Н. гумилева ministry of education and science of kazakhstan

1. 
   Малкина-Пых И.Г. Психологическая помощь близким [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://lib.rus.ec/b/182152/read
   
2. 
   Изард К. Эмоции человека. М.: Изд-во Моск. ун-та, 1980. – 440 с.
   
3. 
   Моуди Р., Аркэнджел Д. Жизнь после утраты. Как справиться с несчастьем и обрести надежду. - М.: София, 2003, - 288 с.
   
4. 
   Василюк Ф. Е. Пережить горе // Человеческое в человеке. - М., 1991.- С. 230–247
   
5. 
   Фрейд З. Печаль и меланхолия // Психология эмоций. Тексты. 2-е изд. / Под ред.
   

6. 
   Линдеманн Э. Клиника острого горя // Психология эмоций. Тексты. 2-е изд. / Под ред. В. К. Вилюнаса, Ю. Б. Гиппенрейтер.- М.: Изд-во МГУ, 1993. - С. 224–232.
   
7. 
   Василюк Ф. Е. Психология переживания (анализ преодоления критических ситуаций). - М.: МГУ, 1984. – 200 с.
   
8. 
   Эльконин Д. Б. Избранные психологические труды. – М.: Педагогика, 1989. – 560 с.
   
9. 
   Франкл В. Психотерапия на практике. - Спб: Речь. 2000. - 256 с.
   

1. 
   Қазіргі жағдайға генетикалық бағдарламаның сәйкес келмеуі, яғни стресстің қайнар көзі адамның биологиялық табиғаты мен оның әлеуметтік функциялары арасындағы қарама-қайшылық. Адреналиннің бөлінуі, шамадан тыс эмоция, қан қысымының көтерілуі және бұлшық ет тонусының күшеюі, стрессорға сәтті әлеуметтік бейімделуін жүзеге асыруға кедергі жасайды.
   
2. 
   Жағымсыз ата-аналық бағдарламаны жүзеге асырудағы стресс. Баланың бойына мінез-құлық бағдарламасының бір бөлігі ата-анасы, мұғалімдері немесе басқа да адамдар тарапынан қалыптасады. Бұл бағдарламалар «саналанбаған ұстанымдар», «өмірлік принциптер» немесе «ата-аналық сценарийлер» деп атайды, және олар индивидтің ары қарайғы өмірінде маңызды орынға ие. Бұл ұстанымдар кішкентай бала үшін пайдалы болуы мүмкін, алайда оның есеюі және өмір жағдайының өзгеруі, мұнын бәрі өмірді қиындатып, мінез-құлқы адекватты болмай стрессті тудырады.
   
3. 
   Когнитивті диссонанстан пайда болған стресс және психологиялық қорғаныс механизмдері. Егер шынайы өмір біздің мүмкін және міндетті елестерімізбен қарама-қайшы келсе, онда жеткілікті өте күшті стресс пайда болады. Бұл құбылысты ең алғаш рет психолог Леон Фестингер сипаттап, когнитивті диссонанс түсінігін енгізді, яғни әлемнің объективті шынайылығы мен әлемді сипаттайтын біздің санамыздың виртуальды шынайылығы арасындағы екі шынайылықтың қарама-қайшылығы. Өмір біздің әдеттеніп үйренген елестерімізді бұза бастағанда, психика шынайылыққа қарсы бөгет қояды, оны психологиялық қорғаныс механизмдері деп атайды. Көпшілігінде психологиялық қорғаныс механизмдерінің «терістеу», «рационализация», «ығыстыру» сияқты формаларын қолдана отырып, адам өзіндегі әлем туралы, өзі туралы пікірлерді сақтап, сананы стресстен қорғайды.
   
4. 
   Тұлғаның адекватты емес ұстаным және нанымдарымен байланысты стресс. Сананың жалпы ұстанымдарының бірі оптимизм және пессимизм болып табылады – қоршаған әлем құбылыстарынан негізінен жақсы немесе жаман жақтарын көру тенденциясы. Оптимистік ұстаным ең үмітсіз жағдайда шығуға көмектеседі. Егер адам қиындықтан шығу жолына сенсе, яғни ол оны іздейді және оны табуға мүмкіндігі жоғары. Егер адам пессимистік ұстанымды қабылдап, жағдайды күрделі деп қабылдаса, онда ол жағдайдан шығудың жолын таппайды. Әдетте стресстің қайнар көзі тұлғаның дүниетанымдық ұстанымдарымен – саяси және дінмен байланысты. Мұндай стресстер әлеуметтік-экономикалық өзгеріс дәуірінде Бұхаралық сипатқа ие, алайда қоғамның тұрақты кезеңдерінде де бұл стресстер жиі кездесіп отырады. Сонымен қатар діни қағидаларға қарама-қайшы келетін кезкелген ақпараттар белгілі бір деңгейде стрессорлық сипатты тудырады.
   
5. 
   Өзекті қажеттіліктерін жүзеге асырудың мүмкін еместігі. Пайда болған қажеттіліктерді жүзеге асыру мүмкін еместігі адамды фрустрацияға әкеледі. Фрустрация агрессия және әлеуметке қарсы мінез-құлық, өз-өзімен тұйықталып қалу және қоршаған әлемге реніш сезімін сезінуден пайда болады. Ал бұл стресстің тереңдей түсуіне апарады.
   
6. 
   Дұрыс емес коммуникациямен байланысты стресс. Қарым-қатынас барысындағы көптеген факторлар: дау-дамай, басқаның жетекші мотивін түсінбеу, шамадан тыс жоғарғы күтім, сын және т.б. стрессті тудырады.
   
7. 
   Шартты рефлекстердің адекватты емес жүзеге асуынан пайда болатын стресс. И.П.Павлов ашқан шартты рефлекстер өмір барысында қалыптасады. Қоршаған ортаны меңгере отырып, адамның миы ағза үшін маңызды оқиғаның келгеніне дәлел болатын сигналдарды тануға үйренеді. Алайда бұл болашақ оқиғаға алдын ала дайындалуға көмектесетін пайдалы реакция болып табылғанымен, кейде шартты рефлекстер адамдарға өмір сүруге кедергі жасайды. Мысалы кейбір адамдар метро немесе лифтте жүре алмайды. Себебі патологиялық шарты рефлекс клаустрофобия немесе агрофобияға айналған.
   
8. 
   Уақытқа бағдарлана алмаудан пайда болатын стресс. Көпшілігінде стресстің себебі психологиялық күйдің шамадан тыс уақыттық шектеуде болуы. Бұл егер адам өзінің болашағына немесе өткен шағына тым аса жоғары эмоционалды мән бергенде көрінеді. Мысалы психикалық шиеленістер мен негативті эмоциялардың көзі өткен шақтағы қандай да бір психотравмалаушы эпизод жабысқақ ойларға айналғанда байқалады. Сондай ақ болашақта әлі болмаған оқиға үшін мазасыздану және бастан кешіруде стресске себеп бола алады. Адам уақытты тиімді пайдалана алмаудан да стрессті сезінеді. Оны тудыратын себептер мыналар: үнемі асығыста жүру, жақсы көретін ісіне және отбасымен қарым-қатынас жасауға уақыттың жетіспеуі, үнемі кешігіп жүру, уақытқа бағдарланған нақты жоспардың болмауы, басқа адамдарға міндеттерді дұрыс бөле алмау, уақытын алып тұрған адамнан бас тарта алмау, уақытын босқа жібергенін үнемі сезіну. Адам өз уақытын үнемді және тиімді жұмсай алуды үйренсе, оның өнімділігі жоғарлайды және өз уақытын пайдасыз жоғалтумен байланысты стрессті төмендетеді /1, 101 б/.
   

1. 
   Генетикалық бейімділік. Біздің 30% реакцияларымыз ата-анадан алынған генмен анықталады, бір адамдар басынан ақ стресске бейім болса, ал енді бір адамдарда мұндай байқалмайды. Бұл жағдайды ата-аналарымыз стресске қалай төзімді екенінен байқап, өзіміз үшін пайдалысын анықтауымызға болады.
   
2. 
   Анада жүктіліктің өту сипаты. Егер әйелдерде жүктілік уақытында стероид гормондар жоғары байқалса, онда баланың стресске жауабы соғұрлым өткір болуына әкеледі.
   
