Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Б.з.б. VІІІ ғасырда грек жазулары скиф деп атаған тайпалар Қара теңіз маңының солтүстік аудандарын мекендеген. Олар герман тайпаларын ығыстырып, грек қала- полистерімен белсенді қарым- қатынаста болған. Қара теңіз маңында олардың құрған саяси ұйымы жаңа эраның басына дейін өмір сүрді. Б.з.б. VІІІ ғасырда сақ- скифтердің жауынгер қосындары Батыс Азияда пайда болды. Антик тарихшыларының айтуы бойынша, олар осы жерлерге Каспийдің батыс жағалауы мен Кавказ арқылы жеткен. Көшпенділердің мықты топтары Иран, Кіші Азия арқылы Египет территориясына дейін жетті де, перғауын олардан сақтану үшін салық төлеуге мәжбүр болды. Сол кездегі ең ірі әлемдік державалардың бірі Ассирия скифтермен одақ құрғысы келді. Патша Ассархаддон скиф көсемі Ишбақайдың ұлы Партатуаға қызын әйелдікке бермекші болды. Мидиялықтар мен басқа да батыс Иран тайпалары скифтерге тәуелді болған... Осы кезеңде скифтердің территориясы ахеменидтік Иран жағынан экспансия объектісіне айналды. Дала халықтарының Шығыста құрған мемлекеттері мықты және дамыған болғанымен, олар өздерінің тарихи отанымен байланысын іздеді де, рулық территорияларды империя құрамына қоспақшы болды. Геродот, скифтердің өздерінің айтқанынан, олардың Солтүстік Кара теңіз маңы мен Алдыңғы Азияда пайда болуы жайлы мына әңгімені келтіреді: «Басында көшпелі скифтер Азияда тұрған, кейін массагеттермен соғыста жеңіліп, Аракс өзенінен өтіп, киммерийліктер жеріне өтті...». Аристей болса скифтердің Еуропаға жылжуының басқа маршрутын берген: «Аримаспылар ылғи да көршілерімен соғысып отырған, исседондарды өз жерлерінен аримаспылар ығыстырған, ал оңтүстік теңіз маңында тұрған киммерийліктерді скифтер ығыстырған». Еуропадағы скиф қоғамының көп тайпалық құрамының болуы қоныстануға Ұлы даланың әр түрлі көшпелілер топтары қатысқандықтан деп есептейміз. Олардың құрамында Қазақстанның батыс аймағын мекендеген массагеттер көп болған және олар қоныстануға үлкен әсер тигізген. Сонымен бірге қоныстануға, Аристейдің айтуынша, солтүстік- орталық Қазақстанды мекендеген тайпалар да қатысқан. Б.з.б. VІ ғ. Ахеменид әулетінің патшалары 3 рет (б.з.б. 540, 530, 519 жж) өз әскерлерін сақтарға қарсы аттандырды. Бірінші рет Кир-Яксарттың (Сырдария) маңында Күрестас қала бекінісін тұрғызды. Екінші жорығында Каспийден шығысқа қарай мекендеген массагеттерге қарсы бағыт алды, осы жорықта Кир патша қаза болды. Бұл оқиға жайында бірнеше аңыздар бар: Ширақ,Спаргапис, Томирис және адам қанымен толтырылған мес ыдыс туралы... Антика деректерінде б.з.б. 519 ж. парсылардың скифтерге қарсы соғысы жайлы айтылады.

Дарий 150 жыл бұрын Мидияға басып кірген сақтардан кек алуды көздеді, деленеді аңызда. Парсы патшасының әскері 700 мың адамнан және 600 кемеден тұрды. Скиф даласына кіру батыстан басталды. Геродоттың айтуынша, сақтардың атты жасағы қарсыластарды ылғи қуғынға ұшыратып отырған. Бірақ парсылардың жаяу әскеріне сақтардың күші жеткен жоқ. Сақтардың шегінуіне тура келді, осы кезде парсылар сақ жасақтарын қуып не қалалары, не бекіністері жоқ далаға кездесті. «Ауыр жағдайға тап болған Дарийға сақ патшалары жұмбақ сыйлықпен елшілерін жібереді». Сыйлық құрамында құс, тышқан, көлбақа және бес жебе болған екен-мыс, парсылар бұлардың мәнін табуы керек еді. Осыған байланысты Дарий ғұламаларды жинап ақылдасты. Ақыры жұмбақтың шешімін Гобри деген қарт қолбасшы тапты. Бұның мәні: «Егер сендер, парсылар, құс тәрізді аспанға ұшып кетпесеңдер, немесе тышқан секілді жер астына кіріп кетпесеңдер, біздің жебенің астында қаласындар». Парсы әскері сақ жерінен кетуге мәжбүр болды.

Б.з.б. 519 жылы Дарий тиграхауда сақтарына жорық ұйымдастырды. Осы сақ тайпалары Сырдария өзенінен солтүстік – шығысқа қарай, яғни қазіргі Қазақстан территориясын мекендеген. Сонымен бірге Геродот хаомоварга- сақтары мен дайлар (дахтар) туралы айтқан. Ксеркстің Персеполь жазуында дайлар Ахеменидтерге тәуелді ірі халықтардың бірі деп көрсетілген. Александр Македонский кезеңінде Танаистан (Дон) келген дайлар басында гректермен соғысқан, кейін олар Александрдың әскері құрамында Үндістанға жорыққа қатысқан. Антик деректерінде массагет жауынгерлері жылқылардың кеудесіне мыстан жасалған сауыт кигізген деп жазады «тарих атасы» Геродот. Массагеттер этнонимін Қазақстанның далалы аймақтарының көшпелі тайпаларына қолданылады. Отырықшы өмір салтының жақсы тұрмысына үйренген гректер былай деген: «олар өте кедей тұрады, олардың не қалалары не тұрақты үйі болмаған, олардың еш байлығы болмағандықтан оларды қандай да бір соғысқа қатыстыру оңай іс еді» (Арриан).

Б.з.б. ІІІ ғасырда дайлар Скифияда үстем тайпаға айналды. Олардың бір бұтағы б.з.б. 238 жылы Иранда Александр мұрагерлерін ауыстырған жаңа әулетік империяны құрған (Аршакидтер). Сонымен бірге дайлар Кара теңіз маңына сармат тайпаларын ығыстырды.

Орталық Қазақстан аудандарында исседондар өмір сүрген. Мүмкін «мұртты қорғандарды» тұрғызған сол тайпа өкілдері болар. Орталық Қазақстанның кең сахарасында ерте темір дәуіріне жататын формасы жағынан біртекті, орнықты зират құрылысының үлгілері осылай аталады.

Сарыарқаның батысы мен шығысын, солтүстігі мен оңтүстігіндегі ашық дала мен таулы өңірлерді қоныстанып, өзен жағалауларын жайлаған, сақ тайпалары екі түрлі қорған ескерткіштерді тұрғызған. Оның бірі – тастан немесе топырақ араластырып үйілсе, екіншісі- тас, топырақ, сонымен қатар күн шығысқа бағытталған екі тас жалдан, яғни монументальді құрылыстардан тұрады. Ғылыми әдебиеттерде бұл қорғандарды «мұртты» қорғандар деп атайды. Орталық Қазақстан өңірінде орын тепкен өзге ескерткіштерге қарағанда, «мұртты» қорғандар үлкен зират болып саналмайды. Бір қорымда, көп болса, 10-15 қорған орналасқан. Қорғандардың екі түрінің ара салмағы бұл қорымдарда бірді беске немесе онға шаққандай, яғни, он кәдімгі қорғаны бар қорымда тас қатары (мұрты) бар бір қорған кездеседі. Әрине, бұл ара қатынас Орталық Қазақстанның барлық жеріне тән емес. Екінші типті қорғандары бар ірі қорымдар Орталық Қазақстанның таулы өлкесінің Ұлытау, Шет, Ақтоғай және Қарқаралы аудандарының жерінде жиі кездеседі. Осы аталған аудандарға іргелес жатқан перифериялық өлкелерде олардың саны біртіндеп азая береді. Жалпы айтқанда, «мұртты» қорғандардың орналасқан аясы анық: батысқа қарай оның шекарасы Ұлытау мен Есілдің басын, солтүстігінде Көкшетаудың Шортанды және Бурабай көлдерін, шығыста Баянауладан әрі Шыңғыстауға дейінгі таулы-қыратты өлкені қамтиды. «Мұртты» қорғандардың оңтүстік шекарасы Балқаш көлінің солтүстік атырабы мен Бетпақдалаға барып тіреледі.

