Областной учебно-методический кабинет организаций дошкольного, общеобразовательного

82 
 
5. Сабақты қорытындылау кезеңі 
Сабақтың барысы 
ІҤ тарауға қосымша . Атмосфераның қҧрамы мен қҧрылысы. 
Мақсаты:  Білімділік:  Атмосфера  қабаты  туралы  оқушыларға  түсінік 
бере  отырып,  оның  жер  қабықтары  ішіндегі  ерекшелігі  туралы  ұғым 
қалыптастыру. 
Атмосфера 
қабаттарының 
ерекшеліктерін, 
оның 
маңыздылығын  айта  отырып,  оны  зерттеу  мәселелеріне  тоқталу. 
Атмосфера қабаты туралы түсініктерді жалғастыра отырып, ауа салмағын, 
ауа қысымының әр түрлі болу себептерін түсіндіру. 
Дамытушылық:  Ауа  қысымын  ӛлшейтін  құралдармен  таныстырып, 
оқушылардың жұмыс істеу біліктілігін арттыру. 
Тәрбиелік:  Атмосфераны  зерттеу  тәсілдерімен  таныстыра  отырып, 
оны қорғау мәселелерін қарастыру. 
Сабақтың түрі: аралас сабақ 
Сабақты үйымдастыру формасы: фронтальді 
Сабақты жүргізу әдіс-тәсілдері: репродуктивті, проблемалық 
Құрал-жабдықтар: Жарты шарлар картасы, атлас 
Негізгі  ұғымдар:  стратосфера,  торпосфера,  озон  газы  қабаты, 
аэростаттардың,  шар-зонд,  радиозонд  ,  метеорологиялық  зымырандар, 
Жердің жасанды серіктері, ғарыш кемелері, атмосфералық қысым 
Сабақтың кезеңдері: 
1. Ұйымдастыру кезеңі 
2. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі 
3. Жаңа тақырыпты меңгеру кезеңі 
5. Сабақты қорытындылау кезеңі 
Сабақтың барысы 
Кезең
дер 
Мұғалімнің іс-әрекеті 
Оқушылардың іс-әрекеті 
1 
Оқушылармен 
амандасу. 
Түгендеу.  Сабаққа  дайындығын 
тексеру. 
Психологиялық 
дайындығын тексеру. 
Орындарынан 
тұрып 
мұғаліммен 
амандасу.  Сабақта  кім  жоқ  екенін 
анықтау. Сабаққа дайындалу. 
2 
Дәптерлерінен 
салған 
суреттерін, 
анықтамаларын 
тексереді. 
Кейін 
ӛткен 
тақырыптар  бойынша  бірнеше 
сұрақтар қояды: 
1)  Мұхит  түбі  бедерінің  кӛп 
бӛлігін не алып жатыр? 
2) Пасха, Әулие Елена, Тристан-
да-Кунья  аралдары  қалай  пайда 
болған? 
3)  Материктік  беткей  дегеніміз 
не? 
Дәптерлерінде 
орындаған 
тапсырмаларын  мұғалімге  тексертеді. 
Ескертулері  болса,  мұғалімге  айтып, 
түсінбегендерін  сұрайды.  Сұрақтарға 
жауаптары: 
1)  Мұхит  түбі  бедерінің  кӛп  бӛлігін 
қазаншұңқырлар алып жатыр. 
2)  Бұл  аралдар  мұхит  ортасы 
жоталары  шыңдарының  су  бетіне 
шығып қалған бӛліктері 
3) Материктік қайраңнан мұхит түбіне 
аусыатын бӛлігі. Ол 200 м-ден 2800 м-
ге дейінгі тереңдікте жатады. 

83 
 
3 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ең  алдымен  кіріспе  сұрақтар 
қояды:  1)  Жердің  сыртқы 
қабаттарын  еске  түсіріңдер  2) 
Атмосфера 
туралы 
не 
білесіңдер? 
Кейін 
бүгінгі 
сабақтың 
тақырыбын 
анықтап, 
келесі 
жоспар 
бойынша 
жаңа 
тақырыпты меңгере бастайды: 
1. Атмосфераның құрамы 
2. Атмосфераның қабаттары 
3. Атмосфераның маңызы 
4. 
Атмосфераны 
зерттеу 
жолдары 
Атмосфераны қорғау 
Атмосфералық қысымның пайда 
болуы 
Қысымның  биіктік  бойынша 
ӛзгеруі 
Атмосфералық қысымды ӛлшеу 
 
