Областной учебно-методический кабинет организаций дошкольного, общеобразовательного

13 
 
«Жер қабықтары» таңдау курсының бағдарламасы 
(География, -6 сынып) 
 
Қҧрастырған: Н.Ш.Ажғалиев – №41 жаратылыстану-математика  
бағытындағы мектеп- лицейінің география пәнінің мұғалімі 
 
Тҥсінік хат 
«Жер  қабықтары»  атты  факультатив  курсы  бағдарламасы  6-сыныпқа 
арналған. Оқушылар география курсын енді бастайды. 
Географиядан  ӛткізілетін  факультатив  курсы  сабақтың  осы  пәннен 
алатын  білімнің  белгілі  бір  саласын  тереңдетуге,  оқушылардың  пәнге 
деген қызығушылығын арттыруға бағытталады. Бұл сабақтардың болашақ 
мамандықты  таңдау  ісіне  бағыттауда,  географиялық  білімнің  қолданбалы 
маңызын  арттыруда  мәні  зор.  Оқулықтың  кӛлемі  мен  оқу  бағдарламасы 
жер табиғаты  туралы қызғылықты мәліметтерді енгізуге толық мүмкіндік 
бермейтіндіктен бұл курста толық қарастырылған. Бұл курс географиялық 
негізгі  ұғымдар  мен  түсініктерді  береді,  оқушыларды  ӛмірге  қажетті 
іскерлікпен және дағдылармен едәуір дәрежеде толықтырады, ой-ӛрістерін 
кеңейтіп материалдық кӛзқарасын қалыптастырады. Адамның жерді игеруі 
деген  тақырыптан  бастап,  дүние  жүзі  елдерімен,олардың  елдердің 
қызғылықты  табиғатымен  танысады.  Адамдардың  түрліше  табиғат 
жағдайларында  қалай  ӛмір  сүретінін,  сол  ортаға  қалай  бейімделгенін, 
табиғаттың  олардың  мәдениеті  мен  тұрмысына  қалай  ықпал  ететінін, 
сондай-ақ  адамның  шаруашылық  әрекеті  табиғатты  қалай  ӛзгертетінін 
және  оның  қандай  мәселелер  тудыратынын  біледі.  Бұндай  білім  кӛздері 
оқушылардыжан-жақтыдамытып  қана  қоймай,  география  пәніне  деген 
қызығушылығын арттыруға негізделген. 
Барлығы  34  сағатқа  (аптасына  1  рет  )  негізделіп  жасалынған. 
Бағдарламада  оқу  материалын  қосымша  әдебиетттерді  пайдалану  арқылы 
оқыту, қазіргі кездегі ғылым жаңалықтармен толықтыру кӛзделді. 
Факультатив 
курс 
қазіргі 
кездегі 
ғылыми 
деректермен 
толықтырылған,  жаңа  түсініктер  берілген.  Бағдарламада  қамтылған  оқу 
материалдары оқушылардың танымдық ерекшелігіне сай құрылған. 
 
 «Жер қабықтары» факультатив курсы бойынша бағдарлама 
Білім қҧрылымындағы факультатив курсының орны: 
«Жер  қабықтары»  таңдаукурсы  6-сыныптарда  оқылатын  география 
пәні бойынша оқушыларға қосымша құрал. 
 
Мақсаты: 
Физикалық  географияның  бастапқы  курсында  қамтылған  жалпы 
географиялық ұғымдар мен заңдылықтар туралы білімді оқушылардың жас 
ерекшелігін  ескере  отырып,  одан  әрі  дамыту;  Адам  тіршлігі  үшін 
табиғаттың  маңызы,  адам  мен  табиғат  арасындағы  қарым-қатынас  және 

14 
 
оның  әлеуметтік  жағдайға  тәуелділігі  жайындағы  ұғымдардың  негізінде 
оқушыларға экологиялық білім беру. 
Жер  шарындағы  табиғаттың  қайталанбас  әсем  кӛріністері  мен 
туристік-рекреациялық  мүмкіншіліктеріне  сүйене  отырып,  оқушыларды 
әсемдікті сезіну мен сүюге баулу. 
Міндеті: 
-  Жер  табиғатының  ерекшеліктерін  сипаттайтын  нақты  мысалдар 
негізінде оқушыларды географиялық заңдылықтарды түсіне және түсіндіре 
білуге үйрету. 
-  Оқушылардың  пәнге  деген  қызығушылығын  географияның  бүгінгі 
таңдағы  ғаламдық  проблемалары  мен  әр  түрлі  әлеуметтік-саяси 
жағдайдағы  халықтардың  тұрмыс-тіршілігі  туралы  мәліметтер  арқылы 
арттыру. 
Ӛзектілігі: 
Жаратылыстану  ғылым  саласын  ғылыми  жүйелі  меңгертуде-  бүгінгі 
күннің ең ӛзекті мәселесі. География пәнін оқып-үйрену барысында оқушы 
бойында сол меңгерген білімін күнделікті ӛмір жағдайында қолдана алуын, 
кездескен  әлеуметтік  проблемаларды  шеше  алуын  қамтамасыз  ететін 
қабілеттер-түрлі құзыреттіліктер қалыптастыру кӛзделген. 
Кҥтілетін нәтиже: 

 
оқушылар қабілетіне қарай мемлекеттік стандартқа сәйкес саналы 
білім алады. 

 
ӛз 
бетінше 
ойлай 
білетін 
белсенді, 
ӛзін-ӛзі 
реттеп,жауапкершілікпен қарайтын тұлға қалыптасады. 

 
түпкі нәтиже білім сапасын арттыру болып табылады. 
Оқушыларға қойылатын талаптар: 

 
Географиялық  білімнің  жинақталуы  мен  қалыптасуының  негізгі 
кезеңдерін білуі; 

 
Саяхатшылар  мен  ғалымдардың  аты-жӛні  мен  саяхаттарының 
маршруттарын білуі; 

 
Жер  шарындағы  материктер,  дүние  бӛліктері,  мұхиттар  мен  ірі 
аралдардың аттарын білуі; 

 
Дүниежүзілік  мұхит  суы,оның  қасиеттері,  беткі  ағыстары  мен 
басты бӛліктерін білуі; 

 
Карта және оның түрлерін ажырату, қолдану аясын кеңейту және 
оларды оқи білуі; 

 
Ішкі  сулардың  түрлері  мен  таралу  заңдылығы,  су  қорлары  және 
оларды пайдалану мен қорғау шараларын білуі; 

 
Материктердегі 
географиялық 
белдеулілік 
пен 
табиғат 
зоналарының  орналасуы  және  олардың  басты  ерекшеліктерін,  адамның 
шаруашылық әрекеті әсерінен ӛзгеру дәрежесін білуі; 

 
Материктер  бойынша  халықтардың  қоныстануы  және  олардың 
құрамын білуі; 

15 
 

 
Материктердегі тарихи-географиялық аймақтардың жіктелуі және 
ондағы елдердің құрамын, ірі мемлекеттердің астаналарын білуі. 
Оқушылар қолдана білуі тиіс: 

 
Оқулықтан  басқа  энциклопедия  материалын,  географиялық 
сӛздіктер пайдалана білу; 

 
Сұрақтарға  жауап  беру  үшін  оқулық  суреттерін,  карталарды 
пайдалана білу; 

 
Берілген  мәліметерді  пйдаланып  диаграммалар  мен  сызбалар 
құрастыра білу; 
 
Таңдау курсы бағдарламасының мазмҧны: 
География-біртҧтас ғылым. (4 сағат ) 
Адамдардың ежелден қазірге дейін жер туралы түсініктері. 
Орыс теңізшілерінің Жер шарын айналып шығуы. 
Экскурсия 
Ауа райына фенологиялық бақылаулар жүргізу. 
Сарамандық жҧмыс №1. (1 сағат ) 
Метеостанциядағы  ауа  райын  бақылау  приборларымен  таныстыру. 
(Бақылау күнделігін жүргізу ) 
Бірінші карта-жергілікті жердің планы. (3 сағат) 
Компасқа және жерілікті белгілерге қарап бағдарлау тәсілдері. 
Қашықтықты чертѐжбен бейнелеу. 
Сарамандық жҧмыс №2. (1 сағат ) 
Мектеп ауласының планын түсіру. 
Географиялық карта. (3 сағат) 
Географиялық карта. Градус торы. 
Сарамандық жҧмыс №3 
Ендік пен бойлықты табу. 
Конкурс «Географиялық картаның білгірлері» 
Литосфера (7 сағат) 
Тау жыныстарының пайда болуы және минералдар. 
Жер  қыртысының  қозғалысы  және  жанартаулар.  Кескін  картамен  жұмыс 
жасау ережесі. 
Таулардың түрлері. 
Жазықтар: ауданы, биіктігі және пайда болуы. 
Жергіілікті жердің жер бедері. 
Сарамандық жұмыс №4 
Географиялық  калейдоскоп  (кескін  картаға  таулар  мен  жазықтарды 
түсіру.) 
Викторина «Литосфера» 
Гидросфера (5 сағат) 
Дүниежүзілік мұхит және оның бӛліктері. 
Сарамандық жұмыс №5 
Мұхиттағы ағыстар. 
«Мұхиттар мен теңіздерде саяхат.» 

16 
 
Жергілікті жердің ӛзен, кӛл және жасанды су қоймалары. 
Қазақстандағы кӛлдерге сипаттама. 
Гидросфера тарауы бойынша ойын «теңіздегі соғыс» 
Атмосфера (5 сағат) 
Тәуліктік және жылдық орташа температуралар 
Сарамандық жұмыс №6 
Айлық, жылдық орташа температуралардың графигін құру. 
Атмосфералық қысым. Жел. 
Ылғалдылық, бұлттылық, жауын-шашын. 
Ауа райының маусымдық түрлері. 
Биосфера. Географиялық қабық (3 сағат) 
Биосфера. 
Жергілікті жердің ӛсімдіктері мен жануарлары, топырағы. 
Экскурсия 
Табиғат кешендерінің әртүрлілігі. 
Жер бетіндегі халықтар. (4 сағат) 
Нәсілдер теңдігі. Н.Н.Миклухо-Маклай, Д.Ливингстон идеялары. 
Елді- мекен түрлері. 
Жергілікті жердегі табиғат құбылыстары. 
Қорытынды тест. 
Кҥнтізбелік-тақырыптық жоспар 
«Физкалық география» бағдарламасы 
№  Сабақтың тақырыбы 
С
ағ
ат
 
са
н
ы
 
М
ерзі
 
Сараман-
дық 
жҧмыс-
тар 
Шығарма-
шылық 
тапсырма-
лар 
Қосымша 
тапсырма-
лар 
І 
География-біртҧтас 
ғылым. (3 с) 
4 
 
 
 
 
1 
Адамдардың ежелден 
қазірге дейін жер туралы 
түсініктері. 
1 
 
 
 
 
2 
Орыс теңізшілерінің 
Жер шарын айналып 
шығуы. 
1 
 
 
 
Постер 
жасақтау 
3 
Ауа райына 
фенологиялық 
бақылаулар жүргізу. 
1 
 
Экскурсия  Таблица 
құру. 
 
4 
Метеостанциядағы ауа 
райын бақылау 
приборларымен 
таныстыру. (Бақылау 
күнделігін жүргізу) 
1 
 
Сараман-
дық 
жұмыс№1 
 
 
ІІ  Бірінші карта-
жергілікті жердің 
планы. (3 с) 
3 
 
 
 
 

17 
 
5 
Компасқа және жерілікті 
белгілерге қарап 
бағдарлау тәсілдері. 
1 
 
 
Қосымша 
мәліметтер 
әкелу 
 
6 
Қашықтықты чертѐжбен 
бейнелеу. 
1 
 
 
 
 
7 
Мектеп ауласының 
планын түсіру. 
1 
 
Сараман-
дық 
жұмыс№2 
 
 
ІІІ  Географиялық  карта. 
(3 с) 
 
 
 
 
 
8 
Географиялық 
карта. 
Градус торы. 
1 
 
 
 
 
9 
Ендік  пен  бойлықты 
табу. 
1 
 
Сараманд
ық 
жұмыс№3 
 
 
10  Конкурс  «Географиялық 
картаның білгірлері.» 
1 
 
 
 
 
ІV  Литосфера (7 с) 
 
 
 
 
 
11  Адам және тастар әлемі 
 
 
 
 
 
12  Жер 
қыртысының 
қозғалысы 
және 
жанартаулар.. 
Кескін 
картамен  жұмыс  жасау 
ережесі. 
1 
 
 
 
 
13  Таулардың түрлері. 
1 
 
 
 
 
14  Жазықтар: 
ауданы, 
биіктігі 
және 
пайда 
болуы. 
1 
 
 
 
 
15  Жергілікті  жердің  жер 
бедері. 
1 
 
 
 
 
16  Географиялық 
калейдоскоп 
(кескін 
картаға 
таулар 
мен 
жазықтарды түсіру) 
1 
 
Сараман-
дық 
жұмыс№4 
 
 
17  Викторина «Литосфера»   
 
 
 
 
V 
Гидросфера (5) 
 
 
 
 
 
18  Дүниежүзілік 
мұхит 
және оның бӛліктері. 
1 
 
 
 
 
19  Мұхиттағы ағыстар. 
«Мұхиттар 
мен 
теңіздерде саяхат.» 
1 
 
Сараман-
дық 
жұмыс№5 
 
 
20  Жергілікті  жердің  ӛзен, 
кӛл  және  жасанды  су 
қоймалары. 
1 
 
 
 
 

18 
 
21  Қазақстандағы  кӛлдерге 
сипаттама. 
1 
 
 
 
 
22  Гидросфера 
тарауы 
бойынша 
ойын 
«теңіздегі соғыс» 
1 
 
 
 
 
VІ  Атмосфера (5 с) 
 
 
 
 
 
23  Тәуліктік  және  жылдық 
орташа температуралар 
1 
 
 
 
 
24  Айлық,  жылдық  орташа 
температуралардың 
графигін құру. 
 
 
Сараман-
дық 
жұмыс№6 
 
 
25  Атмосфералық 
қысым. 
Жел. 
1 
 
 
 
 
26  Ылғалдылық,бұлттылық,
жауын-шашын. 
1 
 
 
 
 
27  Ауа райының 
маусымдық түрлері. 
1 
 
 
 
 
VІІ  Биосфера. 
Геогра-
фиялық қабық (3 с) 
1 
 
 
 
 
28  Биосфера. 
1 
 
 
 
 
29  Жергілікті 
жердің 
ӛсімдіктері 
мен 
жануарлары,топырағы. 
1 
 
 
 
 
30  Табиғат 
кешендерінің 
әртүрлілігі. 
1 
 
Экскурсия   
 
VІ
ІІ 
Жер 
бетіндегі 
халықтар. (4сағат) 
1 
 
 
 
 
31  Нәсілдер 
теңдігі. 
Н.Н.Миклухо-Маклай, 
Д.Ливингстон идеялары. 
1 
 
 
 
 
32  Елді- мекен түрлері. 
1 
 
 
 
 
33  Жергілікті 
жердегі 
табиғат құбылыстары. 
1 
 
 
 
 
34  Қорытынды тест 
1 
 
 
 
 
 
География – біртҧтас ғылым. 
І. Адамдардың ежелден қазірге дейін жер туралы тҥсініктері. 
Әлемнің  құрылысы  жайындағы  алғашқы  түсініктер  ежелгі  ӛркениет 
орталығынанбіздің  ғасырымызғадейінгі  мыңжылдықтарда  жазылған  түрлі 
жазбалар  арқылы  жердің  бастапқы  жазбалары  бізге  келіп  жетті.  Осы 
жазбалардың  түрлі  жүйесі  негізінде  география  ғылымы  қалыптасты. 
Алғаш  адамдар  ӛздерінің  жүрген  жолын,  жеген  жемістерін,  болған 
жерлерінің  суретін  тасқа  қашап  салды  және  олар  географиялық 
карталардың бастапқы бейнелері болып табылады. 

19 
 
Ежелгі  дүние  халықтары  Жер  туралы  не  білген?  Географиялық 
мәліметтердің жинақталуы 5 кезеңнен ӛткен. 
Ежелгі  дәуірлерде  ӛркениеті  орталықтары  –  Қытай,  Үнді,  Персия, 
Мысыр  мемлекеттері  ӛкілдерінің  еңбектері.  Алғашқы  карталар.  Ежелгі 
заман саяхатшылары.  
Ғалымдар  ежелгі  Египет  географиясы  туралы  Ніл  бойындағы 
егіншілік,  сауда-саттық  және  әскери  жорықтарды  сипаттайтын 
папирустардағы 
және 
піл 
сүйектеріндегі, 
кеспектердегі, 
түрлі 
ғимараттардағы иероглифтік жазбалардан кӛп мәліметтер алды. 
 
 
Ежелгі  грек  ғалымы  Клавдий  Птоломейдің(б.з.  90-168  жж.) 
«География бойынша нұсқау» еңбегіне 27 карта енген. Онда «География- 
дегеніміз Жерді шарлаудың бейнесі» деген анықтама берген. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Орта  ғасырлардағы  географиялық  түсініктер.  Ұлы  географиялық 
ашулардың  басталуы.XVғ.  соңы  мен  XVII  ғ.  ортасының  аралығындағы 
болған  жаңалықтар.  Христофор  Колумбтың  саяхаты  туралы  әңгімелеу. 
Ортағасырлардағы саяхатшылар мен олардың маршруттары. 
Ф.  Магелланның  дүние  жүзін  айналу  саяхаты.  1519-1522  жж. 
Испаниядан шыққан ФМ-ның тұңғыш рет дүниежүзін айнала жүзуі туралы 
мәлімет беру.  
 

20 
 
 
 
Материктердің  ішкі  бӛліктерін  зерттеу.  Ш.Уалиханов.  XIX  ғ.  бас 
кезінде  Жер  шарындағы  материктердің  ашылып,  оның  ішкі  бӛліктерінің 
зерттеле басталуы және Ш. Уалихановтың қосқан үлесі туралы әңгімелеу, 
оқушылардан білгендерін сұрау. 
Жаңа  замандағы  географиялық  зерттеулер.  Ғарышты  игерудің 
басталуы.XX  ғ.  2-жартысында  Антарктиданың  ашылуы,  мұхиттар  мен 
атмосфераның зерттелуі басталды. 
Ұлы географиялық ашылуларда Жерді танып-білуде басты орындарды 
ғалым-  географтар  емес,  ержүрек  капитандар,  кӛпестер  және  тіпті 
қарақшылар алды.Ұлы географиялық ашылулар Жердің шар тәрізді екенін 
дәлелдеді,  жерлер  мен  елдерге  сипаттама  берді.  Орыстардың  алғаш  жер 
шарын  айналып  шығуға  арналған  экспедициясын  1803-1806жж. 
И.Ф.Крузенштерн  мен  Ю.Ф.Лисянский  басқарды.  Зерттеушілер  түрлі 
тереңдіктегі  судың  температурасын  ӛлшеп,  Атлант  және  Тынық 
мұхитындағысудың кӛтерілуі мен қайтуын зерттеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ауа  райын  зерттеу-ӛзіңнің  тұрған  жеріңнің  табиғатын  зерттеудің  бір 
бӛлегі.  Бастауыш  сыныптарда  оқушылар  әдетте  ауа  райына  бақылау 
жүргізеді  және  ауа  райының  календарын  жасайды.Бұл  жұмысты  алғашқы 
сабақтан  бастап  жүргізу  керек  болады.  Бұл  бақылаулардан  алынған  білім 
«Жердің  күнді айнала  қозғалуы»  және «Атмосфера»  деген  тақырыптарды 
оқып  үйренгенде  керек  болады.  Ауаның  температурасына,  бұлттылыққа, 
жауын-шашынға  және  желге  бақылау  жүргізу  керек  болады.  Бақылаудың 
нәтижелері ауа райының календарына түсіріледі. 
 
 
 

21 
 
Бақылау 
жүргізілген 
уақыт 
Күннің 
кӛкжиек-
тен 
биіктігі 
Темпе
ра 
тура 
Желдің 
бағыты мен 
күші 
(балл.) 
Бұлттар-
дың 
түрлері 
Жауын-
шашын 
түрі 
Табиғат-
тың  басқа 
құбылыс-
тары 
Күні 
сағаты   
 
 
 
 
 
1 
2-де 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
 
8-де 
 
 
 
 
 
 
 
13-де 
 
 
 
 
 
 
 
19-де 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ІІ. Бірінші карта-жергілікті жердің планы. 
Бағдарлау-шығыс  деген  мағынаны  білдіретін  латын  сӛзінен  шыққан. 
Жүру бағытын Күннің шығуына, яғни шығысқа қарап бағдарлауға қатысты 
бұл сӛздер ертеде пайда болған. 
Кӛкжиектің тұстарын дәл анықтау үшін компас қажет. 
Кӛкжиектің  тұстарын  гномон  атты  ежелгі  астрономиялық  құрал 
арқылы  да  анықтауға  болады.  Нысанаға  қатысты  бағытты  анықтау  үшін 
азимутты анықтау қажет.  
Азимут  (арабша  ас-сумут  -жол)-  деп  белгілі  бір  затқа  қарай 
жүргізілген бағыт пен солтүстік бағыттың арасындағы бұрышты айтады.  
 
С 0º 
 
       Б 270º 
                 Ш 90º 
 
 
            
                               О 180º 
 
 
Азимут бойынша жүру дегеніміз- алдын- ала тағайындалған деректер 
бойынша  бағдарды  тұсбағдармен  белгілейді  де,  жүрген  қашықтықты 
ӛлшеп отырады. Осындай жолды айтады.  
 

22 
 
 
 
Азимут бойынша жүру үшін қажетті деректер алдын-ала дайындалып 
алынады.  Мұндағы  алға  қойылатын  шарт-  жергілікті  жерде  қажетті 
бағытты  таба  білу,  тұсбағдардың  кӛмегімен  сол  бағыттан  айнымай  жүріп 
отыру,  соның  нәтижесінде белгіленген  жерден  тура шығу.  Бұл  әдісті  жол 
жүруші бір бағдармен екінші бағдарға дейін жетіп отырады. 
 
Масштаб  дегеніміз  (немісше  мас-ӛлшеу;  штаб-таяқ)-  жер  бетіндегі 
ӛлшенген  қашықтықты  қағазға  түсіргенде  қанша  рет  кішірейтілгендігін 
кӛрсететін бӛлшек санды айтады. 
 
                                                                Масштаб 
 
                            Сандық 
 
атаулы 
 
сызықты 
1.  Сандық масштаб туралы айтып, мысал келтіру. 
2.  Атаулы масштаб туралы айтып, мысал келтіру, сандықтан атаулыға 
айналдыруды үйрету. 
3.  Сызықты  масштаб  туралы  айтып,  мысал  келтіру,  сандықтан 
сызықтыққа айналдыру жолдарын үйрету. 
План  (латынша  жалпақ,  тегіс)-  жер  бетінің  қағазға  кішірейтіліп 
түсірілген нұсқасын айтады. 
Жер  бедері  дегеніміз-  жер  қыртысының  бетіндегі  ойлы-қырлы 
жиынтығын айтады. 
Абсолют  биіктігі  дегеніміз  (латынша  абсолют-  толық,  сӛзсіз)-  жер 
бетіндегі  нүктенің  мұхит  немесе  теңіз  деңгейінен  бастап  есептелінетін 
биіктікті айтады. 
Салыстырмалы биіктік дегеніміз (латынша)- жер бетіндегі кез- келген 
нүктенің басқа бір нүктенің биіктік айырмасын айтады. 
Жер  бетінде  салыстырмалы  биіктіктер  деңгейлегіш  құралдарымен 
анықталады. 

23 
 
2. 
Горизонтальдар  (грекше  горизонт-шектеуші)-  биіктіктері 
бірдей нүктелерді қосатын қисық сызықтарды айтады. 
3. 
Бергштрих  (немісше  берг-тау;  штрих-сызық).  Тақтаға  сызып, 
кӛрсету. 
Градус  торы  дегеніміз-  меридиан  мен  параллель  сызықтарының 
қиылысында пайда болған торды айтады. 
ІІІ. Географиялық карта. (3) 
«КАРТА»- табақ деген мағынаны білідреді. Карталарды мазмұнына қарай 
былай жіктейміз: 
                                                        КАРТАЛАР 
                                                   (мазмұнына қарай) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Топографиялық карталар ұшақтан суретке түсірулердің нәтижесінде 
жасалады. Ірі масштабты карталарды қорыту арқылы топографиялық шолу 
және  шолу  карталары  жасалады.  Топографиялық  шолу-  карталардың 
дәлдігі топографиялық карталарға қарағанда тӛмен. 
Ұшқыштар  үшін  қолайлы.  Себебі  осы  карталар  үлкен  аумақтың 
жалпы кӛрініс шолу мақсатында қызмет етеді.  
Жалпы 
географиялық 
Мысалы: 
Топографиялық 
карта 
Тақырыптық 
географиялық 
Мысалы:Литосфералық 
тақталар картасы, д.ж. 
саяси картасы. 

24 
 
Шолу  карталары-  жер  бетінің  үлкен  бӛлігінің  географиялық 
ерекшеліктерін  жалпылама  зерттеу  мақсатына  арналады  немесе  оны 
географиялық карталар деп аталады 
Тапсырма 1. 
Анықтама бер: азимут, ендік, бойлық, географиялық тор, глобус. 
Тапсырма 2. 
Карталар  мен  атластарды  пайдалана  отырып  тӛмендегі  координаттар 
бойынша географиялық объектілерді табыңдар: 
60º с.е.-30º ш.б; 34º с.е.- 30º ш.б; 0º с.е.- 50º б.б; 34º с.е.- 20º ш.б. 
Тапсырма 3. 
Тӛмендегі мәтінді пайдалана отырып план құрастыр: 
Туристер Арыс темір жол станциясынан бастап туристік жорыққа шықты. 
Темір  жол  азимуты  305º.  Жолдың  солтүстік-  шығысында  бұта  аралас 
ағаштар  тұр.  Станциядан  асфальт  жол  бойымен  50º  бағытта  450  м  жүре 
отырып  шалғынды  алаңға  шығуға  болады.  Жолдың  оң  жағында  телефон 
жүйесі,  ал  сол  жағында  шарбақ  бар.  Шалғынды  алаңмен  750м  жүріп  су 
бӛгеніне  келіп  жетеді.  Бӛгеннің  шығысында  кіші-гірім  су  қоймасы, 
батысында жел диірмен бар. Бірақ, туристер ол жол арқылы жүрмей 310º 
бағыттағы  сүрлеу  жолменен  500м  аралас  орман  арқылы  шалғын  алаңына 
шықты.  200м  жүрген  соң  Тихау  ӛзені  жағалауына  жетті  және  ағаш  кӛпір 
арқылы ӛзеннен ӛтіп 315º бағытта 300м қашықтықтағы Заречное ауылына 
жетті. Жолдың оң жағында терең жыра мен сай бар.  
 
ІV. Литосфера 
Адамдар  қазіргі  кезде  шаруашылыққа  қажетті  металдар  мен  заттарды 
тастан 
ӛндіріп 
алуды 
үйренді.Құрылыс 
материалдары 
ретінде 
гранит,туф,мәрмәр,  әктас  сияқты  тау  жыныстарықолданылады.сонымен 
бірге  асыл,  қымбат,бағалы  тастар  әр  уақытта  адамды  ӛзіне 
қызықтырған.Асыл  тастардың  ішіндегі  ең  бағалысы:сапфир,  рубин, 
изумруд  және  алмас.Қазіргі  кезде  жасанды  кристалдар  жасалуда,  оар 
лазерлік аспаптарда, компьютер ӛндірісінде қолдануда. 

25 
 
 
Жер  қыртысы  8  литосфералық  тақтадан  тұрады:  Еуразиялық,  Үнді-
Еуропалық, 
Антарктикалық, 
Солтүстік 
Америкалық, 
Оңтүстік 
Америкалық, Африкалық, Наска тақталары. 
Жер  қыртысының  жарықтарының  бойымен  жан-жаққа  таралуының 
нәтижесінде екі жағынан түзілетін су асты жоталары. 
 
 
 
Жер қыртысын толтырып табиғи денелерді тау жыныстары, оларды 
құрайтын заттар минералдар деп аталады. Олардың 3 түрі болады: шӛгінді 
(химиялық, кесек шӛгінділер, органикалық), магмалық, метаморфты. 
Жер  қыртысы  қозғалысының  екітүрі  болады:  1  –  жер  қыртысының 
баяу кӛтерілуі мен тӛмендеуі; 2 – тау жасалу қозғалысы. 
Жер  қыртысы  ешқашанда  тыныш  жатпайды:  оның  кейбір  аумағы 
кӛтерілсе, басқа бір жері шӛгеді. Мысалы, Скандинавия жағалары жылына 
шамамен  1  см-ге  кӛтеріледі.  Бұл  процесс  жер  бетінің  географиялық 
жағдайларын  ӛзгертеді.  Мәселен,  теңіз  жағалаулары  –  құрлыққа, 
шығанақтар – кӛлдерге, аралдар – түбектерге айналды.  
Тау  жасалу  кезінде  жер  қыртысы  майысады,  қатпарға  бүктеледі 
немесе жарықтармен бӛлшектенеді және сол жарықтары бойлап ығысады. 
Мұндай  қозғалыс  жер  бедерін  ӛзгертіп  жібереді:  жазық  жердің  орнына 
таулар пайда болады. Тау түзілу жер бетінде жиі болатын құбылыс  – жер 
сілкінулерге  апарып  соғады.  Жер  сілкіну  дегеніміз  –  жер  қыртысы  мен 
жоғары мантиядағы кенет ығысу және ыдыраулардың әсерінен туатын жер 
асты дүмпулері мен жер бетінің тербелістері.  
 
 

26 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жердің  терең  қойнауындағы  тау  жыныстары  қабаттарының  кенет 
жарылып, ығысатын жерін жер сілкіну ошағы (гипоцентр) деп атайды. 
Ошақтағы дүмпудің жер бетіне шығатын жері эпицентр (эпи – үстіңгі, 
центр  –  шеңбердің  орталығы)  деп  аталады.  Жер  сілкіну  12  балдық 
шкаламен ӛлшенеді.  
 Түрлі 
зерттеулер  жер  сілкінуінің  ошақтары  литосфералық 
тақталардың  шеттеріндегі  жер  қабығының  қозғалмалы  алқаптарында 
шоғырланғанын  кӛрсетеді.  Жер  сілкіну  жиі  болып  тұратын  аймақтар 
сейсмикалық  аймақтар  деп  аталады.  Жер  шарында  100-ге  жуық 
сейсмикалық  стансалар  бар.  Жер  қыртысының  қозғалысын  ӛте  сезімтал 
келетінсейсмограф құралдары тіркеп отырады. 
 
Литосфера  тарауын  қайталау  сабағы  ретінде  Викторина  ӛткіуге 
болады. «Литосфера» ойнының сұрақтары. 
І қатар:  
1) Атмосфера, гидросфера, биосфера Жердің ........ қабаты (сыртқы);  
2)  Оңтүстік  Америкатақтасы  мен  Тынық  мұхит  тақтасының  аралығында 
...... тақтасы орналасқан (Наска тақтасы);  
3)  Жер  қыртысы  бетінде  су,  жел,  мұздық,  т.б.  сыртқы  күштер  әсерінен 
пайда болатын жыныстар ............... тау жыныстары деп аталады (шӛгінді); 
 4)  Жердің  терең  қойнауындағы  тау  жыныстары  қабаттарының  кенет 
жарылып, ығысатын жері .............. д.а. (жер сілкіну ошағы);  
5) Температурасы жоғары болатын, құрамында әр түрлі тұздар мен газдар 
кездесетін суларды ........... деп атайды (минералды сулар);     
6) Бірнеше тау жоталары түйісетін жерді ........ д.а. (тау торабы);  

27 
 
7)  Екінші  тау  жасалу  қысымына  ұшыраған  тау  жыныстары  алғашқы 
иілгіштіктерін  жоғалтып  .................  таулар  пайда  қалыптасады  (қатпарлы-
жақпарлы таулар);  
8) Жас таулардың биіктігі ........ м-ге жетеді;  
9) Абсолют биіктігі 200-500 м-ден астам жазықтар қырат жазықтар д.а.  
10)  Ӛзен,  кӛл,  теңіз  жағалауындағы  жел  айдап  үйген  құм  тӛбелер  – 
шағылдар.  
ІІ қатар:  
1)  Маттериктік  жер  қыртысының  қалыңдығы  30-40  км,  мұхиттық  жер 
қыртысының қалыңдығы 70-80 км.  
2)  Мұхиттың  түбінде  ұзыннан-ұзақ  созылып  жататын  су  асты  жоталары. 
Жеке  шыңдары  арал  түрінде  су  бетіне  шығып  тұрады  –  мұхит  ортасы 
жоталары.  
3) Минералды жыныстардың түрлері 3000 шамасында, тау жыныстарының 
түрлері 1000-ға тартады.               
4) Алматыда 1887 жылы басталған жер сілкінісі 3 жылға созылған.  
5) Эльбрус пен Казбек қандай жанартауға жатады: сөнген.  
6) Жер бетінің маңайындағы жазықтардан оқшау кӛтеріліп жатқан, қатты 
тілімденген биік бӛліктерін таулар д.а.  
7) Су мен ауаның әсерінен жүретін үгілу түрі химиялық үгілу деп аталады.  
8)  Орта  Сібір,  Батыс  Аустралия  пайда  болуына  қарай  қандай  жазыққа 
жатады: вулкандықжазық. 
9)  Бархандардың  биіктігі  15-20м-дей  болады,  шағын  барқандар  жылына 
100-200 м-ге жылжиды.  
10)  Материктік  қайраңнан  мұхит  түбіне  ауысатын  бӛлігін  материктік 
беткей д.а.  
ІІІ қатар:  
1)Жер  қыртысының  және  мантияның  жоғарғы  кристалдық  тау 
жыныстарынан тұратын қабатылитосфера д.а. 
2)  Мұхит  ортасы  жоталарының  тап  ортасында  ұзыннан-ұзақ  созылған 
шатқалдар.  
3)  Жер  қыртысының  15-20  км  тереңдігіндетау  жыныстарының  95%-ын 
магмалық тау жыныстары құрайды.  
4) Жер сілкіну жиі болып тұратын аймақтарды сейсмикалық аймақтар д.а.       
5)  Жанартаулардың  кӛпшілігі  Тынық  мұхитының  жағалауында 
орналасқан.          6)  Карпат  таулары  биіктігі  бойынша  орташа  биік  тауға 
жатады  
7)  Бұрынғы  теңіздер  мен  мұхиттардың  орнында  пайда  болған  тауларды 
қатпарлы таулар д.а.  
8) Ла-Плата ойпаты пайда болуына қарай аллювиальді жазыққа жатады.  
9)  Сай  –  ұлғаюы  тоқтағаннан  кейін  жыраның  табаны  тегістеліп  және 
беткейлері түйетайланып, ӛсімдік басқан ұзынша ойыс.  
10) Мұхит түбінің ең кӛп бӛлігін қазаншұңқырлар алып жатыр 
Гидросфера 

28 
 
Су- 
ерекше 
зат.Гидросфераның 
барлық 
суы 
Дүниежүзілік 
айналыммен байланыста болады. 
 
 
Мұхит  бӛліктері:  теңіздер:  ішкі  –  Қара  теңіз,  Жерорта  теңізі,шеткі 
теңіздер  –  Саргасс,  Фиджи,  Кариб,  Кар,  шығанақтар  –  Мексика,  Бенгаль, 
Гвинея, Аден, бұғаздар- Гибралтар, Мозамбик, Беринг. 
Атмосфера 
Атмосфера жердің ауа қабаты, оның стратосфера, тропосфера деген 
қабаттары бар. 
  атмосфера  –  жер  шарын  қоршаған  ауа  қабығы,  оның  құрамы78% 
азоттан, 21% оттегіден тұрады 
  тропосфера  –  жер  бетіне  таяу  орналасқан  қабаты,  стратосфера  – 
тропосфераның үстіндегі қабат, ол 50-55 км биіктікке дейін барады.  
  Стратосферада  озон  газы  қабаты  бар,  стратосферада  температура 
биіктік  бойынша  бірқалыпты  тӛмендейді,  ал  атмосфераның  үстіңгі 
бӛлігінде  ауаның  температурасы  алдымен  80-90  км  биіктікке  дейін 
тӛмендеп, одан әрі 1000-2000°С-ге дейін ӛседі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

29 
 
-  Жер  бетіндегі  тіршілік;  -жауын-шашынның  таралуы;  -метеориттерден 
сақтайды. 
Атмосфераны зерттеу жолдары – аэростаттардың кӛмегімен, шар-зонд 
арқылы,  радиозонд  (атмосфераның  биік  қабаттарын  зерттеу  үшін), 
метеорологиялық зымырандар, Жердің жасанды серіктері, ғарыш кемелері 
арқылы. 
 Мынаны  еске  сақтап  қалады:  ауа  адамның  шаруашылық  әрекетінен 
ластанады  –  одан  түрлі  ӛкпе  аурулары,  рау  ауруы  пайда  болады.  Біздің 
елімізде  Теміртау,  Тараз,  Зырян,  Риддер,  Балқаш,  Ӛскемен,  Шымкент, 
Алматы қалаларында ауаның ластануы қалыпты жағдайдан 5-10 есе асып 
түседі. 
Ауаны  ластанудан  сақтау  шаралары:  зауыттардың,  жылу  электр 
стансаларының  мұржаларынан  кӛтерілетін  күл  мен  шаң-тозаңды 
тазартатын қондырғылар, автокӛліктерден шығатын улы газдарға сүзгілер 
орнату, энергияның залалсыз түрлеріне (су, жел, күн, жердің ішкі жылуы) 
кӛшу, кӛгалдандыру т.б. шараларды іске асыру қажет.  
Атмосфералық қысым – ауаның жер бетіне түсірген салмағы.  
Ең  жылы  ай  мен  ең  суық  айдың  орташа  температураларының 
айырмасы ауа температурасының орташа жылдық амплитудасы.  
 Егер  ауаға  сол  температурада ұстап  тұра  алатын  су  буы  жинақталса, 
оны су буымен қаныққан ауа деп атайды.  
Салыстырмалы  ылғалдылық  –1  м
3 
ауадағы  су  буының  нақты 
мӛлшерінің сол температурадағы ауаны қанықтыратын су буы мӛлшеріне 
қатынасы (%) 
 Белгілі  бір  жағдайда  су  буларының  сұйық  күйге  (су  тамшыларына) 
айналуын конденсация д.а. 
Бұлт  –  жер  бетінен  біраз  биікте,  атмосферада  жинақталған  ұсақ  су 
тамшылары мен мұз түйіршіктерінің шоғыры. 
 Ауаның  жер  бетіне  жақын  қабатындағы  булар  су  тамшыларына 
айналғанда тұман түседі.  
 Ӛте  биікте  қабат-шарбы  бұлт  түзіледі.  Күннің  немесе  айдың 
тӛңірегіндегі жарық шеңберді Күннің немесе Айдың қоралануы деп атайды. 
 Аспанды бұлттың торлау дәрежесін бұлттылық деп атайды. Ол 0-10 
бал аралығында белгіленеді 
Биосфера. Географиялық қабық. 
Табиғат кешендерінің әртүрлілігі. 
Оқушылар экскурсияға шығу арқылы табиғаттың сыртқы күштерінің 
әрекетімен 
танысады. 
Жергілікті 
жердің 
топырағын 
құрайтын 
жыныстардың  коллекциясын  жинайды.  Сынып  топтарға  бӛлінеді.  Далаға 
шығар алдында қажетті құралдар мен аспаптардың түгелдігі тексеріледі. 
Бақылау  үшін  обьектілер  жергілікті  жердегі  табиғат  жағдайларына 
байланысты болады. Мысалы: жазықтар, тӛбелер,сайлар,ӛзендер мен ӛзен 
аңғарлары бола  алады.  Экскурсия  ӛткізілетін обьектілерді  таңдап  алғанда 
,онымен  алдын  ала  мұғалімнің  ӛзі  танысады.  Экскурсия  кезінде  мұғалім 
әдетте  табиғи  обьектілерді  кӛрсетеді,  оқушылардың  назарын  сол 

30 
 
обьектілердің негізгі басты белгілеріне және олардың басқа обьектілермен 
байланысына  назар  аударады.  Оқушыларды  бақыланатын  обьектіге 
апарғаннан кейін, мұғалімнің ролі оқушылардың ӛз беттерімен жүргізетін 
жұмыстарына басшылық ету және оны бақылау болып табылады. 
Жер бетіндегі халықтар. 
Нәсілдер теңдігі. Н.Н.Миклухо-Маклай, Д.Ливингстон идеялары.  
Жер  бетіндегі  түрлі  аудандардағы  адамдар  ӛздерінің  сыртқы 
келбетімен  ажыратылады.  Сыртқы  ерекшеліктеріне  қарамастан,  барлық 
нәсілдегі  адамдардың  шығармашылыққа,  ой  және  дене  еңбегіне  немесе 
басқа да қызметтерге қабілеттіліктері бірдей болады. ХІХ ғасырдағы орыс 
саяхатшыларының бірі Николай Николаевич Миклухо-Маклай кӛп жылғы 
зерттеу  жұмысының  нәтижесінде  тарихта  бірінші  болып  жабайы 
адамдардың  бас  сүйегін,  миын  зерттеп,  ақ  түсті  адамдардан  ешқандай 
айырмашылық  жоқ  екендігін  дәлелдеді.  Давид  Ливингстон  ӛзінің 
Африкаға  жасаған  саяхатында  қара  нәсілдерге  адамгершілікпен  қарап, 
материк 
халқының 
сүйіспеншілігі 
мен 
құрметіне 
ие 
болған 
саяхатшылардың бірі болды. 
Елді- мекен тҥрлері. 
Халықтың қоныстану ерекшелігіне қарай қалалық және ауылдық елді-
мекендер  деп  бӛледі.  Қалалық  елді  мекендерге  елімізде  қалалар  мен 
кенттерді 
жатқызады. 
Оларды 
ауылдық 
елді 
мекендерден 
ерекшелендіретін-халықтың кәсіптік сипаты. 
Еліміз  халқының  қала  аумағынан  тыс  тұрып,  негзінен  ауыл 
шаруашылығымен айналысатын негізгі бӛлігі ауыл халқына жатады. Ауыл 
халқы  тұратын  аумақ  ауылдық  жерлер  деп  аталады.  Ауыл  халқының 
негізгі тыныс –тіршілігі егін егу және мал бағу. 
Жергілікті жердегі табиғат қҧбылыстары. 
Ауа  райының  біздің  ӛмірізге  әртүрлі  әсері  бар  екенін  білесіздер. 
Елімізде  ауыл  шаруашылығын  дамыту  үшін  табиғат  құбылыстары 
ескеріледі.  Ондай  табиғат  құбылыстарына  қуаңшылық,  аңызақ,  үсік, 
кӛктайғақ,  шаңды  дауылдар  жатады.  Ауаның  құрғап,  ӛте  ыстық  болуына 
байланысты  булану  мӛлшері  жоғары  болады.  Мұндай  кезде  аңызақ  жел 
соғады.  Қуаңшылық  пен  аңызаққа  қарсы  күресу  үшін  қар  тоқтату,  орман 
алқаптарын отырғызу, жер суару және тағы басқа шаралар қолданылады. 
Қорытынды тест     І нҧсқа  
1.  Биосфера деп ... айтамыз 
A)  вулкандық  жыныстармен  жабылған  географиялық  қабықтың 
бір бӛлігін 
B)  мұхит түбіндегі ойпат жерлерді 
C)  жердің беткі қабатын 
D)  географиялық  қабықтың  тірі  организмдер  тіршілік  ететін 
бӛлігі 
2.  Биоценоз дегеніміз не? 
A)  бір  текті  жағдайлы  аумақта  тіршілік  ететін  ӛсімдіктер  мен 
жануарларды жиынтығы 

31 
 
B)  табиғат жағдайлары біртекті емес алқапта мекендейтін ӛсімдік 
пен жануарлар бірлестігі 
C)  тек майда организмдер мен ӛсімдіктер бірлестігі 
D)  жануарлар мен майда организдердің бірлестігі 
3.  Биоценоздардың таралу заңдылығын зерттейтін ғылым 
A)  биология 
B)  биогеография 
C)  география 
D)  климатология 
4.  Жердің даму тарихы неше кезеңнен ӛткен? 
A)  4 
B)  3 
C)  2 
D)  5 
5.  Бастапқы ӛнімді тҥзуші: 
A)  жасыл ӛсімдіктер 
B)  микроорганизм 
C)  бактериялар 
D)  жануарлар 
6.  Ағзалар қандай тау жыныстарын тҥзеді: 
A)  әктас, ұлутас ,тас кӛмір 
B)  кварц, дала шпаты 
C)  гранит, базальт 
D)  мәрмәр 
7.  Топырақтың мол ӛнім алуды қамтамасыз ете алатын қабілеті: 
A)  қышқылдылығы 
B)  құнарлылығы 
C)  сулылығы 
D)  қалыңдығы 
8.  Биосфера  географиялық  қабықтың  қандай  бӛлігі  болып 
саналады? 
A)  ағзалар қоныстанған және ӛзгерткен бӛлігі 
B)  тау  жыныстары  және  су  табиғат  компоненттерінің  ұштасқан 
бӛлігі 
C)  адамдар мекен еткен орта 
D)  мантия, ядро, жер қыртысынан құралған бӛлігі 
9.  Жердегі ағзалар қай қабатта таралған? 
A)  жер қыртысы қабатында, гидросферада, топырақ қабатында 
B)  стратосфера, тропосфера, гидросфера қабаттарында 
C)  литосфераның 
беткі,  атмосфераның  тӛменгі  қабаттары 
менгидросферада 
D)  литосфера, стратосфера, мұхиттарда 
10.  Табиғат  компоненттерінің  қайсысы  бір-бірінсіз  ӛмір  сҥре 
алмайды? 
A)  су, ауа 

32 
 
B)  тау жыныстары, ӛсімдік, жануарлар 
C)  ауа, топырақ, ӛсімдік, жарық 
D)  ауа, ӛсімдік,топырақ 
ІІ нҧсқа 
1.  Ең ірі табиғат кешені: 
A)  жер 
B)  географиялық қабық 
C)  құрлықтар 
D)  мұхиттар 
2.  Қҧнарлы топырағымен ерекшеленетін табиғат зонасы 
A)  тайга 
B)  тундра 
C)  тропиктік орман 
D)  дала  
3.  Қалпына келмейтін табиғат ресурсы 
A)  минералды 
B)  жер 
C)  биологиялық 
D)  су  
4.  Ӛтпелі географиялық белдеу: 
A)  полярлық 
B)  субэкваторлық 
C)  экваторлық 
D)  қоңыржай  
5.  Әр  жерінде  жеке  немесе  шоқ-  шоқ  ағаш  пен  бҧта  кездесетін 
кӛбінесе шӛп басқан жазықтар:  
A)  тундра 
B)  орман 
C)  саванна 
D)  дала  
6.  Солтҥстік 
және 
оңтҥстік 
жарты 
шарлардың 
30°-60° 
ендіктеріндегі белдеу:  
A)  поляр 
B)  экваторлық 
C)  қоңыржай 
D)  субэкваторлық  
7.  Мҥк пен қына, бҧта ӛсетін мәңгі тоң таралған жерлер: 
A)  тайга 
B)  тундра 
C)  шӛлейт 
D)  орман  
8.  20º және 30º еңдіктер аралығында орналасқан табиғат белдеуі: 
A)  қоңыржай 
B)  экваторлық 
C)  тропиктік 

33 
 
D)  субэкваторлық  
9.  Климаты ӛте қҧрғақ, ӛсімдігі әрі жҧтаң, әрі сирек аумақтар: 
A) Шӛлейт 
 
 
B) В) дала 
 
 
C) С) тундра   
 
D) Д) шӛл  
10.  Тундраның ӛсімдіктері:  
A)  шырша, майқарағай 
B)  емен, жӛке ағашы 
C)  мүк, қына 
D)  шәмшат, балқарағай  
Сарамандық  жҧмыстар  №1.  Метеостанциядағы  ауа  райын  бақылау 
приборларымен таныстыру. (Бақылау күнделігін жүргізу ) 
Мақсаты: Оқушыларға ауа райының белгілерімен таныстырып, ауа райы 
күнделігін толтыруды үйрету. 
Күнделіктің үлгісі 
200_жылғы ......айындағы ауа райының күнделігі. 
Үлкен  тордың  ортасына  күні  жазылады.  Бірінші  торға  температура, 
екінші торға –жел, үшінші торға-бұлттылық, тӛртінші торға жауын-шашын 
жазылады. Сынып күнделігін оқушылар кезекпен толтырады. Күнделіктің 
полясына  жылдың  сол  мерзіміне  тән  табиғат  кӛріністерін  бейнелейтін 
сурет салуды ұсынуға болады. 
№2 Мектеп ауласының планын түсіру 
Мақсаты:  мектеп  ауласын  планға  түсіру  жӛнінде  практикалық 
жұмыстар жүргізу. 
Қажетті құрал-жабдықтар: тұсбағдар, транспортир, сызғыш, кетіргіш, 
планшет. 
Планға  түсірілетін  жер  күні  бұрын  таңдап  алынып,оны  топ 
жетекшілері  мұғалімнің  басшылығымен  планға  түсірулері  тиіс.  Бұл 
жұмыста топ жетекшілері мұғалімнің тікелей кӛмекшілері болулары керек. 
Әр  топтың  ӛз  ішіндегі  жұмыстарды  да  бӛлісу  керек  болады:  жетекші 
планға  түсірудің  дұрыстығын  қадағалайды,  бірінші  оқушы  планшетті 
ұстайды  және  оның  бағытының  дұрыстығын  қадағалайды,  екінші  оқушы 
визир  жүргізеді,  үшінші  оқушы  қашықтықты  ӛлшейді,тӛртінші  оқушы 
рейканы орнатады. 
Мұғалім  бір  топтан  екінші  топқа  барып,  жұмыстағы  кемшіліктерді 
түзетеді, тапсырманың дәл және ұқыпты орындалуын тексереді. 
№3 Ендік пен бойлықты табу. 
Мақсаты:  Оқушыларды  координаттар  бойынша  белгілі  бір  орынды 
табуға  және  берілген  пункттің  координаттарын  табуға  үйрету;  осы 
мақсаттар үшін картамен жаттығу жүргізу. 
Жабықтар: Глобустар, жарты шарлар картасы. 
Оқушылардың ендік пен бойлық жӛніндегі мағлұматтарын тиянақтай 
отырып,  осы  сабақта  оқушыларды  берілген  координаттардағы  нүктелерді 
табуға үйрету керек. 

34 
 
Тапсырмалар:  50˚с.е.  және70˚ш.б.  70˚с.е  және  40˚ш.б.  10˚о.е  және 
140˚ш.б 
1-есеп. 
Жер 
шарындағы 
биік 
тау- 
Джомолунгма. 
Оның 
координаттарын жазыңдар. 
№4  Географиялық  калейдоскоп  (кескін  картаға  таулар  мен 
жазықтарды түсіру) 
Мақсаты:  Кескін  картаға  таулар  мен  жазықтарды  белгілеу.  Картамен 
жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру. 
Жабықтар: Атлас, жарты шарлар картасы, кескін карта, түсті бояулар. 
1.  Кескін  картаға  жазықтарды  тауып:  ойпатты-  жасыл  түспен, 
қыратты-қызыл-қоңыр  түспен,  үстіртті-  күңгірт  қызыл-қоңыр  түспен, 
тауларды  –қоңыр  мен  түсіріңдер.  Джомолунгма  шыңын  қыл  түсті  үш 
бұрышпен белгілеп биіктігін жазып қойыңдар. 
№5 Мҧхиттағы ағыстар. 
«Мҧхиттар мен теңіздерде саяхат». 
Мақсаты: теңіздерді, шығанақтарды, бұғаздарды таба білуге үйрету. 
Жабықтар: Глобустар, жарты шарлар картасы. 
1. кескін картаға теңідерді шығанақтарды, бұғаздарды белгілеу. 
2.  қара  теңізден  бастап  жер  шарын  айнала  ойша  саяхат  жаса.  Жолда 
басып  ӛткен  мұхиттарды,  теңіздерді,  шығанақтарды,  бұғаздарды  анықтап 
шық. 
3. мұхит ағыстарын белгілеу. 
№6 Айлық, жылдық орташа температуралардың графигін қҧру. 
Мақсаты:  Оқушыларды  айлық  орташа  температураны,  жел 
ӛрнегініңграфигін  сала  білуге  үйрету.  Ауадағы  су  буы  мен 
температураның тәуелділігіне байланысты есептер шығару. 
1.  Ауа  райы  календарының  мәліметі  бойынша  айдың  орташа 
температурасын шығару. 
2. Жел ӛрнегінің кестесін сызу. 
3. 1м. Куб. Ауада 10˚ С температурада 5г су буы бар. Салыстырмалы 
ылғалдылықты анықта. 
Географиялық терминдердің сӛздігі  
Абсолют биіктік (латынша абсолют- толық, сӛзсіз)-мұхит деңгейінен 
есептегендегі биіктік. 
Бағдарлау – жергілікті жерде кӛкжиек тұстарын ажырату. 
Гигрометр- 
(грекше 
гигрос-ылғал, 
метр-ӛлшеу) 
–ауаның 
ылғалдылығын ӛлшейтін құрал. 
Дҥниежҥзілік мҧхит- барлық мұхиттар мен теңіздердің жиынтығы. 
Жайылма- ӛзен аңғарының тасыған кезде су басатын, арнаға іргелес, 
жайдақ бӛлігі 
 
 
 
 
 

35 
 
 
Әдебиеттер: 
Оқушыларға арналған әдебиеттер: 
1. Бологова В.. Страны континенты. Москва «Махаон»2005ж.  
2.  Дятлева  В.Г.  Табиғат  кереметтері.  Москва  «Терра-Книжный  клуб» 
2003ж.  
3. Жюль Верн. Вокруг света в восемьдесять дней. «Азбука-классика.  
Школьная библиотека» Санкт-Петербург 2010ж. 
4.  А.В.Ковалев.В.Беляков.Большой  иллюстративный  справочник.Москва 
«Махаон» 2005ж. 
5. М.Семенова. Т. Фролова. Ұлы географиялық ашулар. Алматы «Мектеп» 
1988ж. 
 
Мҧғалімдерге арналған әдебиеттер: 
1. Әбілмәжінова 
С.Ә.Бейсенова,  К.Каймулдинова  Материктер  мен 
мұхиттар. Оқыту әдістемесі. Алматы: Атамұра, 2003. 
2. Баяндин Н. Географиялық ашулар. Алматы Мектеп 1989ж. 
3. А.Ғалымов.  Батыс  Қазақстан  облысының  географиясы  Алматы  «Рауан» 
1994 ж. 
4. Есназарова  Ұ.ӘТемірбеков  А.Т.  Географиядан  1000  сұрақ-  жауап. 
Алматы, 1998ж. 
5. Н.П.Смирнова,  А.А.Шибанова.  Материктер  мен  елдерде.  Алматы 
«Мектеп»1983ж. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

36 
 
Курс «Логические задачи естественнонаучного направления» 
(8-класс) 
 
Составители: 
Кажгалиева С.Ж.  методист Гор ОО   г. Уральска, высшей категории. 
Немолочнова  Р.В.    учитель  химии,  биологии  СОШ  №9  г.  Уральска,  1 
категории 
Тлеулиева Н.С. учитель географии СОШ №9 г. Уральска, 1 категории 
 
Пояснительная записка 
Программа  составлена  на  основе  Инструктивно-методического 
письма 
«Об 
особенностях 
преподавания 
основ 
наук 
в 
общеобразовательных  организациях  (в  том  числе  реализующих 
инклюзивное  образование)  РК  в  2014-2015  учебном  году».    (Астана: 
Национальная академия образования  им. И.Алтынсарина, 2014г). 
Участие Казахстана в Международных сравнительных исследованиях 
качества  образования  имеет  стратегическое  значение  для  развития 
образования  в  стране.  Подготовка  к  участию  должна  осуществляться  не 
только  на  уроках,  но  и  во  внеурочное  время:  на  факультативных  и 
индивидуальных занятиях. Такая организация работы позволит расширить 
и  углубить  изучаемый  материал  по  школьному  курсу,  сформирует  базу 
общих  универсальных  приемов  к  решению  логических    заданий  по 
естествознанию, активизирует опыт учащихся в сопоставлении, синтезе и 
анализе, дедуктивных рассуждениях. 
Курс  ―Логические  задачи  естественнонаучного  направления‖ 
предназначен  для  учащихся  8-х  классов.  В  данной  программе 
рассматриваются  разделы  естествознания  по  содержательным  блокам: 
Биология; Физические  науки; География и астрономия.  
В 
содержательном 
блоке 
«Биология»: 
учащиеся 
должны 
продемонстрировать знания характеристик и жизненных процессов живых 
организмов,  знать    и  сравнивать  жизненные  циклы  живых  организмов, 
таких  как  бабочка  и  лягушка,  описывать  взаимоотношения  между 
растениями  и  животными  в  общей  экосистеме,  и  иметь  элементарные 
знания о здоровье человека, питании и болезнях. 
В  содержательном  блоке  «Физические  науки»:    учащиеся  должны 
уметь    определять  источники  энергии  и  иметь  некоторое  понимание  о 
тепловых  процессах;    связывать  общеизвестные  физические  явления  с 
поведением  света  и  звука;    иметь  некоторые  понятия  об  электрических  
цепях и некоторые практические знания  о магнитах и их использовании;  
иметь представления о силах, и связанных с ним движениях. 
В  содержательном  блоке  «География  и  астрономия»:  учащиеся 
должны  продемонстрировать  некоторые  общие  знания  о  структуре  и 
физических  характеристик  Земли;  процессах  Земли,  циклах  и  истории;  и 
некоторое понимание о месте Земли в Солнечной системе.  

37 
 
Внутри  каждого  содержательного  блока,  учащиеся  должны 
продемонстрировать  не  только  знания,  но  и  умения  применять  знания  на 
практике, рассуждать, формулировать выводы и гипотезы. После изучения 
раздела  планируется  самостоятельная  работа  по  решению  задач  по 
пройденной теме, а по окончании курса – итоговое тестирование. 
Логические  задания  и  тесты  для  учащихся  8  классов  могут  быть 
использованы  учителями  естественнонаучных  предметов  в  учебном 
процессе, так и на факультативных занятиях. 
Цель курса:  
-  создание основ целостной научной картины мира; 
-  формирование  понимания  взаимосвязи  и  взаимозависимости 
естественных наук;      
- влияния естественных наук на окружающую среду, экономическую,   
- технологическую,        
- социальную и этическую сферы деятельности человека; 
- 
создание 
условий 
для 
развития 
навыков 
проектно 
- 
исследовательской,  
- творческой  деятельности, мотивации учащихся к саморазвитию; 
-  формирование  умений  анализировать,  оценивать,  проверять  на 
достоверность и  обобщать научную информацию; 
-  получение  навыков  безопасной  работы  во  время  проектно-
исследовательской и экспериментальной деятельности, при использовании 
лабораторного оборудования. 
Задачи  курса: 
- освоение знаний о современной естественнонаучной картине мира и 
методах  естественных наук;  
 -  знакомство  с  наиболее  важными  идеями  и  достижениями 
естествознания, 
оказавшими 
определяющее 
влияние 
на 
наши 
представления о природе, на развитие техники и технологий; 
- овладение умениями применять полученные знания для объяснения 
окружающих 
явлений, 
использования 
и 
критической 
оценки 
естественнонаучной  информации  содержащейся  в  сообщениях  СМИ, 
ресурсах  Интернета  и  научно-популярны  статьях,  для  осознанного 
определения  собственной  позиции  по  отношению  к  обсуждаемым  в 
обществе проблемам науки; 
-  применение  естественнонаучных  знаний  в  повседневной  жизни  для 
обеспечения  безопасности  жизнедеятельности,  охраны  здоровья,  защиты 
окружающей среды.  
Необходимость  реализации  курса  обусловлена  тем,  что  во  всех 
школьных  учебниках  есть  логические    задачи,  но  они  не  подобраны  по 
тематике  и  у  учащихся  нет  прочных  знаний,  сформированных  умений  и 
навыков решения таких задач. К тому же, логические  задачи включены в 
материалы  Международных  сравнительных  исследованиях  TIMSS. 
Излагаемый  материал  предполагает  возможность  успешной  подготовки  к 

38 
 
предстоящему 
международному 
исследованию 
TIMSS-2015 
и 
предназначен для учащихся среднего звена.  
Методы и формы обучения: фронтальный разбор решения логических  
задач,  групповое  и  индивидуальное  самостоятельное  решение  задач, 
коллективное  обсуждение  наиболее  сложных  и  нестандартных  задач, 
составление  учащимися  оригинальных  задач,  работа  учащихся  над 
творческими проектами.  
Участие  Казахстана  в  международном  сравнительном  исследовании 
TIMSS имеет большое стратегическое значение для развития образования, 
особенно в условиях введения в стране 12-летнего обучения, строящегося 
на  общепризнанных  принципах  международного  образования.  В  данном 
пособии  предлагается  рассмотрение  теоретического  материала  курса 
естествознания  и  примеров  логических  задач  и    их  решений  по  разным 
блокам  естественнонаучного  направления  с  учетом  возрастных 
особенностей учащихся. Изучение курса  облегчает понимание учащимися 
жизненных процессов живых организмов и взаимоотношений между ними, 
понимание  строения  растений  и  животных,  жизненных  процессов  и 
окружающей  среды.  Также  понимание  структуры  Солнечной  системы  и 
физических  характеристик  Земли,  некоторых  процессов,  протекающих  на 
Земле. Изучение курса предполагает возможность успешной подготовки к 
предстоящему  Международному исследованию TIMSS. 
Программа рассчитана на 34 часа (1 час в неделю)  
Учащиеся по окончании изучения курса должны знать: 
–  смысл  основных  естественнонаучных  понятий  и  величин:    «планета 
Земля»,  атом,  молекула,    металлы  и  неметаллы,  атмосферное  давление, 
диффузия;  Вселенная,  Солнечная    система;  географическая  оболочка, 
земная  кора,  горная  порода;  относительность  движения,    звук,  тепловое 
движение,  температура,  теплопередача:  теплопроводность,  литосфера,  
атмосфера, гидросфера; электризация тел; 
–развитие природных систем (примеры); 
–признаки природных систем  и человека; 
–  изображение Земли;   
-  масштаб и его виды;  
-  географические координаты; 
–  основные формы рельефа суши: материки и океанические впадины; 
–  горные породы:  магматические, осадочные и метаморфические; 
–  суши в океане: острова и полуострова; 
– строение и жизнедеятельность вирусов и бактерий; 
–  строение и жизнедеятельность грибов;  
–  многообразие растений;  
–  наиболее распространенные виды растений, животных своей местности; 
–  значение солнечного света и тепла для жизни на Земле; 
–  два рода зарядов и их взаимодействие; 
–  действие электрического тока (тепловое, химическое, магнитное); 
–  источника звука, как колеблющегося тела; 

39 
 
–    правила  работы  с  лабораторным  оборудованием,  живыми 
биологическими объектами;  
-  многообразие живых организмов биосферы;  
-  профилактику  инфекционных и   паразитарных  заболеваний;  
–  правила  личной гигиены; 
- значение солнечного света и тепла для жизни на Земле; 
- особенности  географических,  биологических,  физических,  химических  и 
астрономических явлений; 
Уметь:  
–  определять  по    географическим    координатам    месторасположение  
объекта;  
–  доказывать положительное и отрицательное влияние  живых организмов 
и человека на  сферы  Земли  (литосферу,  атмосферу, гидросферу), а также 
на природные системы; 
–  выполнять простейшие  физические, биологические, химические опыты; 
–  выполнять, индивидуально и в составе группы,  практические работы; 
–  различать, наиболее распространенные,  растения своей местности; 
–    соблюдать  меры  безопасности,    при    чрезвычайных    ситуациях  (при 
пожарах, при  взрывах,  при наводнениях,  при землетрясениях); 
–  применять  усвоенные  знания  для  решения  проблем  в  повседневной 
жизни; 
–  обобщать  усвоенные  знания  по  физики  и  астрономии,  географии  и 
биологии,  химии  для  использования  в  своей  учебной  деятельности  и  в 
быту; 
–  оценивать  предложенные  ситуации  использования  природы  человеком, 
общения с живыми существами, мотивировать свое отношение к ним. 
 
Содержание 
курса 
«Логические 
задачи 
естественнонаучного 
направления» (34 часа) 
1.  Введение (2 часа): 
Естествознание,  как система наук о природе.  Макро- микромир. Методы 
научного познания природы (наблюдение, эксперимент, опыт, знакомство 
с приборами для исследования)  
Линза  и  призма.  Влияние  совершенствования  инструментария  на 
эволюцию  естественнонаучных  знаний.    Оптический  микроскоп  в 
биологии и химии. Электронная микроскопия. Телескопы. Спектроскопия.  
Логические задачи по естествознанию. 
2. «Земля и Вселенная» (4 часа): 
1)  Астрономия  –  как  наука.  Звездное  небо.    Понятия    «Вселенная», 
«Галактика»,  «Звезда»,  «Планета»,  «Комета»,  «Астероид»,  «Спутник».  
Основные  звездные  системы.  Солнце  и  солнечная  система,  вещественная 
природа Вселенной. 
Исследование космоса и экология космоса.  
Логические задачи по теме «Земля и Вселенная». 
 

40 
 
3. «Земля наша планета» (8 часов): 
Зарождение Земли, форма, размеры, движения планеты Земля; 
Луна – спутник Земли, изображение Земли на глобусе и картах; 
Планета Земля. Общая характеристика строения Земли; 
литосфера,  вещественный  состав  Земли,  горные  породы  и  полезные 
ископаемые,  материки  и  острова;  гидросфера  –  водная  оболочка  Земли, 
основные  компоненты  гидросферы,  значение  воды  для    жизни,  свойства 
воды, охрана вод; 
атмосфера – воздушная оболочка Земли, воздух, его состав, атмосферные 
явления, их влияние на живые организмы;  
Логические задачи по теме «Земля и наша планета» 
4. «Тела и вещества в природе» 4 часа: 
1) Физическое тело, физические величины (длина, масса и вес тела, время, 
температура, путь, траектория). Характеристика физических тел и веществ. 
Чистые  вещества,  растворы  и  смеси  в  окружающем  мире,  их  значение.  
Состав  веществ,  диффузия.  В  мире  физических  и  химических  явлений.  
Многообразие  природных  явлений  (световых,  тепловых,  звуковых, 
электрических, магнитных).  Механическое движение.  Равновесие. Силы в 
природе;  
Логические задачи по теме «Тела и вещества в природе» 
5. «Биосфера – сфера жизни» 5 часов: 
 Живая  планета,  многообразие  растений  и  их  значение  (комнатные  и 
лекарственные  растения),  сельскохозяйственные  растения;  многообразие 
животных  и  их  взаимоотношения;грибы,  микроорганизмы,  их  значение  и 
разнообразие, виды сообществ. 
Логические задачи по теме. «Биосфера – сфера жизни» 
6.  «Человек и его здоровье»  11 часов: 
 Биосоциальная    природа  человека.  Понятия  о  здоровом  образе  жизни. 
Топография  органов  человека.  Система  органов.  Здоровое  питание. 
Болезни  органов:    пищеварения,    дыхания,  кровообращения,    выделения,  
нервной системы, зрения, слуха, обоняния. Профилактика заболеваний.  
Логические задачи по теме «Человек и его здоровье». 
 
Календарно - тематическое планирование курса «Логические задачи  
естественнонаучного направления» 
№ 

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: