпалар тығыз қоныстанды.

Энеолит дәуірінде Қазақстан территориясында жылқыны қолға үйрету және топтап бағу жүзеге асқан, бұл Солтүстік Қазақстан территориясындағы археологиялық қазбалардан белгілі (Ботай мәдениеті). Ботайлықтар-Еуразия өніріндегі алғашқы жылқы өсірушілер. Жайық - Ертіс арасындағы энеолиттік қоныстардан орасан көп жылқы сүйектері табылды.

Этникалық мәселелер туралы айтсақ сол замандарда Қазақстан үнді-еуропалық және орал-алтай қауымдастықтарының шығу аймағы болуы мүмкін. Еуразияның көптеген халықтары сол этникалық негізден шыққан.

Алғашқы жылқы өсірушілер жылқыға табыну дәстүрін және көшпелі тұрмыстың негізін қалайтын бірқатар элементтерді қалыптастырды. Олар қазақтар үшін қасиетті «алаш» («алаша») кешенді ұғымынан көрініс тапты. Ал, үндіеуропа халықтарында алғашқы ала жылқыдан (алаша ат) мифологиялық қанатты аттың образы-«алаша» (пегас) бастау алады, ежелгі үндіеуропалық халықтардың көне сөздіктерінде пеку (пеки) сөзі-«жылқы», «жеке адамның қозғалмалы мүлкі, байлығы», «малы» және т.б. білдіреді. Ежелгі «алаша аттан» - славянша –«лошадь» шығады. Көптеген себептерге байланысты сонау замандарда-ақ Ұлы даланың тайпалары Батыс Еуропа мен Оңтүстіктің Азия өлкелеріне қоныс аударып, онда мемлекеттер мен қазіргі өркениеттердің негізін қалай бастады.

Халық арасындағы этногониялық аңыздарда қазақ мемлекеті, этностың және үш жүздің пайда болуы Алаша ханның атымен байланысты.

Аңыз бойынша қазақтың алғашқы ханы Қызыл Арслан ханның баласы – Алаша хан болған. Ханның баласы ала болып туған, сондықтан әкесі оны және шешесін далаға апарып тастауға бұйырады. Алаша бала далада аты әйгілі Майқы биді кездестіреді. Майқы би туғаннан ақсақ болған, өзінің екі аяқты арбасымен жүреді екен, арбасына адамдарды жеккен. Ол осы екі аяқты арбасымен алапес баланы еліне апарып, үлкен той жасайды.

Біраз уақыттан кейін ол алапес балаға 100 жігітті ертіп өзінің Үйсін деген баласын басшылыққа қойып, оларды Сарыарқаға бағыттайды. Олар Ұлытау, Қышытау, Қаракенгір, Сарыкенгір, Айдахарлы сияқты аймақтар. Майқы би Алашаның хан болатындығын білген. “Хан әділ, ал оның халқы шыдамды және мықты болуы керек, сонда ғана олар қара жерде кеме жүргізеді” деп дана би айтқан.

Осылай қазақ халқының қалыптасуына алғышарттар жасалды. Бұл оқиғалар туралы Қызыл Арсланға белгілі болды. Ол өзінің ұлын қайтару мақсатында Майқы, Қотан, Қондыгер, Қобан ақсақалдарға елші жіберіп, ұлын қайтаруды талап етеді. Үйсін бастаған жігіттерді шақыруға 100 адаммен Қотанның ұлы Болат аттанды. Алашты қайтару орнына олар даланың еркіндігіне қызығып, Сарыарқада қалуға келіседі. Қызыл Арслан хан шақырып қоймаған соң, ақсақалдар Сарыарқаға үшінші жүздікті жібереді, оның басында Қоғамның ұлы Алшын болады және олармен бірге 13 қадірлі ақсақалдарды аттандырды. Қазақтарды мынадай мақал бар: егер халық саны 313- ке жетсе онда оларға ешкім қарсы тұра алмайды.

Үш жүз жігіт алапес баланы алашаға отырғызып Ұлытау шыңына көтеріп, оны хан деп жариялады. Содан бері Үйсін басқарған жүздік Ұлы жүз деп аталды. Ұлы жүздің сенімді қорғаныс болатындығына және әскермен қамтамасыз ететіндігіне қалғандары өзара келісті. Екінші жүздік – Орта жүз деп аталды. Жаугершілік соғыс кезінде олар хан жанында болып, оны қорғауға міндетті болды. Ал Алшынмен бірге келгендер – Кіші жүз деп аталды. Соғыс кезінде олар өз қамдарын ойламай, жанын аямай жауға, бірінші болып шабуыл жасауы қажет.

Бұл аңыз көптеген жылдар бойы өмір сүрді. Өйткені “алаш” ежелден келе жатқан ұғым және сол сияқты үш жүз бұрыннан қалыптасқан тәртіп. Геродот скифтердің генеалогиялық аңыздарына арналған жазбаларында олардың үшке бөлінген тегін көрсетті. Үштік ұйым ғұн, түрік, қыпшақ ұлыстарында кездеседі, ал оның ең классикалық нұсқасы қазақ қоғамында сақталды. Этносаяси ұйымның үштік түрі және туысқандық сипаты қазақ қоғамының татулығының, ынтымағының кепілі болды.

Тас дәуірінде дүниені эстетикалық тұрғыдан түсіну-өнер дами бастады. Қазақстанды мекендеген кейінгі палеолит тайпаларының көркемдік танымының дәлелі ретінде негізінен тау шатқалдарындағы қашап салынған суреттер (петроглифтер- гравюралар) қызмет атқарады, олардың негізгі сюжеттері жүндес мүйізтұмсық, бұқа- тур, бизонның суреттері. Гравюрамен қатар Қазақстан жерінде тастағы бейнелердің бояулы үлгілері де табылады. Бұл Бектау ата тауларында, Баянауылда Қоңыр әулие үңгірінде, Жасыбай көлінің жағасында, Ертістің бір саласы Бұқтырма шатқалында күн бейнелі адамдар мен өрнектер түрінде т.б. кездеседі.