 
. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мұғалімнің  сұрақтарына  жауаптары: 
1) 
жердің 
сыртқы 
қабаттарына 
атмосфера,  литосфера,  гидросфера, 
биосфера  жатады.  2)  Атмосфера 
жердің ауа қабаты, оның стратосфера, 
торпосфера деген қабаттары бар. 
Кейін мұғалімнің бағыттауы бойынша 
тақырыпты меңгеруге кіріседі: 
1.  Оқушылар  келесілерді  анықтап 
жазып алады: атмосфера – жер шарын 
қоршаған  ауа  қабығы,  оның  құрамы 
78% азоттан, 21% отегіден тұрады 
мыналарды  түсініп,  есте  сақтайды: 
ауада  азот  кӛп  болғанмен,  тіршілік 
үшін  ең  маңыздысы  –  оттегі,  басқа 
газдардың  ішіндегі  ең  маңыздысы  –
кӛмірқышқыл  газы.  Атмосфераның 
жоғарғы  шекарасы  шамамен  2-3  мың 
км  биіктікте  ӛтеді,  ол  Жердің  ӛзімен 
бірге айналады. 
2.  Мыналарды  анықтап  жазып  алады: 
температураның  және  газ  құрамының 
ӛзгерісіне  қарай  атмосфера  биіктік 
бойынша  бірнеше  қабатқа  жіктеледі: 
тропосфера  –  жер  бетіне  таяу 
орналасқан  қабаты,  стратосфера  – 
тропосфераның үстіндегі қабат, ол 50-
55 км биіктікке дейін барады. 
Мынаны  түсініп  еске  сақтайды: 
стратосферада  озон  газы  қабаты  бар, 
стратосферада  температура  биіктік 
бойынша  бірқалыпты  тӛмендейді,  ал 
атмосфераның 
үстіңгі 
бӛлігінде 
ауаның температурасы алдымен 80-90 
км биіктікке дейін тӛмендеп, одан әрі 
1000-2000°С-ге дейін ӛседі. 
3. Мыналарды анықтап еске сақтайды: 
атмосфера  не  үшін  маңызды:  -жер 
бетіндегі  температураның  таралуы  ;  - 
жер  бетіндегі  тіршілік;  -жауын-
шашынның  таралуы;  -метеориттерден 
сақтайды 
4.  Келесілерді  анықтап  жазып  алады: 
Атмосфераны  зерттеу  жолдары  – 
аэростаттардың  кӛмегімен,  шар-зонд 

84 
 
арқылы,  радиозонд  (атмосфераның 
биік 
қабаттарын 
зерттеу 
үшін), 
метеорологиялық 
зымырандар, 
Жердің  жасанды  серіктері,  ғарыш 
кемелері арқылы 
5.  Мынаны  еске  сақтап  қалады:  ауа 
адамның  шаруашылық  әрекетінен 
ластанады 
– 
одан 
түрлі 
ӛкпе 
аурулары,  рау  ауруы  пайда  болады. 
Біздің  елімізде  Теміртау,  Тараз, 
Зырян,  Риддер,  Балқаш,  Ӛскемен, 
Шымкент, 
Алматы 
қалаларында 
ауаның  ластануы  қалыпты  жағдайдан 
5-10 есе асып түседі. 
Ауаны  ластанудан  сақтау  шаралары: 
зауыттардың, 
жылу 
электр 
стансаларының 
мұржаларынан 
кӛтерілетін  күл  мен  шаң-тозаңды 
тазартатын 
қондырғылар, 
автокӛліктерден 
шығатын 
улы 
газдарға  сүзгілер  орнату,  энергияның 
залалсыз  түрлеріне  (су,  жел,  күн, 
жердің 
ішкі 
жылуы) 
кӛшу, 
кӛгалдандыру  т.б.  шараларды  іске 
асыру қажет. 
6.  Мыналарды  анықтап  жазып  алады: 
атмосфералық  қысым  –  ауаның  жер 
бетіне  түсірген  салмағы.  Бүкіл  ауа 
қабаты  жер  бетінің  әр  шаршы 
сантиметріне 1 кг 33 г салмақ түсіреді. 
 
 
7.  Мыналарды  анықтап  жазып  алады: 
45° ендіктегі теңіз деңгейінен алынған 
сынап бағанасының 760 мм биіктігіне 
тең  қысым  қалыпты  атмосфералық 
қысым  деп  аталады.  Атмосфераның 
жер бетіне таяу қабатында әрбір 10 м 
биіктікке 
кӛтерілгенде 
қысым 
шамамен 1 мм тӛмендейді. 
Мыналарды 
еске 
сақтайды: 
атмосфералық  қысым  тек  биіктік 
бойынша  емес,  сонымен  бірге  ауа 
райы  жағдайына  байланысты  да 
ӛзгереді. 
8.  Мыналарды  анықтап  жазып  алады: 
атмосфералық  қысымды  ӛлшейтін 

85 
 
құрал  –  барометр  (грекше  барос  – 
салмақ,  метрео  -  ӛлшеймін)  деп 
аталады. Барометрдің екі түрі болады: 
сынап 
барометрі 
және 
анероид 
барометр 
(анероид 
– 
грекше 
ылғалсыз)  қолданылады.  Ауа  райын 
бақылау  мекемелерінде  атмосфера 
қысымын  ӛлшеуге  миллибар  (мб) 
ӛлшемі қолданылады. 
4 
Тақырыптарды 
бекіту 
тапсырмалары  мен  сұрақтары:  
1)  Оттегі  мен  азоттың  тіршілік 
үшін  қандай  маңызы  бар?          
2)  Тропосферада  биіктік  артқан 
сайын  температура  неліктен 
тӛмендейді? 
Оқушылардың  жауаптары:  1)  Адам 
мен  жануарлар  оттегімен  тыныс 
алады. Оттегі жануды қолдайды. Азот 
–  кез-келген  ағзаның  тіршілігі  үшін 
қажетті зат. 2) Ӛйткені атмосфераның 
бұл  қабатындағы  ауа  оған  түскен  күн 
сәулелерінен  тікелей  жылынбайды, 
алдымен Жер беті жылынып, кейін ол 
ауаға тарайды. 
5 
Сабақтың 
жетістіктері 
мен 
кемшіліктерін  анықтап,  жалпы 
сабақты қорытындылайды. 
Сабақта 
қандай 
тақырыптарға 
тоқталғандарын 
айтып, 
қызықты 
ӛткен жерлерін айтады. 
 
 
 
 
 
 
Тақырыбы:  Атмосфераның  қҧрамы  және  қҧрылысы,  қасиеті 
Мақсаты:  Білімділік:  Атмосфера  қабаты  туралы  оқушыларға  түсінік  бере 
отырып,  оның  жер  қабықтары  ішіндегі  ерекшелігі  туралы  ұғым 
қалыптастыру. 
Атмосфера 
қабаттарының 
ерекшеліктерін, 
оның 
маңыздылығын айта отырып, оны зерттеу мәселелеріне тоқталу. 
Дамыту:  Ӛз  бетінше  ізденіспен  шығармашылық  тұрғыда  жұмыс  істеуге 
дағдыландыру.  Ӛз  ойларын  еркін  де  сауатты,  нақты  жеткізу  қабілеттерін 
арттыру. 
Тәрбиелік:  Атмосфераны  зерттеу  тәсілдерімен  таныстыра  отырып,  оны 
қорғау мәселелерін қарастыру 
Сабақтыңтүрі: Аралас сабақ 
Сабақтың әдісі: 
Сұрақ - жауап. 
2.Әңгіме - дәріс. 
3.Ертегі желісімен сұрақ – жауап 
4.Қорытындылау.Эссежазу 
Сабақтың  кӛрнекілігі:  Қосымша  деректер,  оқулық,  дүниежүзі  картасы, 
слайд, арнайы плакаттар, т. б. 
Сабақтың барысы: 
І. Ұйымдастыру кезеңі. 
Оқушыларды  түгендеу,  оқу  құралдарын  дайындатып,  зейіндерін  сабаққа 
аударту. 

86 
 
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру. 
1. Сұрақ - жауап. 
ІІІ. Жаңа сабақ. 
1. Әңгіме - дәріс. 
Жаңа сабақ әңгіме - дәріс беруден басталады. 
Атмосфера  -  жерді  қоршап  тұрған  газды  қабықша.  Жер  бетіндегі  барлық 
процестердің  жүруін  қамтамасыз  етіп,  адамзат  тіршілігінің  барлық 
жақтарына әсер етеді. 
Ауаның қасиеттері: Топтастыру. 
Ауаның газ құрамы. Тірек - сызбамен жұмыс. 
Жер  бетіне  ең  жақын  қабаты  –  тропосфера  (грекше  тропос  -  бұрылыс, 
ӛзгеріс). Ол 10 - 12 км биіктікте, экваторда 16 - 18 км биіктікте орналасқан. 
Оның үлесіне бүкіл ауаның 80 %- ы тиесілі. Бұл қабатта жауын - шашын, 
бұлттар түзіліп, найзағай, күн - күркіреуі жүреді. 
Тропосфераның  жоғарғы  жағында  50  -  55  км  биіктікте  –  стратосфера 
(грекше  стратум  -  қабатталған)  қабаты  орналасқан.  Атмосфералық 
озонның  кӛп  бӛлігі  бұл  қабатта  жиналған.  Стратосфераның  жылу 
процестеріне  үлкен  әсер  етеді.  Ол  күн  радиациясының  ультракүлгін 
сәулелерін сіңіреді. 
Стратосферадан  50  км  биіктікте  мезосфера  қабаты  орналасқан.  Онда 
температура тӛмендеп, - 70 С градусқа дейін түседі. 
Термосфера қабаты 500 - 600 км биіктікке созылып, температура - 1600 С 
градусқа  дейін  жетеді.  Атмосфера  қабаттары  биіктегені  сайын  ауа 
сұйылып, қысым тӛмендейді. 
Атмосфералық ауаның тіршілік үшін маңызы ерекше: 
1.  Фотосинтез  үшін  кӛміртегінің  қос  оксиді  және  тыныс  алуы  үшін 
оттегінің кӛзі. 
2. Тірі организмдерді космостық сәулелерден қорғаушы. 
3. Жерде жылуды сақтаушы және климатты реттеуші. 
4.  Зат  алмасудың  газ  тәрізді  ӛнімдерін  қабылдайды,  су  буларын 
тасымалдайды,  бұлт,  жауын  -  шашын  түзілетін  және  басқа  да 
метеорологиялық процестердің жүретін орны; 
5.  Ұшатын  организмдер  үшін  тіршілік  ортасы  және  топырақ 
құнарлылығына әсер етуші ретінде қолданылады. 
IV. Жаңа сабақты бекіту. 
Бекіту сұрақтары ертегі желісімен жүреді. 
V. Қорытындылау. Үйге тапсырма. Эссе 
 Тақырыбы: Атмосфераны қорғаудағы сенің үлесің.... 
ІҤ тарауға қосымша 
Жел тҥрлері маңызы мен зияны  
Сабақтың  мақсаты:  Ӛткен  сабақтардың  негізінде  желдің  пайда  болу 
себептері  мен  оның  мазмұнын,  маңыздылығын,  яғни  желдің  физикалық 
заңдылықтар негізінде пайда болатын құбылыс екендігін ұғындыру. 
Сабақтың түрі: Жаңа материалды меңгерту. 

87 
 
Сабақтың  кӛрнекілігі:  Жарты  шарлардың  физикалық  картасы,  6  сынып 
атласы, ауа райы күнтізбесі, интерактивті тақта, электрондық оқулық. 
Сабақтың барысы: 
І. Ұйымдастыру бӛлімі. 
ІІ. Ӛткенді еске түсіру, интерактивті тапсырма. 
ІІІ. Жаңа материалды меңгерту. 
ІV. Нәтижесі. 
V. Үйге тапсырма. 
VІ. Қорытынды. 
І. Ауа райы күнтізбесінің орындалуын қадағалау. 
ІІ. Ӛткенді еске түсіру. 
1) Ауа қандай газдардың қосындысынан тұрады? 
2) Атмосфераны зерттеу жолдары? 
3) Атмосфераның маңызы қандай? 
4) Биіктеген сайын атмосфералық қысым мен температура қалай ӛзгереді? 
5) Атмосфералық жауын-шашынға нелер жатады? 
6)  Ұшақ  5000  м  биіктікте  ұшып  келе  жатыр.  Егер  жер  бетіндегі 
атмосфералық  қысым  750  мм  болса,  ұшақ  сыртындағы  атмосфералық 
қысымды анықтауға бола ма? 
Жауабы: 750 -(5000: 10)=250мм 
7)  Тӛмендегі  кесте  бойынша  орташа  жылдық  температура  мен  жылдық 
амплитуданы есептеңдер. 
Айлардың орташа температурасы: 
І (қаңтар) - 16ºС 
ІІ (ақпан) - 14ºС 
ІІІ(наурыз) - 6ºС 
ІV(сәуір) - 0ºС 
V (мамыр) 6ºС 
VІ (маусым) 15ºС 
VІІ(шілде) 18ºС 
VІІІ(тамыз) 16ºС 
ІX(қыркүйек) 8ºС 
X(қазан) 1ºС 
XІ(қараша) - 7ºС 
XІІ(желтоқсан) - 13ºС 
Жауабы: 
Жылдық орташа температура: 0, 6ºС 
Жылдық амплитуда: 34ºС 
Электрондық  оқулықпен  жұмыс.  атмосфера  қабаттарын  ретімен 
орналастыру. 
Ең тӛменгі - тропосфера(8 - 10, 18 км). 
Стратосфера - 55 км. 
Мезосфера - 80 км. 
Термосфера - 480 - 800 км. 
ІІІ. Жаңа материалды меңгерту. 

