Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 116 айының он бесинде, Туўры келген бəледей», «Сапар айдың ишинде, Туўры келген бəледей» («Мəспатша»), «Сапар айының келген, Бир түрли тап бəлесиндей» («Қоблан») сыяқлы қатарларды жийи қолланады. Бул теңеўди жыраўлар сапар айын жағдайсыз, нəтийжесиз деп түсинген халық исениминдеги ырымға байланыслы қолланып отыр. Халық сапар айын жағдайсыз деп есаплағаны сыяқлы «атар таңға жүрсең де, батар күнге жүрме» деп, күн батып баратырғанда жолға шықпаўды ырым етеди. Халық əзелден-ақ қараңғылыққа емес, жақтылыққа, атар таңға, жақты нурға талпынып жа- саған, қуяштан үмит еткен. Сонлықтан да, усы ырымға көпшилик халық елеге шекем исенеди. Дəстанларда бул ырым бас қаҳарманлардың образына байланыслы қол- ланылып, олардың усы ырымға əмел етип, жол сапарын атар таңда даўам еткенлигин көремиз. Мысалы, «Қо- блан» дəстанында: «Қоблан да «атар таңға жүрсең де, батар күнге жүрме», - деген, менменлик бизге келме- син, деп жатқан жерине қайтып бир ақшам мийман болды» [3:201]. Усы ырым халықтың санасынан беккем орын алғанлықтан күнделикли турмысымызда «Күн батқаннан соң узақ жолға жүрмеў шəрт. Атар таңға жүрсең де, батар күнге жүрме» [4:32], - деп ырым ете- ди. Сондай-ақ, сапарға кетип баратырған адамға нан бериў, нан алып жүриў ырымы бар. Нанды халық муқаддес деп билген, адамның жанында нанның бо- лыўы, оны қəўип-қəтерден, ҳəр қандай бəле-мəтерден сақлайды деп түсинген. Сонлықтан болса керек, Бөбек- тиң көпшигиниң астына нан қойған. Бул баланың ырысқысы пүтин, нан сыяқлы уллы болсын деген нийетте ырым етилген. Сол себепли де бесикке гүлше нан қойған. Нанды инсанның бəрқулла жолдасы, ырысқы-несийбеси деп билиў қарақалпақ дəстанлары- ның сюжетинде де ушырасады. Мысалы, Алыстағы Азыўлының қаласындғы Көбиклиге атланған Қоблан- ның атының жабыўына Қуртқа нан тигип береди. Нан- ның зыяны тиймейди, жолдас ҳəм азық болады деп ырым етеди. Қобланның жанындағы қырық жигит нан- ды жеп ҳəлленип, мəнзилге аман-есен жетип барады. Жыраўлар усы эпизод арқалы Қуртқа образындағы ақыллылықты көрсетип берсе, екиншиден, тыңлаўшы халықта исенимди пайда етиў мақсетинде алыс жолға сапар шеккен батырлардың Қуртқа тигип берген нанды жеп мəнзилге жетип барыўын исенимли сүўретлейди. Демек, жақсы нийетте, ырым етип, аттың жабыўына тигилген нанның хызмети турмыс ҳақыйқатлығы менен байланыстырылады. Дəстанлардың сюжетинде сапарға шығып бара- тырған қаҳарманға пəтия бериў, жолының қəўип- қəтерсиз болыўын, исиниң жүрисиўин тилеў, ямаса қаҳарманның дуўа, алғыс алып болғаннан соң жолға атланыўы сыяқлы исеним ырымлар дерлик, барлық эпик мийрасларда ушырасады. Бул турмысқа сиңген айтым қудай яки ғайры-тəбийий күшлер арқалы жақсы- лықты тилеў, оннан мəдет күтиўди аңлатады. Пəтия бериў, алыў ҳаққында дəстанлардан көплеп мысаллар келтириўимиз мүмкин. Мысалы, «Шəрьяр» дəстанында анасы сапар тартып баратырған баласы Шəрьярға: «Жортқанда жолың болсын, жолдасың Қызыр болсын, қырық шилтен ғайып еренлер жылаўыңда жүрсин, душпанның қолында барды шул қанжар, мөҳмин болған бир қуда деп зар жылар, əўел, қуда, қалды пирге тапсырдым, көрискенше күнлер яқшы, жолың болсын, бар кетебер аллияр» [5:60]. Сондай-ақ, «Мəспатша» дəстанында Айпарша ата-анадан пəтия, алғыс алыўды уллы ис деп биледи. Мысалы: Атам менен анамның, Рухсатын алайық. Қолдан келе билгенше, Пəтиясын алайық, Алғыс алған ҳарымас, Бийсабыр бенде мандымас [6:74]. Жыраўлар пəтияны қаҳарманлар тилинде бериў арқалы дуўа, алғыс алыўды ырым етиў истиң оңына баслап, талаптың жүриўи сыпатында көрсетип өтеди. Соның менен бирге, дəстанларда қаҳарманлардың пəтия, дуўа, алғыс алыўы көбинесе дин менен байланы- стырылады ҳəм алғыс, дуўаның күши менен қаҳарман мақсетине ериседи. Мысалы, «Қоблан» дəстанында Ақшаханның тойындағы ат шабыста Торы аттың озып келиўи (Қобланның аты) жолдағы 90 үйли Сары хожа кəмбил пирлердиң берген пəтиясы, олардан алған алғы- стың, дуўаның нəтийжеси етип көрсетиледи. Енди усы алғыс пəтияға қарама-қарсы қарғыс айтыў, терис пəтия берип қарғаў да жийи ушырасады. Халық турмысынан терең орын алған алғыс та, қарғыс та сөз сыйқыры ме- нен байланыслы. Профессор С.Мирзаева сыйқыр- дуўалар бойынша изертлеўинде: «…айтым-дуўалардың келип шығыўы əййемги ата-бабаларымыздың тəбият күшлери алдындағы əззилигинен басқа ҳеш нəрсе емес. Себеби, инсан өзиниң тарийхый раўажланыўының қай- сы басқышында, өз өмириниң қайсы ноқатында болма- сын, ҳəмме ўақыт тыныш, саў-саламат өмир бола бер- мейди. Бир қəлипте ағып өтип атырған турмыс, айырым ўақытлары тəбият себепли, айырым ўақытлары болса инсанлардың өзлери, айырым ўақытлары басқа се- беплер менен бузылып турады. Әне усындай пайытлар- да болса əззи болып қалған ата-бабаларымыз ҳəр қыйлы нəрселерге, атап айтқанда, инсанды барлық жанзатлар- дан ажыратып турыўшы өзиниң сөйлеў қəбилетине, анығырағы, сөздиң сыйқыр күшине муражат еткен [7:8]. Демек, халық сыйқыр-дуўалары, фольклортаныўшы Б.Саримсоқов туўры көрсеткениндей, сөздиң сыйқыр (магик) қүдиретине сүйениўши жанрлары есапланады [8:89]. Көринип турыпты əййемги дəўирлерден адамлар сөздиң магиялық сыйқыр күшине исенген, оны мəдет, күш-қуўат болады деген нийетте дуўа еткен. Сон- лықтан да, дəстанларда «алтын алма, дуўа ал» деген нақыл сөзлер де жийи қолланылады. Сондай-ақ, турмыста алғыс (пəтия) айтыў менен бирге, оған қарама-қарсы түрде қарғыс айтыў жағдай- лары да терең сиңискен. Бул сөздиң магиялық (сыйқыр) күшине тийкарланған исеним сыпатында адамлар сана- сынан орын алған. Адамлар қарғыстың кесапатынан адамның иси жүриспей, бири еки болмай, бахыт- ығбалы келиспей, қəсте болыўы яки өмири қырқылыўы мүмкинлигин тəжирийбеде көрген. Соның ушын халық қарғысқа қорқыў ҳəм ғəзеп пенен қарайды. Қарғыстың туўры келетуғынлығы турмыста дəлилленген ҳақыйқатлық. Сонлықтан «Едиге» дəстанында Қара тийин Әлип дəўдиң Едигени ғарғаўы, ғарғысы туўры келип, баласы Нуратдинниң оң көзин шығарыўы сүўретленеди. Дəстанда ғарғыстың баянланыўы турмыс ҳақыйқатлығы. Сонлықтан, жыраўлар дəстан сюжетине усы қарғысты киргизиў арқалы Едиге менен Нурат- динниң арасындағы (əке менен баланың) конфликтти жүзеге шығарады. Нəтийжеде Нуратдинниң эпик өмир- баянына байланыслы екинши бир сюжет даўам еттири- леди. Ҳақыйқат турмыслық тəжирийбедеги ғарғыстың туўры келиўи «Алпамыс» дəстанында да сүўретленеди. Мысалы, қалмақтың дəрбент таўындағы тоқсан үйли мергенниң ишинде Шекаманның анасы ўəлий болып, ғазлардың бири Алпамысқа тийислилигин биледи ҳəм баласына оларды атпаўды талап етеди. Сонда кемпир өз баласын қарғайды ҳəм қарғысы туўры келеди. Сол ўақлары енеси, Шекамандай баласын. Жер тоқпақлап қарғады: - «Қыршын жаны қыйылғыр! Шыбығынан шырпылғыр! Жүўернемек болғыр, жер тартқыр! Өлим бергир иш бурыў, Иш аўырыўдан өлгейсең, Тилимди неге алмайсаң? Қанлар толғай көзиңе, Ғазға гириптар қылмағай, Атқан оғың, жан балам! Қайтып тийгей өзиңе», - деп, Қарғай берди енеси. …Шекаманның атқан оғы, |