3. 
   Ерте балалық тәжірибе. Алғашқы жеті жылдағы психотравмалаушы бастан кешулер кейінгі өмір ағымындағы стресстік реакцияның ағымын қиындатады. Психотерапияның қазіргі әдістері (НЛБ) ауыр балалық тәжірибелерді «түзеуге» мүмкіндік береді, бірақ мұндай тәсілдер білікті мамандардың қатысуын талап етеді.
   
4. 
   Адамның мінезі. Ашу, ыза, жауластық, цинизмге бейім адамдар стресске де бейім болып табылады, ал ашық, мейірімді, әзіл сезімі бар адамдар керісінше тағдырдың тауқыметіне неғұрлым тұрақты. Гарвардтың 300 түлегіне жүргізілген зерттеулердің көрсетуі бойынша, әзіл сезімі айқын адамдар стрессті жеңіл басынан өткізіп, ұзақ өмір сүрген. Ал Ю.В.Щербатыхтың жүргізген зерттеуі бойынша ар-намысы жоғары, өзінің эмоциясын бақылауға ұмтылатын, сондай ақ қатаң, реалист адамдарда стресс уақытында қан қысымы, қарама-қарсы мінездегі адамдарға қарағанда өте жоғары көтерілген.
   
5. 
   Адамның бағыттылығы. Қоғамда жоғарғы лауазымға, жоғарғы ақшалай кіріске ұмтылмайтын, талаптану дәрежесі төмен адамдарға қарағанда, белсенді, данқ құмар, шыдамсыз, тынымсыз, жетістікке бағдарланған адамдар, стресске бейім. Зерттеулер толықтай дәлелдемесе де атеисттерге қарағанда құдайға сенетін адамдар стрессті басынан жеңіл өткізетінін көрсеткен.
   
6. 
   Қоғамдық статус. Қоғамда жоғарғы лауазымға ие адамдардың стресске төзімділігі жоғары.
   
7. 
   Жақын әлеуметтік қоршаған орта. Адамның туыстары және таныстары көп болған сайын соншалықты стресске төзімділігі де жоғары болады. Бұл достар шын мәнісінде сол адамды стрессордан қорғайды дегенді білдірмейді, бірақ жақын адамдары қиындықтың біршама бөлігін өздеріне қабылдайды. Айналасында жақсылық тілейтін адамдардың болуы, адамның олардың қолдауын сезінуіне және ортаның қауіпті факторларын жеңіл қабылдауға мүмкіндік береді. Осыған қарама-қарсы жалғыз тұратын немесе отбасында үнемі мәселесі бар адамдар стресске бейім және жиі ауыратындығы байқалған /2, 73/.
   

Бірқатар зерттеулердің көрсетуі бойынша, жоғарғы мазасыздық деңгейіндегі адамдар қоршаған әлемді қауіп ретінде қабылдау тенденциясы бар. Бұл тенденция белгілі бір ұстанымға немесе мінездің бейімділігіне қатысты. Егер бұл адамдарда айқын байқалса: жиі стрессті және қоршаған әлеммен өзара әрекетке қанағаттанбауды сезінеді; өзінің сәтсіздіктеріне көңіл аударады; әлемді теріс қабылдайды. Олар өзіне және өзінің өміріне қанағаттанбаушылықты сипаттайтын негативті Мен-концепциясына ие. Яғни оларда күні бойы болып жатқан стресстік оқиғаларға деген жоғарғы кумулятивті эффект байқалады. Зерттеушілер кімде эффективтілік деңгейі жоғары болса, сол адамдар стресстен кейін баяу қалпына келетінін анықтаған. Осы нәтижелер қоршаған орта өзінен өзі стресстің себебі бола алмайтынын көрсетеді. Стрессті қаншалықты сезінетініміз, өзімізбен болып жатқан оқиғаларды қалай интерпретациялайтынымызға қатысты. Бұл негативті күйді, үрей тәрізді эмоцияны түсінуде когниция үлкен рөл атқаратынына дәлел бола алады. Егер стресс тек сыртқы факторлардың әсерінен болса, түрлі таным бейнесі бар адамдар бір бірінен ерекшеленбес еді. Стрессті қарастыратын көптеген теориялары, стресс жеке қауіпсіздік үшін әлемді потенциалды қауіптің көзі ретінде қабылдаудың салдарынан пайда болатынына негізделген. Әлемді интерпретациялау үрейді тудыртады, немесе үрейдің өзі бізге сыртқы әлемді қауіп ретінде қабылдауға итермелейді. Мұны дәлелдеу үшін Мак-Нелли (McNally, 1996) жоғарғы мазасыздық диагнозы қойылғандармен зертханалық эксперимент жүргізді. Осы адамдарда интерпретацияны бұрмалау ұстанымы бар екендігі анықталды. Олар белгісіз стимулдарды қауіп төндіруші ретінде түсіндірме жасауға бейім. Егер жағдай белгісіз болып табылмаса, ешқандай да айырмашылық байқалмайды. Бұрмалау тенденциясы қауіп сигналдарын өндеуде байқалады. Адам іштей қоршаған әлем үнемі қауіптіліктің көзі болып табылатындығына сенімді, оны қайта тануға психикалық ұстаным қалыптасуы мүмкін. Мұнын себебін эволюциялық психологиядан табуға болады, адам туылғаннан бастап ең бірінші кезекте өмір қауіпсіздігімен байланысты қажеттіліктерді тыңдауға бағдарламаланған. Көптеген әдістерді қолдана отырып зерттеушілер «мазасыздық сезімі бұзылған адамдар, сигналдарды қауіп ретінде өндеуге бейім» екендіктерін дәлелдеді. Осы зерттеулер адам мазасыздықты төмендету үшін, әлемді неғұрлым қауіпті емес ретінде қабылдауға үйрену керек екендігін көрсетеді.

Яғни өмірді қабылдау ұстаным, болжау, құндылықтар және күйге негізделеді. Адам стресстің деңгейін төмендете алады, егер қабылдауын өзгертетін болса. Бұрмаланған ой адамның анықтаған кемшілікті одан сайын күшейтуі мүмкін. Әдетте адамдар оқиғаның маңыздылығын шын мәнісіндегі болмысынан да ары күшейтіп жібереді, ал бұл стрессті біршама жоғарлатады. Бұрмаланған қабылдауды өзгерту стрессті басқарудың маңызды құралы болып табылады. Оқиғаны (стрессорды) қабылдау және бағалау адамның стресспен күресу, жеңуінде үлкен рөлге ие. Демек, стресс адамның нақты стрессті дербес қабылдауымен байланысты. Оған күнделікті өмірдегі әурелерді келтіруге болады. Бір адам жол кептелісінде отырып, кешігіп отырғанына қатты ашуланса, ал енді келесі бір адам дәл сол кептелісте тұрып жағдайды байыппен қабылдап, кітабын оқып қанша ашуланғанымен де автомобильдер бір миллиметрде жылжымайтынын ойлайды. Стрессті зерттеуші психолог дәрігер Ричард Лазарус стресстің трансактілі моделін өңдеді, ол: «Стресс жағдайда емес, ал олардың арасындағы транзакцияда» - деді. Зерттеулердің дәлелдеуі бойынша 85% адамдардың мазасызданатын жағдайлары ешқашан орындалмайды екен. Біздің көпшілігіміз оқиға үшін мазасызданып, оқиға болғаннан кейін, біз ойлағандай күрделі емес екендігін ойлаймыз. Сондықтан да стрессті тудыратын бір фактор тұлғалық бітістер, ал өзімізді, әлемді қабылдауымыз адамның тұлғасымен байланысты. Әлемді қабылдауды өзгерте отырып, оқиғаға неғұрлым шынайы және дәл баға бере алу адам денсаулығы және өмірі үшін өте маңызды /5/.

Алайда кейбір жағдайларда стресстің деңгейін мүлдем төмендетіп тастауға да болмайды, керісінше алға қойған мақсатқа жету үшін ағзаның бар күшін мобилизациялау үшін оның қарқындылығын күшейту керек. Демек, әрбір жұмыс үшін стресстің белгілі бір деңгейі қажет: ақыл ой жұмысы үшін төмен, ал физикалық жұмысқа көбірек. Мысалы, тоқсандық есепті жасайтын есепші үшін стресстің минималды деңгейін сезінгені дұрыс, ал сайлаушылар алдында шығып сөйлеуші саясаткер үшін керісінше көпшілікті жандандыру үшін, қобалжу мен азарттың белгілі бір мөлшері қажет. Сондай ақ әлемдік рекорды жаңартуға ұмтылған спортшы – олимпиадашы үшін максималды стресс қажет, ал стресс болмаған жағдайда жеңіске бар жанын сала алмауы мүмкін. Ганс Селье былай деп жазды: «Бақытты болу үшін әртүрлі адамдарға стресстің түрлі деңгейі қажет. Адамдардың көпшілігіне стресстің жоқ болуы немесе шамадан тыс көп болуы ұнамайды. Сондықтан да әрбір адам өзін толықтай зерттеп, стресстің өзіне қажетті деңгейін табу керек. Өзін зерттей алмаған адам, алдағы істің жоқ болуынан немесе шамадан тыс ол жұмыстардың көп болуынан пайда болған дистресстен зардап шегетін болатын».

1. 
   Щербатых Ю.В. Психология стресса. -М.: Изд-во Эксмо, 2006. - 304 с.
   
2. 
   Щербатых Ю.В.Психология стресса и методы коррекции. – Спб.: Питер, 2006. -256 с.
   
3. 
   Yang TZ, Huang HT (2003) An epidemiological study on stress among urban residents in social transition period. Chinese Epidemiology 24.
   
4. 
   Yang T, Rockett IR, Yang X, Xu X (2009) Patterns and correlates of stress among rural Chinese males: a four-region study. Public Health 123.
   
5. 
   http://stresscourse.tripod.com/id100.htmlStress and The Role of Perception (Appraisal).
   

Социальность здоровья проявляется, по крайней мере, на двух уровнях: на личностном уровне - как социальные экзогенные причины, влияющие на возможности человека реализовать свой потенциал без нанесения себе вреда; на социумном уровне - как социальные эндогенные характеристики жизнедеятельности общества (этноса, конфессии, профессиональной группы и т.д.), выражающие его состояния в экономической, политической, правовой, нравственной и других сферах.

Здоровье может иметь различные ценностные характеристики, которые существенно различаются по носителям, по видам, структуре и т.д. Прежде всего, аксиологический анализ здоровья предполагает выяснение его ценностной сущности, структуры и роли в «жизненном мире» человека.

Здоровье как ценность включает два основных компонента. Объективный компонент - это совокупность возможностей, которые могут быть реализованы при наличии полноценного здоровья. Это может быть статусная роль в обществе, профессия, род занятий, продолжительность жизни и т.п. Субъективный компонент здоровья как ценности - это отношение субъекта к своему здоровью, выражающееся в предпочтениях, ценностных ориентациях, мотивации в поведении по отношению к здоровью.

Ценностная сущность здоровья и ценностного отношения к нему могут выступать отдельные личности, социальные группы, общество в целом и т.д.

По своей социально-ценностной сущности здоровье - это универсальное благо, имеющее смысложизненное значение для людей, обеспечивающее жизнь как высшую ценность. Ценностное содержание здоровья выражается в отношении человека (общества) к своему состоянию, детерминирующему определенные ценностные ориентации и предпочтения.

Здоровье как социальная ценность - это значимость для социальной группы степени реализации смысложизненных возможностей ее членов. Социальность, как ценностная характеристика здоровья, выражает значение определенных социальных связей, места и роли человека в решении общественных задач, что обеспечивает личности достаточный уровень социальной адаптивности.

Каждый человек живет в определенной системе ценностей, предметы и явления которых призваны удовлетворить его потребности.

Здоровье как индивидуальная ценность - это значимость меры возможного осуществления человеком целенаправленных и осознанных действий без ухудшения своего физического, духовного и социального состояния, без потерь в степени своей социализации.

Феномен человеческой телесности исследовался на основе гуманитарного познания, как ценности и значимости для всего человечества, в социокультурном окружении. Состояние человеческого организма в свете социальной оценки принимаем во внимание, прежде всего в соответствии со способностью человека выполнять тот или иной вид социальной деятельности. Человек должен обладать хорошим здоровьем, чтобы выполнять всю полноту социальной деятельности. Здоровье есть залог реализации задуманной деятельности, ее целей. Следовательно, оно важно не только отдельному человеку, индивиду, личности, но и обществу в целом.

Здоровье анализируется так же как одна из высших жизненных ценностей человека, связанная с категориями блага социума, его красоты и мудрости. В понятие здоровья включаются такие формы поведения, которые позволяют улучшать нашу жизнь и делать ее более благополучной, достигать высокой степени самореализации. Быть здоровым – значит самореализовываться.

Понятие здоровье индивидуума не является точно детерминированным, что связано с большой широтой индивидуальных колебаний важнейших показателей жизнедеятельности организма, а также множеством факторов, влияющих на здоровье человека. Одним из важнейших факторов является социальный фактор (социальное благополучие, индивидуальные взгляды, социальные отношения, а также социальная полноценность человека и т. д.).

Ценность социального здоровья человека рассматривают и как слагаемые, где выделяют такие социально значимые критерии, как продолжительность жизни, умственная и физическая работоспособность, воспроизводство здорового потомства, позволяющее трактовать его как адекватность (взаимодополнительность) взвешенных социально-ценностных эталонов.

Согласно определению В.П. Казначеева и Е.А. Спирина /3/, здоровье индивида представляет собой динамическое состояние или процесс развития биологических, физиологических и психических функций оптимальной трудоспособности и социальной активности при максимальной продолжительности жизни. Здоровье человека можно рассматривать как характеристику социально-демографическую, отражающую способность членов общества полноценно и эффективно выполнять функции по дальнейшему его развитию и созданию условий жизни, обеспечивающих сохранение и развитие этой способности. В такой трактовке понятия здоровья, в его основе, лежат биологические и физиологические процессы, но доминирует социальная сущность человека и его духовное здоровье.

Здоровье должно быть естественным состоянием организма, характеризующимся его уравновешенностью с окружающей средой и отсутствием каких-либо болезненных изменений.

Здоровье все чаще стало осознаваться на уровне не только условия жизни индивида, но и собственного социального бытия (бытия Социума). Здоровье становится особой проблемой человека, его будущего в качестве носителя социального, «сохранителя» человеческого. Человек стал выступать в качестве субъекта, который в своей деятельности находит новые характеристики социальной материи, поэтому понимание здоровья значительно изменяется, как меняется его содержание, емкость, смысловые показатели как физического, психического, духовного и социального здоровья, рассуждает Д.И.Фельдштейн /4/.

Социальная ценность здоровья связана с тем, что человек зависит не только от природной среды, но и от общественной стороны этой среды. Здоровье может быть столь значимой ценностью, что оно может диктовать цели, намерения и действия, как отдельных людей, так и социальных институтов, вплоть до общества в целом. Качество этой окружающей среды должно обеспечивать существование и развитие человека как биологического, социального, общественного, творческого и ценностного существа.

Социальная ценность здоровья связана с тем, что количественные и качественные характеристики здоровья человека определяют его социальную зрелость и незрелость и позволяют оценить гуманность той или иной системы, то есть определить меру «человечности» отношения конкретного общества к человеку.

Проблему здоровья рассматривает в своей концепции Д.Д. Венедиктов /2/. Автор понимает проблему здоровья человека как: «динамическое равновесие организма с окружающей средой, при котором все заложенное в биологической и социальной сущности человеческой подсистемы проявляется полно и гармонично. Все жизненно важные подсистемы человеческого организма функционируют с возможно максимальной интенсивностью, а общее сочетание этих функций поддерживается на уровне, оптимальном для сохранения целостности организма, его работоспособности, а также быстрой адекватной адаптацией к непрерывно меняющейся природной и социальной среде». Резонно это явление назвать феноменом окружающей среды и организма – гомеостазом.

В данном определении четко прослеживается динамичность понятия здоровья; дана также взаимосвязь способностей человека при максимальной его деятельности; предъявляется требование к адаптационным возможностям человека; признается необходимость равновесия внутри самого индивида и его равновесие с окружающей средой. По нашему мнению, данная позиция автора верна, так как он рассматривает здоровье комплексно.

В Стокгольмской декларации Конференции ООН по окружающей среде (1972г.) было отмечено, что для благосостояния человека и соблюдения его основных прав, включая право на жизнь, существенное значение наряду с природной компонентой имеет общественная компонента (это право на медицинские услуги, на трудовую деятельность в здоровых условиях, и т.д.). Осуществление этих прав, неотделимых от феномена здоровья человека, тесно связаны с системой социальных ценностей общества, что и определяет его поведение.

Многие авторы (Э.Дюркгейм, И.В. Солодникова, В.А. Фролов, и др.); социальную значимость здоровья понимают как систему ценностей, установок и мотивов поведения человека в социальной среде. Утверждают, что социальный фактор выступает определенным «индикатором» протекания адаптационного процесса всего общества в целом и каждого человека в отдельности. Особенно активно он проявляется в процессе социализации личности. Социальный фактор связан с дезадаптацией людей, характеризуется наличием массовых психических состояний (чаще не осознаваемых) к ним можно отнести: тревожность, стресс, страх, апатию, агрессию, которые возникают в ответ на изменение состояния общества – а в результате ухудшение здоровья населения.

Социология выявляет также и социальные аспекты поддержания, укрепления и сохранения здоровья и факторов его риска.

Одним из доминирующих социальных факторов, влияющих на здоровье человека является социальный стресс. Кеннон определил социальный стресс как реакцию на чрезвычайную ситуацию. Если происходящие события не предсказуемы и не поддаются контролю, то они будут особенно стрессогенными – как для людей, так и для животных Таким образом, природные бедствия и неблагоприятная социальная окружающая среда являются стрессогенами, так же как и изменения в жизни, и ежедневные мелкие неприятности. Все эти стрессогенные факторы могут подвергать опасности здоровье путем подавления иммунитета и замедления процессов заживления и регенерации.

Многие исследователи (В.И.Гарбузов, И.Н.Егорова, Н.В.Панкратьев, В.Ф. Попов,

Ю.В. Шиленко и др.) указывают, что современное общество со стремительной силой перешло на новый рубеж XXI века, где жизнь усложняется, усложняются и требования общества к человеку. Понятно, что риск появляется вместе с этими параметрами современного социума, где четко прослеживается взаимосвязь системы социальных ценностей и феномена здоровья человека. Индивид сегодня должен достаточно четко осознавать самоценность своего здоровья и использовать для его сохранения все многообразие информационных технологий.

Авторы О.П. Щепин, Г.И. Царегородцев, В.Г. Ерохин здоровье определяют как «состояние оптимальной жизнедеятельности человека, обеспечивающее полноту реализации его сущностных сил» /5, с.21/. Здесь здоровье рассматривается сквозь призму жизнедеятельности человека, и именно на ней делается особый акцент.

По его мнению, И.И. Брехмана /1/ здоровье человека, – это «способность сохранять соответствующую возрасту устойчивость в условиях резких изменений количественных и качественных параметров триединого потока сенсорной, вербальной и структурной информации».

Иными словами, невозможно понять и определить здоровье в отрыве от конкретной среды, в которой живет человек, в отрыве от всех сфер и проявлений его жизнедеятельности, в отрыве от его назначения и целей. Здоровье представляется не столько биологическим свойством, состоянием индивида, сколько сложным, многообразным социальным качеством, если угодно, социальным явлением, а это относится к здоровью человека, и к общественному здоровью.

Общественное здоровье – важнейший социальный, экономический и политический фактор. От него и его уровня зависят во многом экономические ресурсы, физический, духовный, нравственный потенциал общества.

В результате анализа системы социальных ценностей, которые влияют на здоровье человека, можно сделать следующие выводы:

1. 
   Социальные процессы в современном обществе оказывают существенное влияние на здоровье населения.
   
2. 
   Наличие социальных потрясений (стрессогенность общества), ограничение развития человека посредством создания ему неблагоприятных условий (силовой контроль, апатия, «упадок духовных сил» и т. д.) формируют глубинные психологические процессы, вызывающие тяжелые болезни.
   
3. 
   Особое субъективное отношение к здоровью и здоровье в субъектных отношениях индивидов, индивидов и общества в их сложном взаимодействии;
   
4. 
   Здоровье – как мера свободы индивида в качестве субъекта исторического действия.
   

1. 
   Брехман И.И. Валеология - наука о здоровье. - М.: 2010, 120 с.
   
2. 
   Венедиктов Д.Д. «Социально-философские проблемы здравоохранения» // Вопросы философии, 2011, № 4 – 137с.
   
3. 
   Казначеев В.П. и др. Основы общей валеологии. - Новосибирск, 2008,78 с.
   
4. 
   Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. – М.: 2010.
   
5. 
   Щепин О.П., Царегородцев Г.И., Ерохин В.Г. Медицина и общество. - М.:2003, 64с.
   

Бүгінгі күнде адамдар арасындағы қарым-қатынас – қарапайым және күрделі мәселе. Қарым-қатынас психология ғылымының басты категориясының бірі болып табылады. Жеке тұлғаның дамуында қарым-қатынас мәселесінің маңызы аса жоғары орынға ие.

Қарым-қатынас – адамдар арасында өзара білім, тәжірибе алмасу құралы болып та табылады. Адам басқа адамдармен қарым-қатынас жасау арқылы еңбек етіп, өзінің материалды және рухани қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қанағаттандырады. Өмірге келген алғашқы сәттерден бастап қарым-қатынас баланың психикалық дамуының негізгі факторы болып табылады. Бұл жайында психолог Л.С.Выготский /1/ «бала дамуы үлкендермен жасалған қарым-қатынас барысында орындалады» - деген.

Қарым-қатынассыз жеке адамның ішкі жан-дүниесін түсіну, оның мінезіндегі ерекшеліктерді ұғыну, оны танып білу, оның психологиялық денсаулығы жайында қандай да бір мәлімет алу мүмкін емес.

Тиімді қатынас орнату мақсатында адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу арқылы жоғарыда аталған бойындағы психологиялық қасиеттерін ашады. Сонымен қатар сол қасиеттері қарым-қатынас барысында ары қарай қалыптасуын жалғастыра береді. Адамдармен қарым-қатынаста адамның адамзаттық тәжірибелерді игеруі, қалыптасқан мораль, құндылықтар, білім мен іс-әрекет түрлерін меңгеруі, жеке тұлға түрінде қалыптасуы да жүзеге асады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық денсаулығын дамытудың маңызды факторы болып табылады.

Қарым-қатынас ұғымы С.И. Ожегов /2/ сөздігінде өзара келісім, іскерлік және достық байланыс арқылы анықталады. Көптеген психологиялық, педагогикалық және әлеуметтану саласындағы зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас өзара әрекеттесудің, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері, дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде қарастырылады. Қазіргі кезде қарым-қатынас мәселесі педагогика, философия, психология, әлеуметтану, психолингвистика сияқты салалардағы ғалымдармен жан-жақты зерттелу үстінде.

«Қарым-қатынас» ұғымының көп анықтамаларының арасында біз оны «коммуникативтік іс-әрекет» ұғымымен синоним ретінде қарастыратын (А.Н.Леонтьев, М.И.Лисина, Х.Т.Шерьязданова, Т.И.Суркова және т.б.) /3/ позицияларына жүгініп, М.И.Лисинаның /4/ анықтамасын арқау етеміз. Осылайша, қарым-қатынас деп - екі немесе одан да көп адамдарың арасындағы қатынастарды реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін атаймыз. А.Н.Леонтьев іс-әрекеттің қандай түрі болмасын қарым-қатынаспен сабақтастықта болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың қажетті шарты ретінде қарастырады.

Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі (М.И.Лисина, А.В.Петровский, К.Обуховский, В.С.Мусина және т.б.) адамдардың қарым-қатынасты жүзеге асыруын қажетсіну, басқа адамды танып-білуге ұмтылу, ниет білдіру ерекшеліктері деп түсіндіреді. Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар арасындағы қарым-қатынас мәселесі басты орын алады. Бұл қарым-қатынасты анықтауда арнайы «педагогикалық қарым-қатынас» деген ұғым қолданылады.

Педагогикалық қарым-қатынас А.А.Бодалев, В.А.Кан-Калик, Я.Л.Коломинский, В.А.Петровский, А.А.Леонтьев, Адлер Р.Б. т.б. еңбектерінде мазмұны, формалары, тәсілдері бойынша сипаталады /5/. Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен балалар арасындағы нақты психологиялық контракт деп түсіндіріледі. Педагогикалық қарым-қатынас негізінде балалардың мінез-құлқы, таным дүниесі, адамгершілік позициясы қалыптасып жетіледі.

Мектептегі психологиялық қызмет үшін балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу, анықтау және оны түзету мәселелері көкейтесті мәселе болып табылады. Өйткені бала өзін-өзі анықтаудың күрделі мәселелерін жалғыз өзі шешпейді, ата-анасының, құрбы-құрдастарының, мұғалімдерінің қолдауымен шешеді. Дегенмен бала жеткіншек кезінен өзінің есеюін сезіне бастағаннан үлкендердің қамқорлығын теріс бағалау феномені орын ала бастайды. Олар ата-аналарынан және басқа ересек адамдардан қарым-қатынасты тең дәрежеде жүргізуді талап етеді. Мұндай беталыс жасөспірімдік кезеңінде де жалғасады. Баланың өзін-өзі анықтауы, қарым-қатынас ерекшеліктерін меңгеруі, басқа балалар ортасында абыройлы болуы – ересектермен қарым-қатынас жасау барысында қалыптасады. Басқаларға әсерлі болудың жолын әлі меңгермеген бала оны орынсыз сөздермен немесе ерекше қылықтармен көрсеткісі келеді. Сондықтан балалар мінез-құлық мәдениетін меңгерудің қажеттілігін түсінгенімен, ол қандай болу керегін және оны қалай дамыту керек екенін әлі түсіне алмағандығынан, көптеген қателіктер жіберіп, келеңсіз жағдайларға тап болып жатады.

Жеткіншекке ұжым өміріне қатысқаны, басқалармен бірге болуы, біртіндеп жасөспірімдік кезеңде құрбы-құрдастарының оны қабылдауы, топқа өзін қажет деп сезінуі, онда бір бедел мен құрметке жетуі аса маңызды. Ұжымдағы мәртебесінің төмен болуы баланы алаңдатады, қобалжу сезімі пайда болып, өз-өзіне сенімсіз, ерік-жігері әлсіз күйде, яғни оның топ ішінде өзін-өзі бағалауы төмендейді.

Арнайы жүргізілген зерттеулер адамдардың басым көпшілігі өзінің 70% уақытын, өзара тілдесіп қарым-қатынас жасауға жұмсайтынын, ал жетекші қызмет пен басшылық ететін адамдар өздерінің жұмыс мерзімінің 80% уақытын осы қарым-қатынас жасауға жіберетінін көрсетеді.

Ал, педагог еңбегінің әсерлілігі, нәтижелілігі тікелей қарым-қатынас өнеріне, сөйлеу шеберлігіне байланысты болып келеді. Педагог қарым-қатынас негізінде жағдайды дұрыс бағалау, аудиториямен тиімді байланыс орнату, оқушыны дұрыс түсіну т.б міндеттерді шешуге тырысады. Оқушылармен өзара қарым-қатынасын ұйымдастыруға бағытталған, педагогтың коммуникативтік іс-әрекеті ұжымдағы балалар қарым-қатынасын ұйымдастырып басқару болып табылады.

Мектепте оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру барысында іскерлік қарым-қатынасты ұйымдастыру арқылы оқушылардың бір-бірімен тіл табыса алу, ұйымшыл, басқалардың пікірімен санасу және құрметпен қарау қабілетін қалыптастырады. Психолог немесе педагог мамандар осы міндеттерді шешу үшін оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдарын анықтап, әр оқушының басқаларға және өзіне ыңғайлы, жайлы болуына жағдай жасауы қажет.

Топтағы қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге кеңінен пайдаланылатын әдістемелер Э. Берн /6/ жасаған трансактілік талдау және Дж.Морено ұсынған социометриялық талдау болып табылады. Бұл әдістемелерді пайдаланудың өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар.

Әр адамның қарым-қатынас мәдениеті оның жеке-даралық қасиеттерімен де тікелей байланысты. Сондықтан оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеуге әлеуметтік психологияда қалыптасқан әдіс-тәсілдердің басым көпшілігін қолданумен қатар әр баланың жеке-даралық ерекшеліктерін анықтау қажет. Осы қарым-қатынас барысында әр баланың жеке позициясы және мінез акцентуациясының көрініс беруі т.б. қасиеттері үлкен рөл атқарады. Сондықтан оқушылардың жеке-даралық қасиеттерін бағалау үшін төмендегідей әдістемелерді қолдануға болады: Дж.Мореноның «Социометрия» әдістемесі; оқушылардың жеке-даралық қасиеттерін, коммуникациялық және ұйымдастырушылық қабілеттерін зерттеуге арналған (КОС) әдістеме; Леонгардтың «Мінез акцентуациясын зерттеу тесті»; агрессияны анықтауға арналған Басса-Дарки әдістемесі және т.б.

Адамдар арасындағы қарым-қатынас мәдениеті оның мінез-құлқын, тәртібін реттейді. Қарым-қатынаста адамның қас-қабағы, бет-жүзінің құбылысы, дауыс ырғағы, жалпы көңіл-күйі маңызды қызмет атқарады. Адамдардың жайдары өзара жақсы қарым-қатынаста болуы тілектестік, ниеттестікті білдіреді.

Қарым-қатынас – бұл ғылым әрі өнер. Бұл шығармашылықты талап ететін күрделі үрдіс. Айналадағы адамдармен эмоционалды жағымды қарым-қатынас жасау, өзгелермен тіл табысу әрбір адамның өмір тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты жүзеге асып отырады. Тіл табысып, өзгелермен жағымды қарым-қатынас орнату әрбір адамның өзіндік талғам-тілегін, ықылас-ынтасын жалпы адамға деген адами көзқарасын жете түсінуді талап етеді. Қарым-қатынас нәтижесінде адамның кісілік қасиеті, өзгелерге деген қамқорлығы мен жанашырлық сезімі, ізгілік көзқарасы қалыптасады. Тіршілік ортасы мен өмір сүрудің сан алуан сырларын біліп, адамның жеке басының қадір-қасиеттерін арттырады. Қарым-қатынас жасаушылар өз арасында көтерген мәселелері мен хабар алысу кезінде бірінің сөзін бірі ынта қойып тыңдап, әңгіменің мән-жайын барынша жете түсінуді мақсат тұтады. Жағымды қарым-қатынас барысында адамда моральдық-саяси, эстетикалық сезімдер, көркем мінез қалыптасады, яғни тиімді қарым-қатынас орнатудың нәтижесінде адамның психологиялық денсаулығы да қалыпты дамиды, деп айтуға әбден болады.

Адам – ақыл иесі саналы жан ретінде әлеуметтік ортада қоғамдық жағдайда, қоршаған әлеммен қарым-қатынас жасау барысында өмір сүреді. Әлеуметтік орта – бұл адамдардың өзара қарым-қатынасынан тұратын қоғам. Ал, адамның сол әлеуметтік ортаға, қоғамға деген қатынасын, оған деген көңіл-күйін білдіруі – әр кез психология, әлеуметтік психология ғылымдарының зерттейтін мәселесі болып табылады.

Сыртқы әлеуметтік ортаның биологиялық, психологиялық және әлеуметтік сипаттағы қолайсыз әсерлері нәтижесінде қалыптасқан психикалық күйлер: шаршау, қалғып жүру, үнемі қауіптену, торығу, жан күйзелісі, көңілдің бұзылуы, фрустрация түрінде болады. Қорқыныш пен үрейдің бастамасы, жан күйзелістері, эмоционалды ширыққан сезім қалпы, сабырсызданудан басталады. Бұған адамдардың психоәлеуметтік және психоэмоционалды торығуын ауыр экономикалық дағдарысты қосуға болады. Созылмалы дистресс тек тұрмыс, өндіріс мәселелері, әлеуметтік жағдайлар мен медициналық көмектің жеткіліксіздігінің нәтижесіне ғана емес, сонымен қатар, қазіргі кездегі адамдардың психикалық, сонымен психологиялық денсаулығының төмендеп кету мүмкіндігі туралы күдіктің күштілігінен де пайда болады.

Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы анықтағандай (БДҰ)–шын мәніндегі денсаулық – дене, психикалық, әлеуметтік және психологиялық үйлесімділік болып табылады. Адам өмірінің барлық аспектілеріндегі әлеуметтік, дене, эмоциялық, рухани және ақыл-ой жетістіктерінің үйлесімділігі ғана өмірінің шын мәні болып табылады.

Сонымен денсаулық: дене саулығы, жан саулығы, психикалық және психологиялық, әлеуметтік саулық болып бөлінеді. Дене саулығы — бұл организмдегі функциялардың өзіндік айналымының жеткілікті болуы, физиологиялық үрдістердің үйлесімі және сыртқы ортаның түрлі факторларына барынша бейімделгіштік күйлері. Жан (психикалық) саулығы – тек дене гигиенасы ғана емес, сонымен бірге психогигиена, руханилықтың өзіндік тәрбиесін, адами тұрғыдағы ұстанымды, сана тазалығын да қамтиды. Психикалық саулыққа жету жолы - интегралды тұлғаға жету жолы. Психикалық саулық - психиканы жаттықтыру, психикалық үрдістерді (ес, зейін, қиялдау және т.б.) дамыту, ақыл-ой мен сезімді тәрбиелеумен тығыз байланысты. Әлеуметтік саулық әлеуметтік белсенділікпен, адамның қоршаған әлемге деген белсенділігімен байланысады. Адамның психологиялық денсаулығының қалыпты болуы адам өмірінің барлық аспектілеріне қатысты: бұл жерде өмірдің әлеуметтік, физикалық, интеллектуалдық, эмоционалдық және рухани жақтарының үйлесімділігі қажет. Егер психологиялық денсаулықтың жақсы болғандығын қалайтын болсақ, онда жоғарыда аталған аспектілердің бірде біреуіне немқұрайлы қарамауымыз қажет, әсіресе, адам өзі өмір сүретін кез келген ортада жағымды қарым-қатынас орнату, қарым-қатынас мәдениеті мәселесіне аса назар аударғаны жөн.

Соңғы жылдарда әрбір адам өзінің денсаулығын жақсарту үшін қандай да бір амал жасайтын болғандықтан, осы мәселеге деген қызығушылық танытуда.

Адамның психологиялық денсаулығы- бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайларында жасына және жынысына сәйкес келетін физикалық және психикалық тұрақтылықты яғни психологиялық үйлесімділікті сақтау қабілеттілігі. Табиғат адам ағзасын туғаннан тұрақтылықтың үлкен қорымен, өмір сүру мен өзін-өзі реттеуге деген қабілеттілікпен қамтамасыз еткен. Егер шартты түрде денсаулық деңгейін 100 % деп алсақ, онда 20 % тұқым қуалаушылық факторларға, 20 % сыртқы орта (экология) факторларына, 10 % медицина, 50 % адамның өзіне, оның өмір сүру қалпына, психологиялық денсаулығының деңгейіне тәуелді болады.

Өмір сүру қалпы – бұл адамның өз-өзімен және сыртқы орта факторларымен өзара қарым-қатынасының жүйесі.

Баланың қалыпты дамуы үшін отбасы және қоршаған ортада бала өзін қорғайтындығын сезінуі шарт. Баланың қоршаған ортамен өзара қатынасын реттеудің негізгі механизмдері эмоциялық қарым-қатынасты орната білу қабілетіне негізделген. Тілек пен қажеттіліктер тәрбие үрдісі нәтижесінде, қоршаған ортадағылардың қолдауы, не қарсы ықпалы негізінде қалыптасады. Егер бұл даму үрдісі қоршаған орта не мидың зақымдануына байланысты дұрыс жүрмесе, жеке тұлға дамуында ауытқу болады.

Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу деңгейін, оның адамның психологиялық денсаулығына әсер ету сапасын өлшеп көрсету өте қиын. Өйткені тек қана іскерлік, қолданбалы, тәжірибелік мәселелердің тиімді шешілгені қарым-қатынастың барысында барлық қатынасқан субъектілері үшін оң жағдайда жүргенін көрсетуі мүмкін. Сондықтан іс-шаралар нәтижесі гуманистік, адамгершілік қасиеттерді сақтау негізінде, басқаларға психологиялық қысым, зорлық көрсетпей жүргізу бағытында болғанда ғана қарым-қатынас мәдениеті сақталғаны анық байқалады.

Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасқан адам сыртқы орта жағдайына байланысты өз мінез-құлқының моделін жасап оны жүзеге асырады. Осы модельге көптеген психологиялық көрсеткіштер әсерін тигізеді. Г.М.Андреева, Э.Берн /6/ зерттеулерінде келесі көрсеткіштер анықталған: адамның дүниетанымы, қарым-қатынас объектісіне көзқарасы, өз құқығы мен міндеттерін түсінуі, өзін-өзі бағалауы, өзін-өзі басқаруы, өзін-өзі реттей алуы, әдеттері, қарым-қатынас жасай алу тәжірибесі, мінезі, көңіл-күйі т.б. Осы аталған көрсеткіштерге сүйене отырып, оқушылардың қарым-қатынас орната алу қабілетін дамыта келе, олардың психологиялық денсаулығын едәуір жетілдіруге болады.

Адам қарым-қатынас арқылы айналадағы дүние жайлы ақпарат алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап шығарған түрлі құндылықтарды меңгереді. Әрине, қарым-қатынас ақпарат алумен ғана шектелмейді, оның шеңбері аса кең, бұл көп қырлы ұғым.

Қорыта айтқанда, адамның қарым-қатынасы оның көңіл-күйіне аса байланысты болып келеді. Көңіл-күй адамның ішкі дүниесінің құбылысы. Адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу шеберлігі адамның ішкі мәдениетіне, біліміне байланысты десе де артық емес. Олай болса, қарым-қатынасқа түсу үшін, психологиялық денсаулықты қалыпты сақтау үшін ортадағы адамдармен дұрыс ниетте болу абзал.

1. 
   Выготский Л.С.Собрание сочинений: В 6 т. Т. 5. Основы дефектологии. М., 1983.
   
2. 
   Ожегов С.И. Словарь русского языка. М.,1960.-с.427.
   
3. 
   Шерьязданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми.-Алматы, 1996.
   
4. 
   Лисина М.И. Общение, личность и психика ребенка. М.,1997
   
5. 
   Adler, R. B. Confidence in communication: A guide to assertive and social skills. New York: Holt, Rinehart & Winston. 1999
   
6. 
   Берн Э. Трансактный анализ в психотерапии: Системная индивидуальная и социальная психотерапия / Пер. с англ. А. Калмыкова и В. Калиненко. - М.: Академический Проект, 2006. — 320 с.
   

Проблеме стресса посвящено огромное количество научных трудов. Механизмы возникновения стресса детально изучены и достаточно сложны: они связаны с нашей гормональной, нервной и сосудистой системами. Надо отметить, что сильные стрессы влияют на здоровье. Стресс снижает иммунитет и является причиной многих заболеваний. Поэтому необходимо уметь сопротивляться стрессовому состоянию и задавать себе позитивную жизненную установку.

Причиной стресса может быть по сути все, что угодно, что цепляет человека, что его раздражает. Например, к внешним причинам можно отнести беспокойство по какому-либо поводу (смена работы, смерть родственника).

В наше время люди привыкли справляться со стрессами с помощью антидепрессантов, наркотиков, алкоголя. Однако, они не задумываются о том, что может возникнуть зависимость, с которой они уже не смогут справиться без помощи специалистов.

Существуют ряд методов, с помощью которых человек может выйти из стрессовой ситуации, не вовлекая себя в к какую-либо зависимость. Например, человеку, который находиться в стрессовом состоянии стоит налить чашку чая, так как чай может как взбодрить, так и успокоить нервы. Зеленый чай снимает напряжение, а имбирный чай называют «эликсиром любви». В бананах присутствуют вещества, способствующие выработке серотонина – гормона радости, они повышают настроение и вызывают чувство благополучия и спокойствия. Так что, если вы чувствуете упадок настроения, то можете съесть банан. Третий способ - это занятие спортом. Нужно записаться в какую-нибудь секцию или кружок. Практика показывает, что люди, которые записывались в секции для того что бы отвлечься, в итоге становились заметно уравновешенными. Если вас начало что-либо раздражать, психологи советуют разминать пальцами мягкий резиновый шарик, так как это упражнение расслабляет мышцы и организм в целом. Еще один способ снять стресс – это цветы. Либо их выращивать, либо купить в магазине и обставить их по комнатам. Цветы своим присутствием и ароматом помогает снять напряжение и усталость, накопившиеся за весь день.

Мы перечислили варианты снятия стресса, которыми люди начали пользоваться совсем недавно, а как же в древности наши предки боролись со стрессом?

Оказывается, методом для снятия стресса башкир являлись народные озон-к’ой (протяжные песни). Озон-к’ой пользуется популярностью и сегодня. Этот метод положительно влияет не только на исполнителя, но и на тех, кто слушает певца. Башкиры народ музыкальный. Умеют петь и млад и стар. У них не принято рассказывать о своих печалях, горестях, страданиях, тем более плакать, не принято также бурно показывать свою радость. Это считаются слабостью. Поэтому они все душевные терзания, страдания, радости сложили в песни. Башкир сочиняет и поет всегда и везде: в горах, в лесу, на полях, дома и на улице. Поет, «изливает душу» и освобождается от лишней энергии, которая могла бы негативно отразиться на здоровье его. Порой бывает, поют башкирскую народную песню и весь зал плачет. Настолько они проникнуты чувствами, эмоциями, что никто равнодушно слушать не может.

И современная психология одним из методов лечения душевных заболеваний считает музыкотерапию, основанную на целительном воздействии музыки на психологическое состояние человека. Думаем, этот метод берет свои корни от народных мелодий и песен. В нашем случае это озон-к’ой. Так как, именно озон-к’ой с давних времен является отличным способом снятия стресса. Преимуществом данного вида лечения является комплексное воздействие на организм посредством слухового, биорезонансного, вибротактильного факторов.

Башкиры народ, который всегда находился среди гор, лесов, рек и озер. Врач и писатель В.М. Флоринский (1833-1899) описывая данный народ отмечал что «характерной чертой является их прирожденное чувство порядочности, привычка уважать в другом человеке его человеческую личность и сохранять таковое и в самом себе, редко доводя сознание собственного достоинства до высокомерия или нахальства» [2, с.112]. Также он писал: «Такой человек един со своей судьбой. Он не противится ей … он переносит тяготы судьбы, следуя и смиренно доверяясь ей» [1, с.112]. Для подтверждения этих слов можно сказать следующее: башкир, будь он стар иль млад его всегда сопровождала песня, а именно озон-к’ой. И каждый раз башкир, когда он чувствовал напряжение, волнение перед знаменательным для него периодом, моментом, мгновением он проделывал некую релаксацию - пел народные песни своих предков. Тем самым, башкиры снимали с себя напряжение и стресс. Такие песни предавали силу, мужественность, отвагу на новые достижения и победы. Башкиры считали, что человек, забравшийся на самую вершину горы и воспевший свой народ и его природу через протяжные песни, устанавливал контакт со вселенной и получал некую магическую энергию и силу, а болевший человек обретал здоровье. Как отмечают исследователи, это поверье сохраняется и по сей день.

В наши дни, когда башкиры зовут гостей, принято после трапезы петь озон-к’ой, и это не с проста, песни сплачивают гостей, их отношения становятся крепче, они обмениваются и подпитываются положительной биоэнергетикой друг друга. После чего в душе наступает гармония и покой.

Башкиры считаются трудолюбивым и мирным народом, который любит природу. «С древних времен, – отмечает В. Шубарт, – народы скотоводов-кочевников имели мировоззренческое преимущество по сравнению с оседлыми племенами хлебопашцев. Внутренне не обеспокоенные заботами, кочевники имеют достаточно досуга, чтобы предаваться созерцанию и песнопению своих (озон-к’ой) протяжных песен. Так они постепенно становятся мечтателями, размышляющими над вечными вещами» [1, с.113].

Грех не вспомнить высказывание известного собирателя музыкального фольклора башкир в конце XIX в. С.Г. Рыбакова: «песни инородцев (т.е. башкир) музыкальны, эффективны и дышат какой-то особенной ширью и размашистостью, веет от них своеобразной прелестью и чувствуется стремление к чему-то неопределенному, мечтательному... Они ( песни ) отражают особый строй чувствований, который мы ( русские ) мало понимаем... В общем, в содержании башкирских песен заметен элемент житейской философии, склонность к философским взглядам на вещи» [3].

Подытожить вышесказанное можно так, что в формировании характера башкирского народа озон-к’ой сыграла большую роль. Их стойкость, рассудительность, уравновешенность и стрессоустойчивость – заслуга башкирских народных песен озон-к’ой, которые заложили в душу башкир такие замечательные качества.
Литература

1. 
   Буканова Р.Г., Фешкин В.Н. Башкиры в трудах русских ученых и исследователей. – Уфа, 2007.
   
2. 
   Шубарт В. Европа и душа Востока / Пер. с нем. – М., 2003.
   
3. 
   Рыбаков С.Г. Музыка и песни уральских мусульман с очерком их быта.- СПБ, 1987 г.
   
4. 
   Бикбулатов Н.В., Фатыхова Ф.Ф. Семейный быт башкир XIX -XX в.в. М.: Наука, 1991. - 190 с.
   
5. 
   http://samopoznanie.ru/schools/muzykoterapiya.
   

По статистическим данным на 2011 год, структура зарегистрированных больных наркоманией выглядит следующим образом:

1) большинство составляют больные с опийной зависимостью (85,6%),

2) больные с зависимостью от каннабиса (6,8%),

3) больные, употребляющие другие наркотики и сочетания различных наркотиков (6,2%). Также отмечается, что в течение последних шести лет происходит рост показателей общей заболеваемости каннабиноидной наркоманией, а именно: в 2005г. этот показатель составлял 15,4 больных на 100 тыс. населения, а в 2011г. – уже 16,1, увеличившись, таким образом, за 6 лет на 4,5%/12/. При этом стоит помнить, что статистические показатели, относительно потребителей инъекционных наркотиков, подобны айсбергу, ибо по результатам эпидемиологических оценок реальный уровень распространения ПИН может быть в 4-5 раз выше официального и даже достигать 1-3% общей численности населения в отдельных регионах страны/5/. Все это дает основания говорить о том, что распространение наркомании представляет собой серьезную угрозу, причем на уровне безопасности страны/9/. Таким образом, требуется прилагать усилия для разработки превентивных и профилактических программ, ориентированных на подростков и молодежь, принимая во внимание положение о том, что «разработка эффективных профилактических программ не может иметь под собой никакого другого сколько-нибудь прочного основания, кроме результатов эмпирических социально-психологических исследований»/3, с.519/.

Наркотики – это полиморфный объект, который объединяет две сферы: публичную и частную/12/. В публичной сфере можно рассматривать как минимум три контекста – медицинский, юридический и социальный. С одной стороны, употребление наркотиков является болезнью, борьба с которой обсуждается на самых высоких уровнях, а палитра разрабатываемых и реализуемых мер профилактики достаточно широка и разнообразна. С другой, - употребление наркотиков сопряжено с девиантным поведением, с незаконными, противоправными действиями. Говоря о нравственном состоянии современного российского общества, А.В.Юревич отмечает, что «падение нравов играет важную роль среди мотивов самоубийств, а также имеет прямое отношение к удручающей статистике наркомании, алкоголизма, несчастных случаев…»/10, с.76/. Социальный контекст, в частности, связан с тем, что употребление наркотиков ассоциируется с маргинальными группами, с нарушением морали и соответствующей реакцией общества на «нарушителей».

Стоит отметить, что употребление наркотиков – это определенная социальная практика, не существующая вне социокультурного контекста, в который включены как потребители наркотиков, так и те, кто их не употребляет/12/. Есть основания говорить о том, что история существования наркотиков и практики их употребления столь же продолжительна, что и сама история человечества, ибо наркотические вещества использовались для совершения ритуалов/2/. Другой вопрос заключается в том, что в современном мире использование этих веществ направляется иными целями. Таким образом, наркотики и практика их употребления – это социально, культурно и исторически локализованное явление/13/.

Основываясь на результатах социологических исследований/16/, можно говорить о том, что в западноевропейских странах употребление наркотиков претерпело следующее изменение: в конце 60-х гг.. такая практика ассоциировалась со студенческими выступлениями во Франции 1968 г., т.е. имело политическую составляющую, связывалась с сопротивлением властям. Постепенно она превратилась в настоящее социальное бедствие, в особенности в связи с эпидемией ВИЧ-инфекции, затронувшей потребителей инъекционных наркотиков. Траектория же развития такой социальной практики, как употребление наркотиков, в России имеет свою социокультурную и историческую специфику/2/.

Итак, в фокусе нашего внимания в настоящей работе оказывается проблема употребления наркотиков в молодежной среде.

В повседневной жизни человек сталкивается с большим количеством самых различных позиций, относительно наркотиков, в этой дискуссии в той или иной мере представлены обе сферы этого полиморфного объекта – публичная и частная. В средствах массовой коммуникации, в Интернет-коммуникации звучат позиции различного рода экспертов, фокусирующих внимание аудитории как на медицинском и юридическом контекстах публичной сферы, так и на социальном.

Возвращаясь к идее полиморфности наркотиков, возникает вопрос – какая сфера и какой контекст используют (или подразумевают) представители той или иной группы молодежи, обсуждая тему употребления наркотиков, когда он предпринимают то или иное действие в повседневной жизни, принимают решение о том или ином поступке.

Теорией, которая позволила бы не только учесть сложность и полиморфность такого объекта, как наркотики, и ответить на ряд вопросов, касающихся их употребления, является теория социальных представлений С.Московиси/4,14/. С точки зрения структурного подхода теории социальных представлений, социальное представление – это «функциональное видение мира, которое позволяет индивидам или группам придавать значение их поведению, понимать реальность через собственную систему отношений, таким образом адаптироваться к ней и определять свое место в ней» /11, р.42-43/. Структура представления включает центральное ядро (или центральную систему) и периферическую систему. Ядро является стабильной и устойчивой частью представления. Она связана с коллективной памятью, с историей группы, с ее ценностями и нормами, здесь располагаются элементы представления, в наибольшей степени коренящиеся в культуре. Именно ядро определяет структуру всего представления, а также придает ему смысл. В этом и заключаются его основные функции.

Периферическая система представления конкретизирует значения ядра представления (абстрактный элемент ядра конкретизируется в периферических элементах), это связующее звено между ядром и той конкретной ситуацией, в которой вырабатывается и действует представление. Периферическая система характеризуется вариативностью и изменчивостью /11/, что позволяет представлению адаптироваться к изменяющемуся контексту, в том числе и к историческому эволюционированию. Это своего рода «защитная система» ядра представления, по сути, - и всего представления, так как с изменением ядра изменяется и само представление. Данная часть представления опирается на индивидуальную память и индивидуальный опыт. Ключевой задачей в нашем исследовании оказывается выявление структуры представления о наркотиках.

Важно заметить, что употребление наркотиков так или иначе сопряжено с девиантным поведением, с незаконными действиями. С другой стороны, употребление наркотиков сопряжено с возникновением зависимости, при этом - «наркозависимость не является «изолированным» заболеванием, а есть специфическая активность личности, которая употребляет наркотические вещества в определенном социальном контексте» /6, с. 3/. Таким образом, можно ожидать, что элементы, заимствованные из этих областей знаний будут присутствовать в представлениях о наркотиках.

Цель настоящего исследования заключалась в изучении особенностей социальных представлений о наркотиках в молодежной среде.

Объектом исследования были группы молодежи. Выборку составили представители различных групп молодежи с опытом употребления инъекционных и неинъекционных наркотиков (группа 1) и без опыта употребления (группа 2). В исследовании приняли участие 120 человек (38 женщин и 82 мужчины), в возрасте от 16 до 35 лет (M=23,70, SD=4,30). Nгруппа 1 = 49 человек (28 мужчин и 21 женщина), Nгруппа 2= 71 человек (54 мужчины и 17 женщин). Респонденты в группе один были опрошены при содействии фонда А.Рылькова, а также при содействии двух наркологических диспансеров в Московской области. Предметом исследования явились особенности социальных представлений о наркотиках.

Наше исходное предположение было таково:

Социальные представления о наркотиках будут структурироваться вокруг разных элементов в двух группах респондентов:

1) в группе 1 представление будет формироваться вокруг понятий, связанных с процессом принятия наркотиков, а также вокруг понятий, указывающих на позитивные и негативные эффекты от принятия наркотиков;

2) в группе 2 представление будет структурироваться вокруг элементов, указывающих на внутривенное употребление наркотиков, на негативные последствия употребления наркотиков;

3) в группе 2 представление будет включать элементы медицинского и юридического дискурса.

Для проверки предположения было предпринято исследование, в основе которого лежал метод опроса в варианте анкетирования. В данной работе мы остановимся на рассмотрении результатов, полученных с помощью методики свободных ассоциаций. Для обработки данных ассоциативной методики использовался прототипический анализ по П.Вержесу /15/.
ОБСУЖДЕНИЕ РЕЗУЛЬТАТОВ

В результате прототипического анализа ассоциаций для объекта «наркотики в каждой группе была выявлена и описана структура социальных представлений.

Всего респонденты в группе 1 высказали 228 ассоциаций с объектом «наркотики», а в группе 2 – 321 ассоциацию. В каждой группе был составлен словарь, включающий 140 различных понятий – в группе 1 и 173 – в группе 2. В среднем респонденты высказывали примерно одинаковое количество ассоциаций (z = .38 (p<.71)). Для прототипического анализа нами были использованы понятия, которые указывались хотя бы 5% респондентов в каждом случае.

Особенности социальных представлений о наркотиках в двух группах респондентов. В число элементов зоны ядра представления в группе 1 попадают следующие (Табл.1): «вмазаться²», героин, зависимость, ломка, кокаин. В число элементов периферической системы, составляющих потенциальную зону изменения, входят: болеутоляющее, друзья, где деньги взять, «замут»³, а также кайф, музыка, марихуана. Собственнопериферическая система представления образована следующими понятиями: смерть, шприц.

Позиция меньшинства (образована элементами, имеющими низкий ранг, и высказанными небольшим числом респондентов) представлена указаниями на эффект действия наркотиков, на контекст их употребления.

Напомним, что элементы зоны ядра выполняют организующую и смыслообразующую функции. Итак, указания на конкретные виды наркотических средств присутствуют в зоне ядра (героин, кокаин), а также в периферической системе (марихуана). В пользу того, что наркотики в значительной степени ассоциируются с внутривенным использованием, говорят элементы: «вмазаться», героин, ломка (элементы зоны ядра), шприц (элемент периферической системы). В зоне ядра также присутствует указание на последствия употребления наркотиков – зависимость, ломка. Указание на позитивные последствия от употребления наркотиков располагаются в периферической системе.

Таблица 1
Элементы, образующие ядро и периферию представления о наркотиках в двух группах испытуемых

	Понятие (частота; ранг)
	Группа 1 (4; 2,70)	Группа 2 (6; 2,57)
Зона ядра	«вмазаться» (17; 2,12) героин (9; 2,56) зависимость (5; 2,60) ломка (4; 2,50) кокаин (4; 2,50)	зависимость (21; 2,38) шприц (15; 2,13) болезнь (12; 2,25)
Потенциальная зона изменений	болеутоляющее (3; 2,00) друзья (3; 3,33) где деньги взять (3; 2,33) «замут» (4;1,75) кайф (18; 3,00) музыка (6;4,00) марихуана (5; 3,00)	героин (5; 1,40) больные дети (4; 2,25) стоп наркотикам (4; 2,25) смерть (20; 2,60) вред (9; 2,78) убивают (6;2,67) болезни (6;3,17)
Собственно периферическая система	смерть (3; 3,00) шприц (3;3,67)	кокаин (4; 3,25) разрушение (4; 3,75)

В группе 2 зона ядра представления образована элементами: зависимость, шприц, болезнь. Потенциальная зона изменений представления включает: героин, больные дети, стоп наркотикам, смерть, вред, убивают. Наконец, собственно периферическая система представления объединяет элементы: кокаин, разрушение. Для меньшинства в этой группе наркотики отождествляются с героином, больными детьми, а также с превентивными акциями.

Элементы зоны ядра конкретизируются за счет элементов периферии: с одной стороны – это указание на последствия приема наркотиков - болезнь, зависимость (в зоне ядра), больные дети, смерть, вред, убивают, болезни, разрушение (в периферической системе). С другой – указание на внутривенное использование наркотиков: шприц (зона ядра), героин (периферическая система).

Любопытно, что элементы зоны ядра представления о наркотиках в этой группе совпадают с элементами представления о наркомании, выявленных в диссертационном исследовании Е.Б.Березиной /1/. Этот факт позволяет говорить об отождествлении объектов представлений.

Сравнение полученных результатов в двух группах свидетельствует о том, что только один элемент – зависимость – совпадает в двух группах. Как отмечает

Ж.К. Абрик /11/ – о сходстве представлений можно говорить только в случае полного совпадения элементов ядра представлений. В группе 1 основные темы, вокруг которых формируется представление, таковы: виды наркотических средств, внутривенное использование наркотиков, а также негативные последствия от употребления наркотиков.

В группе 2 – основные темы – негативные последствия употребления наркотиков, а также внутривенное использование наркотиков. Здесь присутствует понятие из медицинского дискурса – болезнь, но не понятия, связанные с указанием на нарушение закона.

Более того, обращает на себя внимание, что в обоих случаях наркотики не ассоциируются (речь идет о ключевом местоположении элементов с точки зрения структуры представления – зоне ядра) с какими-либо элементами, имеющими аффективные коннотации.

Полученные результаты позволяют частично принять наше предположение о специфике различий представлений о наркотиках в двух группах респондентов.

Дальнейшая разработка этой проблемы позволит сформулировать принципы профилактики употребления наркотиков в молодежной среде.