88 
 
1.  Анықтама.  Жел  дегеніміз  -  жер  бетіндегі  ауаның  горизонталь  бағытта 
бір жерден екінші жерге ауысуы. 
2. Тану. 
2.  1.  Желдің  пайда  болу  себебі  -  ауа  қысымының  жер  бетіне  әркелкі 
таралуы. 
2.  2.  Жел  кӛкжиектің  қай  жағынан  соқса,  сол  бағыттың  атымен  аталады: 
солтүстік желі, солтүстік - батыс желі, шығыс желі, т. с. с. 
2. 3. Жел жылдамдығы м/сек. Желбағар (флюгер) құралымен анықтайды. 
2. 4. Жергілікті желдер: бриз (французша - жеңіл жел, теңіз жағалауында) 
тәулік  ішінде;  муссон  (арабша  муссон  -  маусым,  құрлық  -  теңіз)  жыл 
ішінде. 
Желдің түрлері: 
1. Бриз - бағытын тәулігіне 2 рет ӛзгертеді. 
2. Муссон - бағытын жылына 2 рет ӛзгертеді. 
3. Дауыл - жылдамдығы 19 - 30м/сек. 
4. Тұрақты - жер бетіндегі қысым белдеулеріне байланысты. 
2. Жел ӛрнегі. Масштаб бойынша күн саны белгіленеді (1км - 0, 5см). 
3. Ерекшелігі. 
3. 1. Желді зерттеудің маңызы. 
Желдің маңызы: 
1. Ауа массаларын тасымалдайды. 
2. Мұхит ағыстарын қалыптастырады. 
3.  Жел  күшін  қайықтар,  жел  диірмені,  жел  электр  станциялары 
пайдаланады. 
Желдің зияны: 
1. Апатты дауылдар адам ӛміріне қауыпты. 
2. Су тасқындарын тудырады. 
3. Топырақтың беткі жұқа беткі қабатын алып кетеді. 
4. Қорытынды. Жел – сарқылмайтын қуат кӛзі. 
5. Нәтижесі. 
5. 1. Термин сӛздер: жел, бриз, муссон, желбағар, анемометр. 
5. 2. Географиялық есеп. Жел ӛрнегін салу. Егер оңтүстік - батыс желі 
бір айда 4 күн, батыс желі 7 күн, солтүстік желі 6 күн, шығыс желі 1 күн,  
ңтүстік - шығыс 5 күн, солтүстіктен 3 күн соқса, тымық күндер саны  
Қанша? 
Жауабы: 
1) О - Б 4 күн * 0, 5 см = 2 см 
2) Б 7 күн* 0, 5 см = 3, 5 см 
3) С 6 күн * 0, 5 см = 3 см 
4) Ш 1 күн * 0, 5см = 0, 5 см 
5) О - Ш 5 күн*0, 5 = 2, 5 см 
6) О 3 күн *0, 5 =1, 5см 
26 күн жел соққан. Бір айда 30 күн болса, тымық күндер саны: 4. 
Үйге тапсырма: 
1. Жел - дауылдың шақырушысы. Эссе жазу. 

89 
 
2. Ӛз ӛлкеміздің жел түрлері туралы ақпарат дайындау. 
Дҥниежҥзілік мҧхит. ІІІ тарауға қосымша  
1.Мұхит суларына физикалық - географиялық тұрғыдан сипаттама  
2. Дүние жүзілік мұхиттарға шолу  
2.1. Тынық мұхиты  
2.2. Атлант мұхиты  
2.3. Үнді мұхиты  
2.4. Солтүстік Мұзды мұхиты  
Кіріспе  
Дүние жүзілік мұхиттың кӛлемі 1370 000 000 км3 (гидросфера 
Тынық  мұхиты  полярлық  белдеуден  басқаларының  бәрін  қамтиды. 
Мұхиттағы  тіршілік  дүниесінің  басқалардан  айырмашылығы-ӛте  ежелгі 
және  алып  түрлері.Австралия  жағалауындағы  қайраңдарда  ірі  маржан 
рифтері кездеседі.  
Ӛсімдіктерден балдырлар мен теңіз орамжапырақтары және т.б.  
Мұхиттағы тіршілік аймақтарына судың беткі қабаты мен оны құрайтын 
Мұхиттық  аралдардың  кӛбі  вулкандық  және  маржан  аралдарына  жатады. 
Жанартаулық 
1.1. Мұхит суының физикалық және химиялық қасиеттері  
Тұздылығы.  Салмағы  жағынан  алғанда  Мұхит  суы  96,5%  таза  судан 
тұрады. 
Мұхит  суының  таңқаларлық  ерекшелігі  –  тұз  құрамының  тұрақтылығы. 
Мұхиттың  әуелгі  баста  ӛзен  суларындағы  тұз  құрамы  сірә Дүние  жүзілік 
мұхиттың  орташа  тұздылығы  35  ‰.  Қайсы  жағындаМұхиттар  бетіндегі 
орташа тұздылық әр түрлі. Мұхит суындағы газдар. Мұхиттағы суда газдар 
әр уақытта еріген кӛмір қышқыл газы, оттегі мен азоттан айырмашылығы 
мұхит.  Тығыздық.  Мұхит  суында  тығыздықтың  артуымен  әрқашан  да 
ӛседі.  Қысым.  Мұхит  бетінің  әрбір  квадрат  сантиметріне  атмосфера 
шамамен  1  Мұхит  суының  мӛлдірлігі.  Мұхит  суының  температурасы. 
Мұхиттың негізгі жылу алатын кӛзі – күн сәулесі. Мұхит жылуды негізінен 
булануға,  ауаны  қыздыруға,  ӛзендер  мен  мұхит  судың  температурасы 
жылу балансына байланысты, мұнда бүкіл мұхит үшін мұхит бетіндегі су 
температурасы  ауытқуларының  тәуліктік  амплитудасы,  оның  үстіндегі 
Мұхиттың  бетіндегі  температура  ауытқуларының  жылдық  амплитудасы 
тәуліктен кӛп болады.  
2.1. Тынық мұхиты  
Тынық мұхит – кӛлемі жағынан ең үлкен және жылысы.Тынық мұхиты – 
оны  ұлы  мұхит  деп  те атайды.Мұхиттың  шығысындағы  жағасы  аз 
тілімденген; онда бірнеше түбектер мен шығанақтар бар. 
Мұхиттың  зертелу  тарихы.  Тынық  мұхит  жағасы  мен  аралдарын 
мекендеген 
Түбінің жер бедері. Тынық мұхит- ең терең мұхиты. Оның ең терең жері-
11022м 
Мұхит түгелдей дерлік бір литосфералық плитаның аумағында жатыр. 

90 
 
Мұхит  түбінің  жер  бедері  ӛте  күрделі.  Мұндағы  терең  сулы  науалар 
мұхиттың  батыс  және  шығыс  бӛліктерінде.  Климаты.  Тынық  мұхиттың 
ұлан-байтақ  айдыны  полярлық  белдеуден  басқа  климаттық  белдеудің 
барлығы  кесіп  ӛтеді.  Мұхит  ӛзінің  «Тынық  мұхит»  деген  атауына 
Ф.Магелланның кезінде ие болған. 
Мұхиттың  орталық  бӛліктерінде  пасаттар  басым  болады.  Органикалық 
дүниесі. Тынық мұхиттың ӛсімдіктер және жануарлар дүниесі ерекше 
Оңтүстік  Америка  жағасына  жақын  орналасқан  тропиктік  белдеудің  суы 
балыққа бай 
2.2. Атлант мұхиты  
Солтүстіктен оңтүстікке қарай ұзыннан – ұзақ созылып жатыр. 
Мұхиттың жағалық сызығы солтүстік жарты шарда – қатты тілімделген. 
Мұхитты зерттелу тарихы. Атлант мұхитын адамдар ежелгі уақытан игере 
бастаған. 
Атлантиканың  табиғатын  кешенді  зерттеу  XIX  ғасырдың  басынан 
басталды. 
Климаты. Атлант мұхиты Жерінің барлық климат белдеулері арқылы ӛтеді 
Климаттың ерекшеліктері су массаларының қасиеттерінен байқалады.  
Су  массаларының  тұздылығы  мұхиттың  кейбір  аудандарында  орташадан 
тӛмен. 
Табиғат  белдеулері.  Атлант  мұхитында  барлық  зоналық  табиғат 
комплекстері кездеседі 
Оңтүстікке  қарай  екі  субэкваторлық,  екі  торпиктік  және  экваторлық 
белдеулері кесіп ӛтеді. 
Мұхиттағы шаруашылық әрекет түрлері. Мұхиттың екі жағында да  
Атлант мұхитының табиғат жағдайлары тіршілікті дамыту үшін 
Атлант мұхиты қайраңдары пайдалы қазбалардың кен орындарына ӛте бай 
2.3. Үнді мұхиты  
Бұл мұхит планетада ерекше орын алады: оның кӛп бӛлігі оңтүстік жарты 
шарда. 
Мұхит жағасы аз тілімденген. Солтүстігінде Бенгал және араб теңізі бар. 
Үнді мұхитының жағасы – ежелгі цивилизация дамыған аудандардың бірі. 
XIX ғасырдың соңында мұхитты комплексті зерттеу жұмысы басталды. 
Түбінің жер бедері. Мұхиттың орташа тереңдігі 
Климаты  мен  ағыстары.  Мұхиттың  географиялық  орны  климаттың 
қалыптасуына  күшті  Оңтүстік  мұхитқа  Антрактиканың  суық  ағысы әсер 
етеді. 
Су  массаларының  қасиеттері  климатының  ерекшеліктеріне  байланысты. 
Мұхиттың солтүсік бӛлігіндегі ағыстародың пайда болуына жердің 
Органикалық дүниесі. Үнді мұхиты тіршілікке бай. Балықтардан солтүстік 
Табиғат белдеулері. Мұхит бірнеше табиғат белдеулеріне орналасқан.  
Мұхиттың экваторлық белдеуінде оның түбін мұхиттық жоталар кесіп  
Оңтүстік қоңыржай белдеуінің су масалары қыста суық,  
Субантарктикалық  белдеуінің  суы  балыққа,  крильдерге  (теңіз  шаяндары) 
бай. 

91 
 
Мұхиттағы шаруашылық әрекет түрлері алуан түрлі.  
2.4. Солтүстік мұзды мұхиты  
Солтүстік мұзды мұхит – Жер бетіндегі ең кіші мұхит 
Мұхиттың  жағалары  негізінен  ойпатты,  тек  кей  жерлерінде  ғана  таулы 
қыратты. 
Мұхит аумағының едәуір бӛлігі теңіздерден тұрады.  
Зерттелу тарихы. Солтүстік Мұзды мұхитты зерттеу – бұл бірқатар 
Сонау  ерте  кездерде  жайпақ  шағын  қайықшамен  және  қайықтармен 
орыстар,  Орыстардың  теңізде  жүзуі  жӛніндегі  деректерін  пайдалана 
отырып,  ағылшындар  мен  Ұлы  солтүстік  экспедициясы  (1733-1749жж.) 
мұхит жағалауларын жоспарлы түрде зерттеді. 
Осы экспедиция жинаған деректерді зерттей отырып, М. В. Ломоносов 
Мұхиттың поляр маңы аймағының табиғаты туралы мәлімет берді. 
Кеңес ғалымдары Солтүстік Мұзды мұхиты зерттеудің 
Мұхит түбінің жер бедері. Солтүстік мұзды мұхиттың ең терең жері Зонд 
қазаншұңқыры 
Ені кейде 1300 – 1500 км- ге жетеді 
Климаты. Климаттың ерекшелігі мұхиттың поляр белдеуінде орналасуы. 
Ағыстары. Батыс және оңтүстік - батыс желдерінің әсерімен 
Мұздары.  Мұздардың  болуы-  Солтүстік  Мұзды  мұхиттың  ӛзіне 
тән.Мұздың  басқа  мұхиттарға  ӛтуі  қиын.  Сондықтан  мұнда  қалыңдығы 
жоғары. 
Органикалық  дүниесі.  Мұхиттағы  организімдердің  негізгі  массасын 
суыққа тӛзімді жануарлар құрайды. 
Табиғат белдеулері. Солтүстік поляр табиғат белдеулері оңтүстікте  
Солтүстік  Мұзды  мұхиттың  ТМД,  Канада  және  Солтүстік  теңіз  жолын 
игеру. Солтүстік теңіз жолын жоспарлы игеру 
Солтүстік  Мұзды  мұхитты  «поляршылар»  деп  аталатын  адамдар 
зерттейді.  
Қорытынды  
Тынық  мұхит  –  кӛлемі  жағынан  ең  үлкен  және  жылысы 
Мұхитты  зерттелу  тарихы.  Атлант  мұхитын  адамдар  ежелгі  уақыттан 
игерген. 
Үнді мұхитының жағасы – ежелгі цивилизация дамыған аудандардың бірі. 
Солтүстік мұзды мұхит – Жер бетіндегі ең кіші мұхит 
Мұхиттың  жағалары  негізінен  ойпатты,  тек  кей  жерлерінде  ғана  талы 
қыратты  
Мұхит аумағының едәуір бӛлігі теңіздерден тұрады. 
Дүние  жүзілік  мұхиттардың  барлық  сулары  жалпы  церкуляция  арқылы 
ӛзара байланысады. 
ҚОСЫМШАЛАР  
Мұхиттың  аты  .Ұғымдар  мен  түсініктер.  Географиялық  объектілер. 
Есімдер .Анықтама 
Тынық мұхит-барлық мұхиттар ішіндегі ең үлкені әрі ең тереңі. 
Сары, Шығыс-Қытай,  

92 
 
Оңтүстік-Қытай,Коралл,  
Фиджи,  
Тасмания,Амудсен,  
Белингаузен.  
Шығанақтар: Аляска,Калифорния.  
Аралдар: Алеут,Курил,  
Сахалин, Жапон,Филлипин,  
Жаңа Гвенея,Жаңа Зеландия,Пасха,Галпагос,  
Гавай.  
Түбектер:Камчатка,Корея,  
Малакка.  
Бұғаздар:Магелан,Дрейк,  
Беринг.  
Мұхит түбі жоталары:  
Шығыс түбі жоталары,  
Шығыс Тынық мұхиттық,Оңтүстік  
Тынық мұхиттық.  
Қазаншұңқырлар:  
Оңтүстік, Солтүстік- Шығыс.  
Ағыстар: Солтүстік пассат,Оңтүстік пассат,  
Пассат аралық ағыстар,  
Курасио,  Солтүстік  Тынық  мұхиттық,  Калифорния,Перу,Батыс желдер 
Ф.Магилан.Дж.Кук.  
Ж.Ф.Крузенштейн.  
С.О.Макаров және т.б. Кӛлемі-178,6 млн км 3 .  
Су кӛлемі-710,36 млн км 3  
Орташа тереңдігі 3980 м.  
Ең терең жері 11022 м.  
Су бетінің орташа температурасы +18,10 С  
Орташа тұздылығы 36,6 % 
Басты қазаншұңқырлары -16  
Су асты жолдары -6.  
Теңіздері 13  
Атлант  мұхиты-мұхиттар  ішіндегі  ең  созылыңқысы  ең  ерте  игерілген. 
Шығанақтар:Бискай,Гвиней,Мексика.  
Аралдар:Гренландия,Исландиы,Ұлыбританыя,Ирландия,Жасыл 
мүйіс,Үлкен Антил,Кіші Антил,Бермуд.  
Түбектер:Скандинав,Пиреней  
Бұғаздар:Гибралтар.  
Мұхит түбі жоталары:  
Солтүстік және Оңтүстік жоталары.  
Ағыстар:Гольфстрим,Солтүстік-Атлант, 
Лабрадор,Канар,Бенгал,Бразилия,Батыс желдері  
Х.Калумб.  
А.Аламанос.  

93 
 
Б.Франклин.  
Ж.Пикар  және  «Геленджер  »ғылыми  зерттеу  энциклопедиясы  Кӛлемі  -
91,62 млн 
Су кӛлемі -330 млн км3  
Орташа тереңдігі -3600 м  
Ең терең жері -8742 м  
Су бетінің орташа температурасы-+16,50С  
Орташа тұздылығы- 37,5%0  
Басты қазаншұңқырлары-15  
Су асты жотлары-6  
Теңіздері-9  
Үнді мұхиты-ең жылы әрі тұзды мұхит Муссон, мұхит жыланы, 
Шығанақтар:Парсы,Бенгал,Үлкен Аравия.  
Аралдар:Мадагаскар,Шри-Ланка, Кегелен,Малдив.  
Түбектер:Аравия,Үндістан,Сомоли.  
Бұғаздар:Мозамбик,Аден,Баб-Эль-Манлеб.  
Ағыстар:Муссон,Сомоли,Батыс желдер Гиппал.  
Васко да Гамма.  
Ахмад ибн Маджат Кӛлемі-76,17 млн.км3  
Су кӛлемі-282,65 млн.км3  
Орташа тереңдігі-3710 м.  
Ең терең жері-7729 м.  
Су бетінің орташа температурасы-+170С  
Орташа тұздылығы-36,5 %0  
Басты қазаншұңқырлары-10  
Су асты жолдары-11  
Теңіздері-5  
Солтүстік Мұзды мұхит-мұхиттар ішіндегі ең кішісі әрі ең суығы. 
Басты қазаншұңқырлары:Канад,Нансен  
Су асты жоталары:Гаткел,Ламаносов,Менделеев  
Аралдар:Элемир,Арктикалық Канада архипелагы,Солтүстік Жер, Жаңа  
ібір,Жаңа Жер,Шпицберген  
М.В.Ломоносов.  
В.Баренц  
Д.Я.Лаптевтер.  
Н.Норденшельд  
Ф.Нансен.  
В.А.Русанов.  
Г.Я.Седув.  
С.О.Макаров  
О.Ю.Шмидт Кӛлемі-14,75 млн.км3  
Су кӛлемі-18,1 млн.км3  
Орташа тереңдігі-1220м  
Ең терең жері-5527м  
Су бетінің орташа температурасы-+1,20С  

94 
 
Орташа тұздылығы-30 %0  
Басты қазаншұңқырлары-7  
Су асты жолдары-7  
Теңіздері-9 
 

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: