Қазақ халқының материалдық мәдениеті

Біз төменде А. Сейдімбеков ағамыздың «Күңгір-күңгір күмбездер» еңбегіне арқа сүйегенімізді ескерте кетеміз.

Киіз үй; «Бөгде елдің мәдениетіне зер салғанда өзіміз пір тұтатын қасиетті ғана мойындап, бізде жоқтың бәріне мұрын шүйіру, сөйтіп ол халықты әлі балаң деп қарау — тарихшылар үшін аулақ жүретін методологиялық аберрация. Мәселен, Европа мен Алдыңғы Азияның халықтары цивилизацияға тұяқ іліктірісімен қалалар салып, көздің жауын алатын ғимараттарды дүниеге әкелді. Түркілер болса үй салмады, бақша баптамады, себебі олар қытымыр табиғат құрсауында отырып төңірегіндегі қылтанақ атаулыны аз уақытта отынға айналдырар еді. Алайда, әрі кең, әрі жылы, көш-қонға қолайлы киіз үйге қарағанда тас лашық пен балшығы баттасқан үйді қолайлы деп ешкім де дәлелін беземес. Табиғатпен тамырлас көшпелілер үшін мұндай киіз үйлерде тұру астамшылық емес, кажеттілік болған»,— деп жазыпты белгілі ғалым Л. Н. Гумилев.(Гумилев). Ойды ой қозғайды, әйгілі ғалымның киіз үй көшпелілер үшін қажеттілік дәуінде сан тарау мағынаның өрісі жатыр. Қөпшілікке белгілі, біздің жыл санауымыздан әлденеше ғасырлар бұрын Евразияның мол отына тұнып тұрған байтақ даласында көшпелі өмір салты қалыптасты. Дамудың басқаша жолын «таңдау» бұл далада мүмкін емес еді. Бұл осынау табиғаты қытымыр болса да жері шүйгін ен даланың тылсымын түсініп, тілін табу ғана емес, сол дала төсінде аз ғана күш жұмсап мол өнім алудың, «қосымша өнімді әрі тез, әрі оңай түсірудің жедел шыңдалған өмір сүру тәсілі болатын. Былайша айтқанда, көшпелілердің тек қана өзіне тән өмір салты, өнім өндірісі қалыптасты. Жер төсін тырмалаған отырықшыларға қарағанда көшпелілердің өндірістік негізі әлде қайда берекелі болады. (Акишев). Біздің жыл санауымызға дейінгі IV—III ғасырлардың өзінде-ақ тек жылқы малының өзі төрт-бес мыңға жеткен байлар пайда бола бастады (Бичурин). Бұл даладағы өндіріс тәсілінің шыңдалуы, өнім қорының молығуы сол дала төсіндегі ел-жұртқа төңірегінен алапат-айбарын асыртып қана қойған жоқ, сонымен бірге күн көрістің ұлы ырғағымен үндес салт-дәстүрді, моральдық-этикалық қарым-қатынасы, өнердің алуан түрін орнықтырды. Осылардың ішінде көшпелілердің сан ғасырлық тәжірибесі, өмірлік қажеттілігі, ой өрісі, талғам татымы шегіне жеткен мүмкіндіктің айғағы бір ғана киіз үйдің бойына шоғырланғандай. Көшпелілердің сұлулық туралы талғам-түсінігі, дүниені сұлулық заңдылықтарымен игеру мүмкіндігі негізінен осы киіз үй арқылы көрініс тапты. Киіз үйдің сықырлауығынан бастап шаңырағына дейінгі әрбір бөлшегі өз алдына оқшау өнер туындысы бола тұрып, сол мың сан бөлшек бір-бірімен мінсіз үйлескен шақта шегіне жеткен, әбден аяқталған өнер туындысын құраған. Осынау шегіне жеткен өнер туындысы көшпелілердің күн-көріс мұқтажынан бастап рухани талғам-талабына дейін қызмет еткен. Қысқасы, киіз үй көшпелілер үшін табиғаттай сұлу, кеңістіктей үйлесімді шағын әлем еді. Бұл ретте, киіз үйді адамзат баласының ұзына тарихында жасалған материалдық мұралардың ішіндегі бірегей айғақтардың бірі деп қарауға негіз мол.

Тек қана «Қыз Жібек» емес, «Оғызнама», «Қитаби дәдәм Қорқыт», «Қозы-Қөрпеш — Баян-сұлу», «Манас» сияқты эпикалық поэмаларда киіз үйдің небір үлгілері суреттелген.

Осыдан бірер жыл бұрын Ачинск төңірегінде зерттеу жүргізіп журген Г. А. Авраменко басқарған экспедияция палеолит дәуіріндегі адамдардың тұрағын тапқан. Бұл тұрақ тарих ғылымының докторы В. Ларичевтің пікірі бойынша, қазақтың киіз үйін елестетеді. Таң қаларлығы сол, әлгі тұрақ мамонттың ұзын иінді тістерін уық сияқтандырып жамбас сүйектің шұңқырына қадау арқылы жасаған. Сонда киіз үйдің қарапайым түрі болып шыққан. Әрине, киіз үйдің түпкі тегі, алғашқы нышаны дүниеге осылай келуі де әбден ықтимал. Осы тұста «киіз үйдің қаңқасы» деген ұғым шын мәніндегі қаңқа сүйектен бастау алмады ма деген ой өзінен-өзі тіленеді. Тек ол ғана емес «киіз үйдің сүйегі» деген де сөз тіркесі бар ғой. Ал киіз үй туралы көнеден жеткен жұмбағымыз: «Отыз омыртқа, қырық қабырға, бәрін ұстап тұрған ауыз омыртқа» деп келеді. Қалай десек те, киіз үйдің көшпелі өмір салтымен құрдас екені күмән тудырмайды. Себебі, киіз үй сияқты ғажайып «көшпелі архитектурасыз» көшпелі өмір салтына Ұлы далада көндігу мүмкін емес еді. Шамамен IV ғасырдың орта тұсы — Шығыс Европаға ғұндардың (гунн) ауысқан кезі. Осы жағдайды көзімен көрген Рим әскерінің жауынгері Аммиан Марцеллиннің айтуынша ғұндар (гунндер) дембелше келген, көсе, «аттың арқасынан өсіп шыққандай». Олар тек ат үстінде соғыс салады, қарулары семсер, садақ және арқан болып келеді. Көшіп жүреді, «егер оты-суы мол жерге тұяқтары тисе болды, жинамалы дөңгелек үйлерін тігіп, сол жерде аялдайды. Жердің оты сұйылған кезде арбаларын моншақтай тізіп тағы да көшеді. Олар жолында кезіккенінің бәрін қиратып өтеді»,— дейді (Аммиан Марцеллин).

Мұндағы «жинамалы дөңгелек үй» деп отырғаны, әрине, киіз үй. Киіз үйді көзімен көріп, оған түнеп шыққан сырт жолаушының айрықша таңданыспен жазбағаны жоқ десе де болғандай. Аль-Якубидің айтуында көшпелілер киізге жан бітіреді «тіптен киізден үлбіретіп киім тігеді» (Ал-Якуби).

Тек бұл ғана емес, көшпелілер үшін киіз үй, яғни шағын әлем олардың мәңгілік болған аруақтардың да «шаңырағы шайқалмай, басынан күмбезі аумай» жалғаса бермек. Мұндай ұғым-түсінік, киіз үйді шағын әсем санаушылық күмбезді архитектуралардың көшпелілер үшін киіз үй, яғни шағын әлем олардың мәңгілік серігі болуы керек. Тек бұл дүние емес, о дүниелік болған аруақтардың да «шаңырағы шайқалмай, басынан күмбезі аумай» жалғаса бермек. Мұндай ұғым-түсінік, киіз үйді шағын әлем санаушылық күмбезді архитектуралардың көшпелілердің арасында пайда болуына себепші болады. Өлген адамдардың басына кіші аспанның, екінші дүниенің айғағындай болып күмбез бейіттер, молалар орнатылды. «Тас мүсіндермен байланысты естелік құрылыстың бір тобы дың, үйтас деп аталады. Қай жерде тас мүсін көп болса, ол жерде дың, діңгек, үйтас та жиі кездеседі. Бұлардың жиі кездесетін жері, әсіресе Орталық Қазақстан мен Жетісу өлкесі. Соңғы жылдардағы зерттеу бойынша VI-VIII ғасырларда қолданған тас шарбақтың орнына, тас мүсінді енді тас обаның іргесіне, не үйтас, дың деп аталатын құрылыстардың қасына қоятын болғаны байқалады. Дың мен үйтастың ерекшелігі: олар Қазақстанның ежелгі мал өсірушілерінің жазғы киіз үйіне өте ұқсас. Өлген адам басына ескерткішті өзінің тірі күнінде жасаған үйіне ұқсатып қою көшпелі елдің ежелгі салты болған. Сондықтан үйген оба, тұрғызған дың, үйтастардың бәрі де түр жағынан жазғы киіз үйге ұқсаған... Дұрысынан қарағанда Аякөз бойындағы Қозы-Көрпеш — Баян-сұлудың шошақ кешені толып жатқандың, діңгектердің бір түрі. Бұл дың, үйтастардың ерекшелігі — олардың барлығы ислам діні Орта Азия тарамай тұрған кезде (VI—X ғасырларда) жасалған естеліктер. Сондықтан түр жағынан олар ислам дәуірінде шыққан сәулет өнеріне бір де ұқсамайды, көшпелі бақташы тайпалардың ежелгі киіз үйіне ұқсап тұрады. Олардың тағы бір ерекшелігі, ата-ананың аруағын әулиедей қадірлеген бақташы тайпалар ондай мәңгілік үйдің қасына өзінің өлген адамдарының тұрпатын тасқа қиып орнататын болған. «Қозы-Қөрпеш — Баян-сұлу діңгегі мен оның қасында болған сын тастар — сондай естеліктің әдемі бір түрі»,— дейді академик Әлкей Марғұлан. Көшпелілердің өмір салтымен, наным-сенімімен тамырлас киіз үйдің болуы жалпы күмбезді архитектураның дүниеге келуіне әсер етті деген ой қазір ғалымдар арасында сөз болып жүр. Тарихтан белгілі, Рим архитектурасында күмбездердің етек ала бастаған кезі — біздің заманымызға дейінгі бірінші ғасыр. Бұған дейін римдіктердің Парфиямен қарым-қатынас жасап үлгіргені де белгілі. Ал С. П. Толстовтың археологиялық материалдарға сүйенген дерегі бойынша Парфиядағы жартылай көшпелілердің күмбезді архитектурасы біздің заманымызға дейінгі IV—II ғасырларда салынған. Яғни, күмбезді архитектура Каспийдің оңтүстік шығысындағы байтақ далада Рим империясында салынған күмбезді архитектурадан екі жүз, үш жүз жыл бұрын белгілі болған.

Киіз үйдің практикалық мәніне қоса эстетиклық әсерін сөз еткенде оның табиғатпен үндесе көрінетін, табиғаттың төл перзентіндей біте қайнасып тұратын сырт тұлғасы да назар аудармай қоймайды. Шымдауыт шалғынға тігілген ақ шаңқан үйлер сырт көзге шашып тастаған жұмыртқадай болып немесе өңшең ақ күмбезден тұратын қаладай болып көрінер еді. Георги жазатын мың киіз үйдің бір жерде отыруы немесе инженер И, Шангиннің Нұра жағасынан 4 мың киіз үйді бір жерден көруі, расында, көшпелі қала дегізгендей ғой...

Енді қысқа-қайырым тілмен киіз үйдің бітім-үлгісін айта кету жөн сияқты. Жалпы бітіміне, сырт тұлғасына сүйек құрылысына байланысты киіз үйдің екі түрлі үлгісі бар. Оның бірін — «қазақы киіз үй», екіншісін —«қалмақы киіз үй» /торғауыт - құраст./деп атайды. Мұның өзі архитектурадағы готика, роман стилдері, немесе палаццо, барокко жүйелері деген сияқты үлгілік ерекшеліктерді аңғартады. Қазақы киіз үйдің еңсесі биік, иығы шығыңқы, дөңгелек күмбезді больш келеді. Ал қалмақ үлгісіндегі үй шошақ, уықтары иінсіз түзу болып, сүйірлене көрінеді.

Тұтыну қажетіне орай киіз үй үш түрге бөлінеді. Бірінші — тұрғын үй, екінші — қонақ үй немесе салтанатты той үйі, үшінші — жорық немесе көш-қонның үйі. Осы қажеттіліктер киіз үйдің алуан талапқа лайық түрлерін дүниеге әкелумен бірге, қолөнерінің шегіне жеткен мүмкіндіктерін бойына жинақтауға себепші болған.Мәселен, тұрғын үйдің үш қанаттан бастап, он екі, он сегіз, отыз қанатқа дейін жететін үлгілері болған (Маргулан). Бұларды қанат (кереге) санына қарай үш қанат үй, бес қанат үй деп атаған. Кейде қанат санын аңғартатын қара үй (үш қанат), қоңыр үй (төрт қанат), боз үй (бес қанат), ақ үй (алты қанат) деп атаса, ақ ала орда, ақ орда немесе ақ шаңқан, алтын орда, алтын үзік деп 8-12-30 қанат үйлерді айтады.