Сонымен қатар біз нұсқап отырған меже ескерткіштердің ең бір шоғырланған тұсы, бұл жерлерден тыс өлкелерде де осы типті қорғандар болуы ғажап емес. Бұл ескерткіштердің өзгеше құрылымы Тасмола мәдениетін сақ-скиф заманының басқа да мәдени үлгілерінен ерекше бөліп алуға мүмкіндік береді.

Осы күні «мұртты» қорғандардың күрделі жерлеу комплексінің айғағы екендігі және оның бірнеше нұсқадан тұратыны зерттелді. Ол өте көлемді ортаңғы тас қорғаннан және шығысқа қарай немесе қашықтау орналасқан жауынгер аты жерленетін кіші қорғаннан тұрады. Осы кіші қорғаннан шығысқа қарай жал болып жалпақтығы – 1,5 – 2 м және ұзындығы- 20 - 200м, кейде одан да көп, екі қатар тас құрылыс жасалған. Тас жал жартылай доға болып созылып, басы мен аяғында дөңгелек қорған тектес құрбандық шалатың тас үйінділермен аяқталады. Соныменен, «мұртты» қорған дегеніміз үш құрамдас бөліктен тұрады: адам жерленген үлкен қорған, аттың қаңқасы, қару-жарақ және қыш ыдыстар сақталған кіші қорған және тас жалдар.

Сақтардың этномәдени ареалына «исседондардан жоғары» тұрған аримаспылар да жатады. Батыс Қазақстан территориясын савроматтар (сарматтар) мекендеген. Кейін олар батысқа қарай жылжып, Еділ сырты Оңтүстік Жайық өңірі мен Донның оң жағалауын басып алып, батыс скиф тайпаларын ығыстырады. Савромат тайпасымен амазонакалар деп аталатын жауынгер әйелдер жөніндегі аңыздар байланысты. Аңыз бойынша, эллиндер /яғни гректер/ амазонкалармен соғысып, Термодонт түбіндегі шайқаста оларды жеңіп, тұтқынға алған олар. Амазонкаларды үш кемеге отырғызып, теңізге шықты. Ашық теңізде жүзіп келе жатқанда амазонкалар еркектерге тап беріп, оларды шетінен қырып тастап, тұтқыннан босады. Бірақ өздерінің кемені жүргізуді білмегендігі себепті, не желкенмен, не ескекпен кемені басқара алмай толқын айдап, жел қуып, Меотия көліндегі (Азов теңізі) Шақпақ жартас деген жерге келіп тоқтады. Бұл Шақпақ жартас еркін скифтердің жерінде орналасқан еді. Осы жерде кемедегі амазонкалар адамдар мекеніне бағыт алып, жолда кездескен жылқы табынынан ат ұстап, атқа мініп, скиф иеліктерін тонай бастады...

