ҚҰндылықтар, Қызығушылықтар, нормалар тұЛҒаның рухани негізі ретінде



жүктеу/скачать 33,42 Kb.
бет2/2
Дата20.11.2022
өлшемі33,42 Kb.
#159009
1   2
Байланысты:
6 лек

Құндылықтардың түрлері


Психологияда құндылықтар деп адам үшін маңызды объектілер, құбылыстар, идеалдар және т.б. түсініледі. Құндылықтардың 3 түрі бөлінеді.

Материалдық құндылықтар


Оларға қоршаған ортаның нақты объектілері жатады, олар адамға жайлы жағдай үшін қажет. Олардың кейбіреулері өмірлік маңызды, мысалы, киім, тұрғын үй, азық-түлік. Ал басқаларды сән – салтанат немесе жайлылық заттарына жатқызуға болады - автомобильдер, тұрмыстық техника, смартфондар, әшекейлер, аксессуарлар және т.б. онсыз адам өмір сүре алады, бірақ көптеген адамдар үшін бұл заттар байлықтың символы болып табылады және оларды иелену беделді болып саналады. Яғни, бұл заттар сәнмен немесе адамның субъективті қалауымен анықталатын өтпелі құндылыққа ие.

Рухани құндылықтар


Олар көбінесе материалдық құндылықтарға қарама-қайшы келеді және жалпы адам мен адамзат үшін аса жоғары және маңызды болып саналады. Дегенмен, бұл әрдайым осындай емес. Рухани құндылықтар-бұл адам санасының қалыптасуы және олардың маңыздылығы бірінші кезекте мәдени дәстүрлермен, адамгершілік нормалармен, дүниетанымдық принциптермен және т.б. анықталады.
Әрине, кез келген қоғамда және кез келген тарихи дәуірде маңызды жалпыадамзаттық құндылықтар бар. Оларға еркіндік, отбасы, махаббат, достық, адалдық және адалдық, борыш сезімі жатады.
Адамзат эволюциясы тұрғысынан, рухани құндылықтар кейінірек материалдық қалыптасты және бірнеше түрін қамтиды:

  • жалпыадамзаттық нормалармен байланысты және адамдардың өмірі үшін принципті маңызы бар өмірлік құндылықтар: махаббат, сенім, еркіндік, отбасы, денсаулық, ұрпақтарды қорғау және т. б.;

  • моральдық құндылықтар адамның адамгершіліктің базалық санаттарына: адалдық пен адалдыққа, ізгілік пен жанашырлық, борыш пен құрметке қатынасын көрсетеді;

  • эстетикалық құндылықтар, мүмкін, әдемі сезім, форманы, дыбысты, түспен және т.б. сияқты эстетикалық тәжірибелерге байланысты ең жас болып табылады; эстетикалық құндылықтар мәдени дәстүрлермен анықталады.

Рухани құндылықтардың материалдық құндылықтардан артықшылығы туралы айтатын болсақ, олардың субъективті, жеке сипаты туралы ұмытпау керек. Осылайша, бір адам үшін борышқа адалдық маңызды құндылық болуы мүмкін, ал екіншісі үшін ешқандай маңызды емес. Кейбіреулер таңдалған гуманизм принциптеріне адал болады, ал кейбіреулері адалдық пен адам- парақорлықты насихаттайды.
Әлеуметтік құндылықтар
Құндылықтардың бұл түрі тұлғааралық қарым-қатынастармен және адамның қоғамның рөлі мен ондағы өзінің орны туралы ұсынысымен байланысты. Әлеуметтік құндылықтарға мыналар жатады:

    • белгілі бір әлеуметтік топқа жататындығы;

    • қарым-қатынас шеңбері;

    • достар;

    • коммуникативтік қабілеттер;

    • саяси көзқарастар мен нанымдар;

    • тұлғааралық қатынастар иерархиясындағы әлеуметтік мәртебе.

Адам-социумның бір бөлігі, тіпті ең тұйық және адамсыз адамның қалыпты өмірі қоғамнан тыс мүмкін емес. Сондықтан, әлеуметтік құндылықтар объективті сипатқа ие және кез келген адам үшін маңызды.
Терминалдық және инструменталдық құндылықтар
Психологияда бұл құндылықтардың екі түрін сипаттаған М.Рокич (АҚШ) – тұлғаның құндылықтық бағдарларын психологиялық диагностикалаудың белгілі әдістемесінің авторы.
Терминалдық құндылықтар деп өздері маңызды базалық құндылықтар түсініледі. Оларға рухани және әлеуметтік құндылықтар, және өмірлік маңызды материалдық құндылықтар, мысалы, Достық, Сұлулық, білім, мансап, отбасы, шығармашылық, Денсаулық, еркіндік, жайлылық және т.б. жатады. Бұл біз ұмтыламыз.
Инструменталдық құндылықтар, атаудан шыққан сияқты – өмірлік мақсаттарға қол жеткізу құралдары. Терминалдық құндылықтарға бірінші кезекте жеке тұлғаның сапасы, мысалы, табандылық, еңбексүйгіштік, жауапкершілік, креативтілік, білімқұмарлық, ерік, төзімділік, көзқарастың кеңдігі және т.б. жатады.
Құндылықтар иерархиясы
Құндылықтар әр түрлі салмақ пен әр түрлі мәнге ие болғандықтан, психологияда құндылықтар иерархиясы туралы айтуға болады. Ол пирамида түрінде бірнеше сатыдан немесе деңгейден ұсынылуы мүмкін және Пирамида құрылымы әр адамның өзіне тән.
Біреу белгілі бір брендке немесе пентхаустқа, керемет табысқа, мансап, материалдық әл-ауқатқа ие болады. Ал басқа адамның құндылықтар иерархиясының басында махаббат пен бақытты отбасы болады. Рухани құндылықтар материалдық құндылықтардан маңызды, бірақ ол барлық адамдарда пирамиданың жоғарғы деңгейінде бола бермейді.
Біздің өміріміздің негізінде қандай құндылықтар жататыны және иерархияның негізін құрайтыны да маңызды. Кейбіреулер отбасын осындай
берік іргетас деп санайды, кейбіреулері материалдық байлық, ал кейбіреулері пирамида негізінде адам барлық нәрселердің өлшемі ретінде.
Жеке тұлғаның нанымы мен сенімі.
Психологиядағы сенім деп адамның әлемге және ондағы өз орнына, басқа адамдармен қарым-қатынасқа және іске деген көзқарастар жүйесі болып табылады. Сенімдер адамның өмір бойы әлеуметтік орта мен жеке тәжірибенің ықпалымен қалыптасады.
Әлеуметтік фактор басым рөл атқарады, демек, сенімнің негізі біздің сана- сезімге қоғамның қаланады. Көзі мен сенім факторы беделінің маңызы зор. Балалар өздерінің ата-аналары мен мұғалімдеріне сенеді, олар үшін беделді болып табылады, сондықтан олардың дүниетанымын қалыптастыруға шешуші әсер етеді. Ал ересектер саясаткерлерге (әрдайым мойындалмаса да), бұқаралық ақпарат құралдарына, беделді достар мен кітаптарға сенеді. Бұл көздер жеке тұлғаның нанымына ең елеулі әсер етеді.
Алайда, адамды әлеуметтік әсердің пассивті нысаны деп атауға болмайды. Ол кез келген ақпаратты өзі арқылы өткізеді және өңдейді, оны бар тәжірибемен және маңызды құндылықтармен салыстырады. Сондықтан сенімдер-бұл әлеуметтік және жекенің қосындысы деп айтуға болады.
Сендіру адам өмірінде маңызды рөл атқарады. Олар көбінесе оның әлеуметтік ұстанымын және тұлғаның бағытын анықтайды. Нанымдар өмірлік мақсаттар мен бағдармен тығыз байланысты.
Бағдар, олардың түрлері және адам өміріндегі рөлі.
Бағдар - ұғым бір мағыналы емес, психологияда ол екі мағынада қолданылады:
шындықты, оқиғаларды, адамдарды қабылдаудың алдын ала белгіленген қыры ретінде;
белгілі бір мінез-құлыққа немесе әлеуметтік белсенділіктің түріне бейімділік ретінде.
Жалпы алғанда, бағдарды адамның белгілі бір әрекеттерді, әрекеттерді жасауға дайындығы ретінде қарастыруға болады. Мысалы, жол өтпес бұрын, адам әдетте машина келе ме, жоқ па, оны машинамен тексереді. Бұл балалық шақта қалыптасқан бағдар іске қосылады. Немесе басқа мысал: терезеден көшеде бұлтты және жел тұрғанын көріп, біз жылы киінеміз, өйткені бағдар іске қосылады.
Бұл күнделікті ұстанымдар деп аталады, ал дүниетанымдық ұстанымдар сенімге жақын, олармен байланысты және жиі ажырағысыз бірлікте қалыптасады. Мысалы, ұлтшыл адамның нанымы бар адамда басқа ұлттардың адамдарын толыққанды, зиянды, жағымсыз қасиеттерге ие.
Нанымдардан айырмашылығы, бағдар саналылық аз болады. Мысалы, адамның әлеуметтік мәртебесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ақылды, білімді, кәсіби. Сондықтан, біз өз бастығымызды не себепті түсінбестен, бағынышты немесе тіпті әріптестерімізден гөрі көбірек сенеміз.
Бағдардың түрлері
Психологияда белгілі бір қызмет аясына әсер етуіне байланысты 3 типті қондырғы бөлінеді:
Мағыналық ұстанымдар біздің санамыздың мазмұнына қатысты және бірнеше компоненттерден тұрады:

    • мінез – құлық-сенімге сәйкес іс-әрекеттер жасауға дайындықпен байланысты;

    • адамның көзқарастарының жүйесін қалыптастыратын ақпараттық;

    • адамның әлемге қарым-қатынасына әсер ететін және эмоциялар мен антипатиядан көрінетін бағалау.

Мақсатты бағдарлар мақсатты қою процесін анықтайды. Бұл нұсқаудың түріне, мысалы, мансаптық өсудің маңыздылығы мен табысқа жету үшін ауыр еңбек қажеттілігі туралы түсінік немесе оның болашағын тек тұрмыста байланыстыратын қыздың сенімі жатады. Мақсатты бағдарлар сәтсіздік жағдайында адамның белсенділігін қолдайды және оны қайтадан және мақсатқа қозғалысты бастауға шақырады.
Операциялық бағдарлар мақсатқа жету жолдары мен құралдарын таңдауды басқарады. Бұл түрі, бәлкім, ең аз тұрақты. Бағдарлар оқыту процесінің, жеке тәжірибе, қоршаған орта кеңестерінің, әртүрлі сыртқы көздерден (кітаптар, интернет және т. б.) ақпарат әсерінен өзгереді. Адамның ойлауы қандай болса да, ол нәтиже бермейтін іс-әрекеттерді шексіз жасамайды және тиімдірек нәрсе табуға тырысады.
Бұл түрлерді таңдау өте шартты, адамның нақты санасында барлық бағдарлар тығыз және өзара байланысты.
Адам өміріндегі бағдардың рөлі
Бағдар-бұл сананың стереотиптері немесе көзқарастардың, мотивтердің, бағалаудың, мінез-құлықтың және т.б. дайын үлгілері.
Бағдардың оң әсері келесідей көрінеді:

  • олар әртүрлі ақпараттардың үлкен массивінде бағдарлауға көмектеседі;

  • психологиялық күрделі шешімдер қабылдау үшін адамнан жауапкершілік алады;

  • стандартты жағдайларда мінез-құлық түрін анықтайды;

  • бағдар көбінесе шартты рефлекстер сияқты нәрселерді қамтиды, адамды әр әрекетті ойластырудан босатады;

  • тәрбие үдерісінде баланың әлеуметтік белгіленген мінез-құлықтың қалыптасуын қамтамасыз ететіндіктен, қондырғы үлкен рөл атқарады.

Яғни, бағдарлар адам өмірін жеңілдетеді және оның басқа адамдармен өзара іс-қимылын жеңілдетеді, бірақ бағдарларда теріс оңнан кем емес. Олар адамға қызметтің тиімсіз әдістерін өзгертуге кедергі келтіретін психологиялық кедергі жасайды. Бағдарлар өзгере алатын және қабылдаудың стереотиптеріне сәйкес келмейтін жағдайды барабар бағалауға кедергі жасайды. Нәтижесінде санада әлемнің бұрмаланған бейнесі қалыптасады. Мысалы, гендерлік ұстанымдар әйелдерге еркектермен салыстырғанда қоғамда бағынышты рөл атқарады. Бұл тек жыныстардың тұлғааралық қарым-қатынасына ғана емес, іскерлік және кәсіби байланыстарға да жаман әсер етеді, қақтығыстардың көзі болып табылады.
Ойлаудың инерциясы - бұл бағдардың әсерінің салдары. Стереотиптермен жүктелген сана жаңа ақпаратты нашар қабылдайды, сондықтан тұлғаның
интеллектуалды және кәсіби дамуы кешіктіріледі. Бағдарлар ой мен мінез- құлық үлгілерінен бас тарту мен ойлаудың ерекшелігін, стандартты еместігін талап ететін шығармашылық үдеріске де кедергі келтіреді. Өнертабыстың қалай жасалатыны туралы сөз бар: "бәрі не істеуге болатынын білді, бірақ оны білмеген және жасаған адам келді". Іс жүзінде адамзаттың барлық прогрессивті дамуы – бұл стереотиптер мен шаблондарды бұзу жолы.
Осылайша, тұлғаның бағыттылығы мазмұнының байлығы мен алуан түрлілігі әрбір адамды бірегей және қайталанбас әлеуметтік объект және қызмет субъектісі етеді. Қоғамның өзгеруімен өзгере отырып, біз өз дүниетанымымызды, құндылықтық бағдарларымызды, ұстанымдарымызды және сенімдерін байыта отырып, әр сәтте жаңарамыз. "Мобильді ортада"Mobilis in mobile –" жылжымалы ортада " латын фразасы болды ма? Бұл ұран адам тұлғасына да толық қатысы бар.
жүктеу/скачать 33,42 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет