Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 74 риваемого слова к апеллятивной или онимической лек- сике, а также случаев различных переходов лексем из одного номинативного ряда в другой» [10:5]. Автор топонимлердиң изертлениўине тийисли кейинги изерт- леўлериниң биринде апеллятивлерди, яғный лексика- лық тийкарларды əдеттеги сөзлерден парқлайды ҳəм бул ҳаққындағы пикирлерди төмендегише дəлиллеп өтеди: «Вопросы об этимологии собственных имен был задан участниками II Московской ономастической конференции. Ответы оказались разнообразными, вплоть до диаметрально противоположных: а) этимоло- гия имени собственного ничем не отличается от этимо- логии апеллятива; б) этимология имени собственного значительно отличается от этимологии апеллятива. Не- сколько забегая вперед, позволим себе высказать нашу точку зрения: имя собственное стоит принципиально вне этимологии в традиционном понимании этого сло- ва» [15:79]. Бизиңше, биринши жуўап дурыс емес, се- беби, қəлеген бир топонимди «ҳəрекеттеги объекттиң атамасы» деген менен оның илимий, əмелий, тарийхый ҳəм социаллық-сиясий əҳмийети умытылады. Екинши жуўап дурыс. Топонимлердиң лингвистикалық анализи оған тийкар болған апеллятивлердиң, яғный лексика- лық тийкарлардың лингвистикалық анализи менен бай- ланыслы. Сонда олардың лингвистикалық изертлениўи орын атамаларының лингвистикалық анализине мəлим бир мəниде тийкар болады. Себеби, сөзде бир неше мəни болғаны сыяқлы, ол тəбийий-географиялық объ- ектти атаў ушын таңланғанда усы мəнилерден биреўи менен топонимди пайда етеди. Сөздеги қалған мəнилер болса топонимде болмайды. Т.Нафасов атлық, келбетлик, рəўиш сыяқлы сөз шақапларындағы сөзлерден топонимлердиң қəлипле- сиўин түрли мысаллар менен дəлиллеп өткен, бирақ оларды əдеттеги сөзлерден парқлайтуғын термин менен ажыратып көрсетпеген [7:117]. Қ.Қонқобаевтың изертлеўинде болса лексикалық тийкар ( апеллятив) сөзи түбир ғалабалық сөз мəнисин- де талқыланған: «...топоним-апеллятив: Танги, Тагап, Газ, Гузар» [4:17]. Бирақиқоспа топонимлер ҳаққында сөз болғанда, бул жағдай есапқа алынбаған. А.В.Суперанская олардың лексикалық тийкарларына қараў кереклигин [10:42] төмендеги пикиринде көрсе- тип өткен: «Топонимические апеллятивы составляют одну из категорий слов, достаточно легко онимизиру- ющихся. В таких случаях они теряют свое основное лексическое значение и становятся онимическими ос- новами, которые уравниваются внутри топонимов с основами иных типов (онимическими и проч.)». Биз бул пикирге қосыламыз. Себеби, апеллятивлердиң (лек- сикалық тийкарлардың) атамаларға тийкар болып келиўи аңсат, себеби, олар объектлерди атаў ушын таңланған. В.П.Яйленко да лексикалық тийкар атамасын топо- нимлердиң қəлиплесиўине тийкар болған ғалабалық сөз мəнисинде қолланған [18:39]. Э.М.Мурзаев болса лек- сикалық тийкарларға Орта Азия топонимлери мыса- лында қатнас жасаған [5:211] ҳəм олардан қəлиплескен топонимлерге үлгилер келтирген. Бул терминниң топо- нимикалық изертлеўлер талқылаўындағы əҳмийетин итибарға алып, А.Отажонова оны этнотопонимлердиң лексикалық тийкарлары деп атаған, яғный апеллятив терминин өзбекшелеген [8:128]. Орын атамалары қурамына ғалабалық атлықлар ме- нен бирге басқа сөз шақапларына тийисли сөзлер де киреди. Бунда топоним қурамындағы тополексемалар, яғный сөз(лер) есапқа алынған. Демек, апеллятив тер- минин ғалабалық сөз ҳəм лексикалық тийкар деп атаў менен бирге оның сөзге тең келиўи де белгиленген. Бирақ, топонимниң қурамында сөзлерден басқа оның қəлиплесиўинде тийкарғы роль ойнайтуғын топофор- мантлар да ушырасады. Топоним тек ғана бир сөзден ибарат болмайды. Оның қурамындағы топофор- мантларды не деп атаўымыз керек? Бизиңше, топофор- мантлардан топонимниң қəлиплесиўиндеги ролин умытпаған ҳалда оларды апеллятив-топоформант деп атаў орынлы. Сонда орын атамасының жасалыўындағы тийкарғы роль ойнаған ғалабалық атлықлар менен бир- ге топоформантлардың ўазыйпасы да итибарға алынған болады. Қулласы, топонимниң лексикалық тийкары дегенде нелерге итибар бериўимиз керек? Буны Хоже- ли районы аймағындағы топонимлер мысалында көрип шығамыз: 1. Лексикалық тийкар (ғалабалық атлық) лар: абат > Aбат (аўыл) , арзыў > Aрзыў (көше), мəденият > Мəденият, пəрўаз > Пəрўаз (мəҳəлле) ҳəм т. б. 1. Лексикалық тийкар + топоформант: – ы (Авто- мобиль жолы), (Күннуры – МПЖ), – гер (Зергер, аўыл), – зар (Тутзар – МПЖ, Жүзимзар – МПЖ), – лық (Меҳрибанлық), – шы (Арбашы аўыл, Малақайшы, жер), – ли (Терекли, аўыл, Сүўенли, канал), – кеш (Түйекеш, аўыл), – шан (Гүлшан), – мен (Исбилермен), – мент (Өнермент) ҳəм т. б. Жуўмақлап айтқанда, сөзлер өз-өзинен орын атамасына айланбайды. Олар лингвистикалық ҳəм экстралингвистикалық факторлар, топонимлесиў қубылысы себепли лексикалық тийкарлар сыпатында, сондай-ақ, топообъектлердиң аталыўы ушын тəбийий таңланыўы нəтийжесинде апеллятив лексикадан ономастикалық лексика қатарына көшеди [17]. Апеллятив лексикадағы сөзлерге түрли қосымталар қосылып келиўи мүмкин, бирақ олар ономастикалық лексикаға өткенде бир пүтин сөз ҳалында көшеди. Мине, усы ономастикалық лексика қатарына көшкен сөзде ғана топонимлик мəни жүкленген болады. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|