... Ақыр соңында амазонкалармен соғысудан абырой таппасын білген скифтер оларға бір топ жас жігіттерді жіберіп, үйлендірді, сонымен, амазонкалар скиф тілінде сөйлейтін болды. Жас скифтермен қосылған соң олар Танаис (Дон) өзенінен әрі өтіп, қоныс сайлады. Осы ел кейін «савромат» (сармат) атанды. Осындай жағдайға байланысты савромат әйелдері ерте заманнан ерекше өмір салтын ұстанады, олар: атқа мініп еркектермен бірге немесе өздері-ақ аңға шығады, еркектермен бірдей киініп, соғысқа аттанады. Савроматтар скиф тілінде сөйлейді, бірақ ерте уақыттан бері тілі бөлектеу, себебі амазонкалар толық ол тілді меңгермеген.

Сонымен әр түрлі жазба деректер мен археологиялық қазба жұмыстардың нәтижесі б.з.б. VIII-VII ғ. сақ тайпаларының ежелгі - Ассирия мен Мидия өркениеттерімен, ал б.з.б. VI ғ. ортасында Ахеменид мемлекетімен (Иран) қарым-қатынаста болғанын көрсетеді. Сақтар көптеген әлемдік тарихи оқиғаларға қатысты. Әсіресе Иранмен біресе – одақтастар, біресе қарсыластар ретінде (б.з.б. 540 жылы Кир жорықтары, б.з.б. 530, 519 жылдары Дарии) тығыз қарым-қатынаста болды. Б.з.б. IV ғ. 30-жылдары грек- македондықтар Ескендір Зұлқарнайынның басшылығымен скиф-сақ жеріне басып кірді. Жетісу сақтары туралы Қытай жылнамаларында айтылады. Б.з.б. II ғ Шығыс Түркістаннан ығыстырылған юечжілер мен үйсіндер Жетісудағы сақтарға төнді. Сақтар бірнеше бағытта Сырдарияға кетіп, Александр мұрагерлерінің үстемдігін жойды.

Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасында сақ-скиф тайпалары конфедерациясы әлі де мықты болған. Көне грек авторы Фукидид «олармен «еуропалық патшалықтардың біреуін де салыстыруға болмайды. Олар бірігетін болса, оған қарсы тұра алатын Азияның бірде-бір халқы жоқ» деп жазды. Скифтердің әлсіз орталықтануы мемлекеттік биліктің әлсіздігі әр текті этникалық және тайпалық құрамына байланысты.

Б.з.б. ІІ ғасырда оңтүстік-шығыс Қазақстанның сақ тайпалары Яксарттан өтеді, олардың құрамында: тохарлдар, ассиандар, сакарауктар болған. Сақ қауымы олардың ішінде сакарауктарды – ақшыл сақтар деп атаған.

Жетісудан кеткен сақтар Сырдарияның орта ағысында орнықты (Қаңлы қонысы), кейін Бактрияны басып алып, Ұлы қоныс аудару кезінде өзге елдермен кеткен. Б.з.б. ІІІ ғасырдың соңы – ІІ ғасырдың басында сақтардың біраз бөлігі Солтүстік Үндістан территориясына дейін жетті.

Қазақтың шежіре деректерінде ерте көшпелілер дәуірі аңызға айналған Оғыз хан (Уыз хан) есімімімен байланыстырылады. «Біз Уыз ханның ұрпақтарымыз. Киіз үй Уыз ханның бұйрығы бойынша жасалды. Қазақтардың киіз үйі Уыз ханнан»,- деп, белгілі шежіреші, ауызша деректердің мол қорын жинақтаған М.Ж Көпеев жазды. Шығыстың деректерінде де Уыз хан туралы айтылады. Әбілғазы бахадүр айтуы бойынша Оғыз хан көптеген елдерді басып алып, «басы Сайрам, аяқ жағы Мысыр болған бүкіл аймақтарда билеушілерді тағайындап, өз жұртына оралды». Ғалымдардың жазуына қарағанда Оғыздың түпкілікті жұрты – Ұлытау мен Кішітау, Ортау мен Қазалық таулары, Қарақорым, Борсық құмы. Сөйтіп, ерте көшпелілер дәуірінде сақ-скиф тайпалары дүниежүзілік тарихқа өз ықпалын елеулі түрде тигізді.