Ақыл шабуылы (мозговая атака) технологиясы

I. Жұмбақтардың сұрағына тезірек жауап бер:

1. 
   Қаһарлы сөз... (қамал бұзар)
   
2. 
   Сөз тапқанға ... (қолқа жоқ)
   
3. 
   Оқ жарасы бітер ... (сөз жарасы бітпес)
   
4. 
   Тіл тас жарады ... (тас жармаса бас жарады)
   
5. 
   Шешеннің тілі ... (шебердің бізі)
   
6. 
   Тіл тіршілік ... (тірегі)
   
7. 
   Тіліңмен жүгірме ... (ақылыңмен жүгір)
   
8. 
   Тіл қылыштан ... (өткір)
   
9. 
   Жақсы сөз жараны да ... (жазады)
   
10. 
    Тіл тіршілік ... (тірегі)
    

1. 
   Ба-ла қандай буынды сөз? (ашық)
   
2. 
   Жұрнақтың неше түрі бар? (екі)
   
3. 
   Шығарманың мазмұны туралы қысқаша мәлімет (аннотация)
   
4. 
   Зат есімнің сұрақтары? (кім? не?)
   
5. 
   Асығы алшысынан түсу (жолы болу)
   
6. 
   Сөздіктерді қарастыратын сала (лексикография)
   
7. 
   Ұзын сөзінің антонимі (қысқа)
   
8. 
   Сөзге қосымша жалғағанда дыбыстардың түсіп қалуы (релизия)
   
9. 
   –а, -е, -й ненің жұрнағы? (көсемше)
   
10. 
    Африкат дыбыстар қайсылар? (ц, ч)
    

Барлық идеологиялар жиналады және ең көп балл топтаған идеология жеңіп шығады. Әр бір қатысушы жағынан арнаулы бетте істеп шығады да тіркелген негізгі пікірлер жиналады және сол негізінде оқушлыар бағаланады.

Жаттығу ережеге сай болуы талап етіледі, жаттығудың шарты ереже бойынша орындалады. Алдымен оқытушы өзі екі сөйлемін орындап тақтада көрсетеді.

1. 
   Лексикология дегеніміз не?
   
2. 
   Семасология туралы түсінік бер.
   
3. 
   Полисемия дегеніміз не?
   
4. 
   Этимология туралы түсінік бер.
   
5. 
   Фразеология дегенімз не?
   
6. 
   Метонимия туралы түсінік бер.
   
7. 
   Метафора дегеніміз не?
   
8. 
   Синекдоха туралы не білесін.
   

Тест жұмысымен айналысу.

1- вариант

1. 
   Сөздерді жүйелі түрде жинау ісін тексеретін саланы не деп атаймыз?
   
2. 
   Дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі не деп аталады?
   
3. 
   «Лақ»-сөзінің бастапқы түрін көрсет?
   
4. 
   «Этимология» сөзі қай тілден алынған?
   
5. 
   «Шаға» сөзі түрікпен, азербайжан тілдерінде қандай мағынаны білдіреді?
   
6. 
   Сөздің мағынасын, мағынаның өзгерісін жерттейтін ғылым
   
7. 
   Sima сөзі қандай мағынаны білдіреді?
   
8. 
   Сөздер нешіге бөлінеді?
   
9. 
   Мағынасыз сөздерге қайсылар кіреді?
   
10. 
    В.Виноградов сөз мағынасын нешіге бөлді?
    

2-вариант

1. 
   Сөздің көп мағыналығы не деп аталады?
   
2. 
   Сөзде лексикалық мағына нешеу болады?
   
3. 
   Метафоризация қандай заң?
   
4. 
   Айтылуы, дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары бір-бірінен мүлде басқа сөздер қазақ тілінде не деп аталады?
   
5. 
   Омонимдер неше топқа бөлінеді?
   
6. 
   Жазылуы бірдей, бірақ әр түрлі айтылатын сөздерді не дейміз?
   
7. 
   Синоинмдік қатарлардың түрлерін көрсет?
   
8. 
   Синонимдер нешіге бөлінеді?
   
9. 
   Эмоциялық мән беретін синонимді көрсет?
   
10. 
    Бір сөздің орнына екінші бір сөздің ауыс қолданылуынан шығатын іргелес ұғым не деп аталады?
    

Оқушылар «Жауап» деп аталатын қатарға 1 – Д, 2 – В, 3 – С, 4 – А деген сияқты белгілер қояды. Дұрыс жауап үшін 1 балл, қате жауаптар үшін 0 балл беріледі. Дұрыс жауаптар нәтижесі есептеледі де, жалпы балл шығарылады.

Үйге тапсырмалар беріліп, оқушылар бағалары ескертіріліп болғанан соң оқытушы оқушылар мен қоштасып, сыныптан шығып кетеді.

Қазіргі қазақ тілінде, басқа тілдердегі сияқты, сөйлеушінің бір затқа немесе құбылысқа эмоционалдық көзқарасын білдіретін бір топ сөздер бар. Бұл категориядағы сөздерді тіл ғылымында эмоционалдық лексика немесе эмоционалдық мәні бар сөздер дейді. Сөйлеуші орман, көл, үй, алыс, бес, ол тағы басқа сөздерді айтқанда, бұл заттардың атауында ешқандай эмоционалдық мән болмайды. Керек десе, стилистикалқ жағынан әр үрлі термин сөздер тобында да, сөйлеу тіліндегі сөздер де, кітаби лексикада да эмоционалдық мән байқалмайды. Ал кейбір сөздерде, құбылыстардың атауларында жақсы немесе жаман қатынасты, психологиялық күйді көрсететін оттеноктар болады. Мысалы, айналайын, оңбаған дегендер тек белгілі бір тиянақталған тұрақты мағынадағы сөздер ғана емес, сонымен бірге сөйлеушінің ой-күйін де білдіреді. Егер де бұл сөздер белгілі бір тіркестегі сөздер мен қолданылса, онда оның эмоционалдық мәні айқындала түседі.

Тіл – халықтың тарихымен және қоғамдық өндіріспен тығыз байланысты болғандықтан, онда базистің өзгеруін күтпестен-ақ өндірістің өзгерісін бейнелейтін жаңа сөздер пайда болып лексика байи береді. Тілдің сөздік құрамы, өзгеріске мейлінше бейім болғандықтан, үздіксіз дерлік даму күйінде болады. Соның нәтижесінде тілдің сөздік құрамы молая береді, өйткені ескіріп, шығып қалатын сөздің саны аз болады да, жаңадан қосылатын сөздің саны көп болады.

Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамының даму барысын тарихи тұрғыдан шолсақ, қазақ халқы сан алуан халықтармен қарым-қатынаста болып, сол халықтардан ауысып алынған сөздермен оның тілі үнемі дамып отырған. Ол халықтардың бастылары: ертеректе қытай халқы (шамамен айтқанда біздің жыл санауымыздан бұрынғы кезең), моңғол халқы (онан бергі ХІІ-ХІІІ ғасырларда), араб-парсы (ІХ-ХІІІ ғасырларда), ноғайлықтар (ХІV-XV ғасырларда), ал XVII ғасырдан бері қарай орыс тілінен сөз ауысып алу күшейе түскен.

Орта мектепте лексикологияны оқыту жайлы айтылғандарды жинақтай келе, бұған төмендегіше қорытынды жасауға болады:

1. Лексикология туралы теориялық білім мен практикалық дағды бергенде лексиколгияның мынадай өзіндік белгілерін оқушыларға таныту қажет. Лексикологияның негізгі объектісі - сөз болып, лексикологияның үш түрі сипаттама лексикология; тарихи лексикология;салыстырмалы-салғастырмалы лексикология болып келетіндігі;

2. Оқу бағдарламасы бойынша, лексикологияға бөлінген сағатты лексиканың тармақтарына және одан ұйымдастырылған сабақ түрлеріне қарай жоспарлайды.Ол жоспарды мектептердегі алдынғы қатарлы озат мұғалімдердің тәжірибелеріне негізделіп жасалады да, ондағы әрбір сабақты творчестволық тұрғыда өткізу қажет.

3. Тақырыпты түсіндіруден алдын сабақтың тақырыпқа сай мақсаты, тірек сөздер мен сұрақтар мен тапсырмалар ұғымдары анықталып, оның мақсаттары да белгіленеді. Бақылау тапсырмалары анықталып, оның негізгі білімді анықтау дәрежесі көрсетіледі.

4. Лексикологияның анықтамасын меңгерту. “Лексикология - тілдің лексикасы және оның тарихи даму заңдылықтары, қызметі туралы ілім (бұл термин гректің lехis және латынның lоgоs сөздерінен алынған). Ал лексика дегеніміз - бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы.”

5. Лексикологияны оқытуда алдымен дидактикалық материалдар таңдалып, соларға байланысты білім беру әдістері қолданылады. Өзіндік белгілеріне негізделе отырып анықтама беріледі. Содан соң осы тақырыпқа байланысты түрлі жаттығу жұмыстарын орындату қажет.

6. Жаттығу жұмыстары, тест сұраулары, сөзжұмбақ, кестелер бойынша фразеологизмді оқыту, оның лексикологияның бір саласы ретіндегі ерекшелітерін қайталап еске түсіру, оның түрлерін ажыраттыру.

7. Лексикологияны өткенде, оның әрқайсысының мағыналық топтары мен сөйлемдегі қызметін талдап түсіндіріп отыру лексикологияның стильдік топтарын талдай білуге жол ашады.

Мұғалім лексикологияның мұндай белгілерін көрнекі құралмен оқушылардың өздеріне талдап айтқызу және дәлелдеттіру арқылы жүзеге асырады.

8. Жаңа педагогикалық технологияға негізделген сабақ оқушылардың білім дәрежесін, үлгерімін жақсартып, дағдыларын қалыптастырады.

Бітіру мамандық жұмысы оның тілдік материалдары, оқыту мәселелері, жаңа педагогикалық технологиядан пайдалану жолдары т.с.с. мәселелер жоғары оқу орындарының “қазақ тілі мен әдебиеті” бөлімі студеттері мен мектеп мұғалімдеріне әдістемелік нұсқау қызметін, жоғары оқу орындарында оқитын студденттерге курс жұмысы және өзіндік жұмыстарды орындауда көмекші құрал қызметін атқарады деп сенеміз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. –Т, Ўқитувчи, 2012 й.
   
2. 
   Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т, Ўзбекистон, 2008. 121-122 бетлар.
   
3. 
   Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. –Т, Шарқ. 1997 й. 75 б.
   
4. 
   Каримов И.А. Биздан обод ва озод Ватан қолсин. –Т, Ўзбекистон. 1996 й. 382 б.
   
5. 
   Каримов И.А. Мемлекетті жаңғырту және күшті азаматтық қоғам құру - өзекті мақсатымыз (Өзбекстан Республикасы Олий мажлісі Заң шығару палатасы мен сенатының біріккен жиналысындағы баяндамасы). Нұрлы жол №9 (17.16), 30 қаңтар, 2010 жыл, 2 б.
   
6. 
   Каримов И.А. Асосий вазифамиз –Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. –Т, Ўзбекистон, 2010 й. 75 б.
   
7. 
   Абдувалитов Е.,Дуйсебаева Д. Қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың заманалық технологиясы (оқу қолданба). –Ташкент 2008.
   
8. 
   Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1990 ж.
   
9. 
   Хасенов Ә. Тіл білімі. Алматы, 2003 ж.
   
10. 
    Бектұров Ш.К. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2006 ж.
    
11. 
    Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы, 1991 ж.
    
12. 
    Болғанбайұлы Ә.,Қалиұлы Ғ. Қазақ тілінін лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, Санат, 1997 ж.
    
13. 
    Дүйсебаева Д. Қазіргі қазақ тілі (лексикология), оқу қолданба, Ташкент 2008 ж.
    
14. 
    Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. Алматы, 1993 ж.
    
15. 
    Исабаев Ә. Қазақ тілін оқыту методикасы (Жалпы методика). Ташкент, Алматы, 2003.
    
16. 
    Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (лексика мен фонетика). Алматы, 1995 ж.
    
17. 
    Құдиярова Ш.Қазіргі қазақ оқытуда жаңа технологияның тиімділігі. Нөкіс, 2009 ж.
    
18. 
    Оразымбетова Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2005 ж.
    
19. 
    Уәлиев Н. Фразеологизм және норма. Алматы, 1998 ж.
    
20. 
    Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. (2002 жылдан бері қарай)
    

Низами атындағы ТМПУ-нің Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын бітіруші Сансызбаев Аханның «Жалпы орта білім беретін мектепте лексикологияны оқыту»тақырыбындағы бітіру біліктілік жұмысына

Сөз лексикологияда лексикалық единица ретінде қарастырылады. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді. Сондықтан да, лексикологияны оқушылардың сана-сезіміне әсер ете отырып, тілдің сөз байлығын қалыптастырып сөздерді дұрыс айтып, өз ойларын нақты жеткізу үшін қызмет етеді.

Жұмыста лексикологияның зерттелу жайы, олардың зерттеу объектiсi – сөз екендiгi туралы мәлiметтер берiледi. Тілдің лексикалық единицасы — сөздің қыр-сыры өте көп. Соған орай, сөз проблемаларын зерттеу мақсат-тәсілдеріне қарай, лексикология үш түрлі болып келеді: сипаттамалы лексикология; тарихи лексикология; салыстырмалы-салғастырмалы лексикологиялар жайлы ғылыми-теориялық мәлiметтер қарастырылған.

ББЖда лексикология саласы бойынша қазақ тiл бiлiмi мамандары елеулi еңбектер жасаған. Жалпы тiл бiлiмiнiң мамандарынан К.Аханов және Ә.Хасеновтар қазақ тiлi лексикасын әрi туыс болған, әрi туыс емес тiлдердiң лексикасымен салыстыра зерттеген болса, Ә.Болғанбаев, Ғ.Мұсабаев, I.Кеңесбаев, С.Мырзабеков сияқты ғалымдар өз еңбектерiнде қазақ тiлiнiң негiзгi салаларынан бiрi болған лексика жайлы ой-пiкiрлерiн көрсетiп өткен. Олардың еңбектерінде лексикологияның әр қырынан зерттеліп, қазіргі қазақ тілінде оның теориялық мәселелері айқын көрініс тапқандығы жұмыстан көрініп тұр.

Берiлген материалдарды пайдалана отырып оқушылардың сана-сезiмiне ұлттық идеологияны сiңдiру жолдары, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарды жандандыру деген сияқты сезiмiдерiн күшейту жұмыстың басты мақсаты болып көзделген.

Бітіру мамандық жұмысын орта мектептерде мектеп мұғалімдері лексикологияны оқытуда теориялық және практикалық дағды беру барысында пайдалануға болады.

Бітіруші А.Сансызбаевтың «Жалпы орта білім беретін мектепте лексикологияны оқыту» тақырыбында жазған бітіру біліктілік жұмысы толық аяқталған деп есептеймін. Ашық қорғауға ұсынамын.

Бостандық ауданына қарасты

16 орта мектептің қазақ тілі мен

әдебиеті пән оқытушы С.Сарсенова

Низами атындағы ТМПУ-нің Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын бітіруші Сансызбаев Аханның «Жалпы орта білім беретін мектепте лексикологияны оқыту»тақырыбындағы бітіру біліктілік жұмысына
Қорытынды пікір
Елдiң елдiгiн көрсетiп, мемлекеттiң мерейiн өсiретiн, халықты мұратына жеткiзiп, қажеттiлiгiн қанағаттандыратын - жан-жақты жетiлген, парасаты мен пайымы мол, асқақ рухты, туған елi мен Отанын сүйетiн ұлтжанды әрi үйлесiмдi дамыған азамат тәрбиелеу заман талабы.

Қазiргi қазақ тiлi курсы - тiл және әдебиет мамандарын дайындау үшiн оқытылатын лингвистикалық пәндердiң негiзгi салаларынан саналады. Лингвистиканың лексикология саласы – лексика деген терминмен оның ұғымы аса кеңдігі, сондай-ақ, ауызекі сөйлеу тілі лексикасы, ауызекі күнделікті тұрмыс лексикасы, кітаби-жазба лексика, ғылыми лексика, өндірістік-техникалық лексика, жалпылама қолданылатын лексика, ресми-іс қараздары лексикасы, диалектілік лексика, профсссионалдық лексика, әскери лексика, терминологиялық лексика, көнерген лексика, актив лексика, пассив лексика сияқты топтарын толық қамтиды.

Бітірушінің біліктілік жұмысында жалпы тiл бiлiмiнiң мамандарынан К.Аханов, Ә.Хасенов, Ә.Болғанбаев, Ғ.Мұсабаев, I.Кеңесбаев, С.Мырзабеков сияқты ғалымдардың лексика жайлы ой-пiкiрлерiн көрсетiп өткен.

Жұмыс негізінен үш тараудан тұрады. Жұмыстың үшінші «Ауыспалы мағыналы сөз және оның 5-сыныпта оқытылуы тарауында» сөз болады онда ауыспалы сөздер мен тура мағыналардың сипаты қарастырылған. Және де оған қосымша ретінде сабақ үлгілері негізге алған.