Мультимәдени білім берудің негізгі принциптері

• 
  білім берудің этномәдени бағыттылығы;
  
• 
  білім беру үрдісін этнопедагогизациялау;
  
• 
  білім беру үрдісінде аудандық, аймақтық, әлемдік жалпыұлттық және этникалық мәселелерді өзара сәйкестендіру;
  
• 
  оқушылардың бойында өзге этностардың мәдениетін тануға деген қызығушылық туғызу;
  
• 
  білім беру үрдісінде этномәдениеттердің өзара толықтырылуына ықпал ету.
  

• 
  ұлттық өзіндік сананы дамыту;
  
• 
  этнотолеранттылық сапаларды қалыптастыру;
  
• 
  оқыту мен тәрбиелеу барысында үлкен және кіші этностар арасында туындайтын қарама-қайшылықтардың алдын алу;
  
• 
  мәдениеттің көптүрлілігі және олардың байланысы туралы пікір
  

• 
  өзін-өзі жүзеге асыру үшін мәдениеттің көптүрлілігінің маңыздылығын түсіндіру;
  
• 
  мәдени ерекшеліктерге оң көзқарас қалыптастыру;
  
• 
  түрлі мәдениет өкілдерінің өзара қарым-қатынасын дамыту білігі мен дағдысын дамыту т.б.
  

Мультимәдени білім беру мазмұнының негізгі ерекшелігі - пәнаралық деңгейде гуманитарлық, математика-жаратылыстану, көркем-эстетикалық бағыттар құрамында жекеленген халықтардың тарихы мен мәдениетін танытуға мүмкіндік береді.

Мультимәдени білім берудің негізгі көрсеткіштері:

• 
  оқу материалында ізгілендіру идеясының қамтылуы;
  
• 
  Қазақстан және әлем халықтарының мәдениетіне сипаттама беру;
  
• 
  өзара рухани келісім мен татулықта өмір сүруге мүмкіндік беретін Қазақстан халықтары дәстүрінің ортақ элементтерін анықтау;
  
• 
  оқушыларды әлемдік мәдениетке баулу, жаһандану үрдісінің мағынасын түсіндіру, қазіргі жағдайда мемлекеттер мен халықтар арасындағы ынтымақтастықты қолдау.
  

Сонымен қатар, сабақтың мазмұнына сай әр этникалық мәдениеттің толеранттылыққа негіз болатын элементтерін (аңыз әңгімелер, ертегілер, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, жұмбақтар т.б.) кеңінен қолдану шарт.

Педагогтар ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін мультимәдени тәрбиенің маңызды компоненті ретінде халықтық педагогиканы қолдануды жетілдіріп, халықтық педагогиканың бай мұрасын орынды әрі оңтайлы қолдану жолдарын меңгеруі тиіс.

Қолданылған әдебиеттер

1. А.Гин “Приемы педагогической техники”, “Вита-Пресс”.

2. Рудестам К. Групповая психотерапия / Рудестам К. СПб. : – Питер, 2005. – С. 278-279

3. Кирейчева Е.В., Кирейчев А.В. Психологический тренинг развития Я-концепции. – Ялта, 2006. – С. 80.11 с.

«Бұл жайт, біздің елімізде мамыражай және тыныш өмір сүруге болатынын көрсетеді. Біздің еліміз және барша қазақстандықтар осыны бағалауы тиіс»-деп атап көрсетті Елбасы.

Елдегі толеранттық пен тұрақтылық арқасында Қазақстан көптеген табыстарға қол жеткізді, халықтық тұрмыс-тіршілігі жақсарды, экономикасы дамып, барша әлемге танылды.

Толеранттылық – бұл жергілікті халықтың басқа ұлт өкілдеріне және басқа діндегі адамдарға түсіністікпен қарап,оларды қудаламауының белгісі. Жалпы толеранттық өркениетті қоғамға тән құбылыс. Мұндай қасиет тұтас ұлттың басына бір күнде орнай салмайтыны белгілі. Бұл-халықтың сана-сезімінің,дәстүрінің, рухани байлығының кемелденгендігінің айқын көрінісі. Осы тұрғыдан алып қарасақ, Қазақстандағы қоғамдық қарым-қатынастардың белгілі бір дәрежеге көтерілгенін байқаймыз. Елімізде ұлтаралық татулықтың салтанат құруы – мемлекеттің негізін құрайтын қазақ халқының саяси мәдениетінің биік деңгейге көтерілгенінің белгісі. Біле білсек, толеранттылық – үлкен құндылық. Мұны тәуелсіздікке қол жеткізген 20 жылдағы маңызды жетістігіміз десек артық айтқандық болмас еді. Біздің елімізде сан алуан ұлт өкілдерінің діні мен салт-дәстүрін жаңғыртуға барынша жағдай жасалған. Осындай ынтымақты тірлікке дүниежүзінің көптеген елдері қол жеткізе алмауда. Керек десеңіз, Қазақстан – Орталық Азияда ұлттаралық татулықты сақтап, алауыздыққа жол бермеген жалғыз ел. Бүгінде кең – байтақ қазақ жерінде 11 тілде жастарға тәлім беретін мектептер жұмыс істейді. Осыдан-ақ еліміздегі өзге ұлт өкілдеріне қандай жағдай жасалғанын бағамдай беруге болады. [2]

Барлық халықтар өркениетке бет бұрған бүгінгі әлемде адамаралық, этносаралық және конфессияаралық өзара түсіністік пен төзімділікті қалыптастыру қоғамның бейбіт те, орнықты дамуының кепілі ретінде бағаланды. Демократиялы қоғамда парасатты өмір сүрудің бірігей ережесі ретінде толеранттылық-әралуан көзқарастарға, наным-сенімдерге, салт-дәстүрлерге кеңпейілді байсалдылық таныту арқылы қайшылық асқынуының алдын алады,болуы мүмкін зардаптарды өршітпей, өзара түсіністікке қол жеткізеді.

Қазақстан өз тәуелсіздігіне қол жеткізген күннен бастап өз жолын, өз ұстанымын іздеумен болды. Халқымыздың бағзы арман-мұраты жаңа заманда жаңа міндетке айналып көрегендікті, талғампаздықты, шешімділікті, белсенділікті, табандылықты талап етті. Замананың күрделі ауқымына сай Қазақстан өз ерекшелігін негіз етіп, өзіне тән тұрақтылық пен даму жолын табуға талпынды және бұл ізденіс Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сарабдал көреген саясаты арқылы табысты болғанын уақыттың өзі дәлелдеп үлгерді.

Еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде «Қазақстандық патриотизм» ұғымы қолданылып келеді. «Қазақстандық патриотизм» арқылы Отан, туған жер, ел, атамекен, мемлекет, туған өлке, халқы туралы түсініктер оқу-тәрбие үрдісінде, сабақтан тыс іс- шараларда Отан сүйгіштік сезімді дамыту, ұлттық салт-дәстүрді сақтау, мемлекттік рәміздерді құрметтеу, ана тілін қадірлеу сияқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыру жүзеге асырылады.

Отаншылдық сезім- адамда туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық саяси - әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылыұтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Осыған орай ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев патриотизмді «Әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау» -деп атап көрсетті.

Көп ұлтты Қазақстан халқы үшін Отансүйгіштік сезімнің рухани саладағы тату-тәтті тірлік,азаматтық келісімде ғана емес, мемлекетің материалдық негізін нығайтуда да тікелей ықпалы бар. Отансүйгіштік рух-қазақ елінің әлемдік өркениеті елдер көшіне қосылып,дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік беретін күш..Біздің елімізді ықылым заманнан-ақ мойындаған,қазірде мойындап отыр.

Тәуелсіз мемлекеттер достастық елдері арасында қазақ елінің көп ұлтты екендігі баршамызға мәлім. Ұлтына,нәсіліне, сенімі мен нанымына, саяси көзқарасы мен ұстанған бағыт-бағдарына т.б ерекшеліктеріне қарамастан, Республикамыздың әрбір азаматы өзі өмір сүріп, ауасын жұтып, игілігін көріп отырған мемлекетін «Туған елім, Отаным» деп тануы қажет. Мемлекетке есімін беріп отырған ұлттың салт-дәстүріне құрметпен қарау, оның тілі мен дінін сыйлау, заңдарына бағыну, рәміздерін ардақтап, жетістіктеріне шаттану-қоғамның әрбір мүшесінің басты міндеті. Қазақстан әлемге өзін жасампаз ел ретінде таныта білді. Бұл белгілі мағынада ,мемлекетіміз саясатындағы толеранттылық ұстанымына тікелей қатысты. Елімізде 130 этнос пен 40-тан астам конфессия арсында сенімділік пен төзімділік басты қағидаға айналғандықтан,бейбіт даму салтанат құрып, тату-тәтті тіршілік орныға бастады. Дүние-өмір үшін ең бірінші құндылық-адамның өмірі мен бостандығы,әлеуеті мен белсенділігі. Біздің ұлттық дүниетанымымыз, конституциялық жүйеміз-бәрі өркениетке апаратын төзімді толеранттылық идеясына негізделген.[4]

Патриоттық тәрбие – Отан, туған жер, атамекен, туған ел деген адам санасында мәңгі өшпейтін ұғым. Өскелең ұрпақтың, жастардың, болашақ мамандардың кез-келген жағдайда ерлік ,отаншылдық істерге баруы үшін, оған алдымен рухани жағынан дайын болу керек.

Жастардың патриоттық іс-әрекетін ұйымдастыру және өзін-өзі тәрбиелеуін, не істесе де Отаны, ұлты, халқының мүддесін көздеу деп санаймыз. Өз мүддесін көздеп орындаған жұмыстарының саналы болуының өзін Отанға қосқан үлес ретінде қарастырудың да маңызы зор. Осыны әркімнің санасына сіңірген күнде ғана біз нағыз патриоттар тәрбиелей аламыз.

Бүгінгі Қазақстан жағдайындағы ұлттық патриотизмнің басты көрінісі – қазақтың ана тілінде сөйлеуі , жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруі, ұлттық мінезбен болмыс қалыптастыру, ізеттілік , құрметтеу , қайырымдылық, мейірімділік сынды сезімдерін дамыту. Толерантты қоғамды пайдалана отырып тілдік,ұлттық басымдылыққа жетудің жолдарын қарастырған жөн.Жақында Ассамблеяның кезекті сессиясында Мемлекет Басшысы Н.Ә.Назарбаев «Қазақ тілі елімізді мекендейтін халықтарды тұтастыратын негізгі құрал» деп ашық айтты.Осы ретте біздер Президентке қолдау көрсетіп, қазақ тілін дамытуға өзіміздің үлесімізді қосуымыз керек. Қазір телеарналарда орыс тілді дикторлардың қазақ тілінде хабар жүргізу үрдісі қалыптасты. Бүгінде Елбасы тапсырмасымен орыс тілді мектептерде қазақ тілін оқытатын оқу бағдарламалары күшейтіліп жатыр.Көздеген меже бойынша 2020 жылы еліміздің мектеп бітірушілері қазақ тілін білуі басым бағыттардың біріне айналып отыр.

Өскелең ұрпақ - болашақ Қазақстан азаматы. Олар өзіміздің қоршаған ірі өркениет орталықтарын, түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын, рухани дүниесі бай, интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану заманына сай болуы шарт.

Ел өміріндегі бірқатар проблемаларды шешу көп жағдайда азаматтық қоғамның даму деңгейіне, жоғары патриоттық сананың қалыптасуына, өз еліне деген мақтаныш сезімге , Отанының мүдделерін қорғау жөніндегі азаматтық борышты орындауға дайындығын тәрбиелеуге байланысты.

Қорыта айтқанда, мейлі адамаралық күнделікті байланыста болсын немесе мемлекеттік, тіпті әлемдік қауымдастықта болсын өзара түсінісу мен кеңшілік етуге, сабыр сақтауға құрылған толеранттылық ұстанымның маңызы айрықша.

1. ҚР Президенті н.Ә.Назарбаевтың Ақорда да кездесуде сөйлеген сөзінен

2. А.Х.Амед «Ел бірлігінің негізі-толеранттылықта» 1-2 бет

3. К.Ж.Қожахметова «Тәрбие үрдісі мен оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалаудың өлшемдері» Алматы 2006,5-8,49-54 беттер

4. С.Борбасов «Толеранттылық.Қазақстандық модель»

5. С.Шалов «Отанға деген сүйіспеншілік неден басталады?»

6. «Жастарға патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

РОЛЬ ДЕЛОВЫХ ИГР НА УРОКАХ ГЕОГРАФИИ
Исенгалиева А.Е. (Ақтөбе)
Использование в обучении методов имитационного моделирования представляет определенную сложность для преподавателей, так как требует не только специальных знаний в области своего предмета, но и владения основами теории и методики игротехнического творчества. В реальной педагогической практике при тех нагрузках, которые имеет преподаватель, изыскать резервы времени для самостоятельной подготовки на качественном уровне законченных сюжетов игр.

Деловые игры - «особый способ построения моделей, допускающий одновременно многостороннее взаимодействие соревнующихся и сотрудничающих игроков». По данным Ю.В. Геранимус, военные игры были первыми , специально предназначенными для обучения через имитацию реально осуществляемых операций. Именно в результате проигрываемых в ходе этих игр вариантов действий сторон выбиралось наилучшее решение, которое затем реализовывалось на практики.Для решения социально-экономических задач игры впервые были разработаны и использованы в СССР. В 1932 году под руководством М.М. Бирштейна была проведена деловая игра, имитирующая завершающий период пуска Лиговского завода пишущих машинок.

Деловые игры имеют широкое применение в коммерческой и управленческой деятельности различных компании и других организаций.

В современном мире деловые игры стали распространяться в сфере экономических отношений, и служат основным инструментом обучения менеджменту и умению принимать решения в условиях высокой степени неопределенности , что характерно для периода коренной структурной перестройки экономики и системы управления ею.

Для учебных целей деловые игры стали применяться относительно недавно и большинством авторов игры рассматриваются как разновидность имитаций. Основная идея имитации как средства обучения заключается в том, чтобы побуждать учащихся «ставить себя на место других, пытаться увидеть какую-либо ситуацию так, как ее увидел бы кто-то со стороны, попробовать разрешить ее путем реалистического, личного участия в ней». Здесь уже четко просматривается деятельная ориентация участников игровой процедуры. Этот общий концептуальный подход уточняет Г.П. Щедровицкий, который подчеркивает, что «вместо изучения самого объекта проще создать модель и изучать ее». При этом под моделью он понимает предварительное выделение «одной или нескольких сторон» изучаемого объекта, которые становятся «заместителем» всего значительно более сложного и многостороннего объекта. Несколько иначе смотрит на эту проблему Л.Я. Гозман, который рассматривает игру как вариант «межличностной атракции», т.е. такой характеристики объекта, «при которой человек вовлекается в совместную с этим объектом активность». Иными словами, он допускает более широкий выбор моделей игровых ситуаций, чем другие авторы.

В наиболее общей форме определение учебной деловой игры дано у Г.П. Щедревицкого, согласно которому игра есть:

а) особое отношение к окружающему миру (имеется виду, что мысленно для каждого участника, кроме реального мира, существует параллельный мир его воображения, возможно совпадающий с миром его грез, что создает его непреодолимую притягательность для индивидуума и игровую ценность);

б) субъективная деятельность участников (что обеспечивает режим наибольшего благоприятствования для проявления индивидуальных качеств каждого участника игры, дает возможность зафиксировать свое «я» не только в игровой ситуации, но и во всей системе межличностных отношений: личность-личность, личность- группа, личность-преподаватель);

в) социально созданный вид деятельности (сами условия и пороговые значения исключает пассивную жизненную позицию; вне зависимости от внутреннего склада и настроений участник «обязан» играть, он не может «отсидеться», а значит, обязан играть на выигрыш);

г) особое содержание усвоения (определяется его ненавязчивой формой, когда и теоретические, и методические, и практические знания и навыки воспринимаются участником игры в форме естественного, а не принудительного запоминания значительных объемов информации);

„Туғанда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең",-деп түйіндеген.

Қазақтың ән өнері, оның көл-көсір мол нұсқалары өзінің өн-бойына айырықша қастерлі қасиеттер жинақтай отырып, шын мәнінде халық болмысының шежірелі сазы бола алған. Кейде творчество адамына замана тұлғасын сомдау керек, өлмес өнер тілімен уақыттың портретін жасау керек деген талап қойылады. Алайда, рухани үрдістердің қай-қайсысы да ең алдымен заманалық нәтиже екенін, уақыттың айғағы болатыны да қаперде бола бермейді. Көркем өнердің барша болмысы тарихи-әлеуметтік жағдайдан тыс болатын үрдіс емес. Тұтас бір тарихи кезеңдерде рухани құлдыраулардың, тіптен рухани ақтаңдақтардың болғаны өнер шежіресінен белгілі. Яғни, өнер түрлері өзінің шырқау биігінде де немесе жер бауырлап құлдыраған кезінде де тек қана өз уақытының айғағы болып қалатыны кәміл. Өнердің осынау заңдылығы қазақ әндеріне де жат емес. Қазақ ән өнерінің тек қана музыкалық бітіміне назар аударып қоймай, оның тарихи тек- тамырына ден қойып, халықтың қатпарлы өмір жолындағы белгі-нышандарын бажайлауға көңіл аударған абзал. Халықтың алыс кезеңдерден бастау алған тарихымен рухани мұраларды шендестіре қарау ең алдымен сол өнер түрінің даму, жетілу диалектикасын саралауға дес берсе, екіншіден - халықтың өмір жолын жалаң хронология тұрғысында емес, тарихи-әлеуметтік құбылыс ретінде өнермен де шендестіре тануға мүмкіндік береді. Конфуций айтты дейтін тұжырым бар: „Егер белгілі бір елдің ахуалын білгің келсе, сол ел адамдарының жөн-жобасын танығың келсе, алдымен әніне құлақ түр",- депті. Ал, Конфуцийдің ізбасары Сюнь-цзы: „Егер музыкасы салмақты да сабырлы сазымен баураса, ол халық - ұжымы жарасқан бақытты халық, егер музыкасы сырбаз да сыршыл болса, онда ол халық кісілікті сүйеді, бүлік шығармайды, егер музыкасы есіңнен айыра еліктіріп әкетсе, сонысымен қауіпті, себебі ондай музыкаға ден қойған халық кісіліктен жұрдай болып, жақсылықты жат санап, күйкілікке көңіл жұбатқыш болып алады... Музыка арқылы біз халыққа жол нұсқаймыз. Сондықтан да музыка- адамдарды басқарудың ең бір сыннан өткен құралы", дейді ( "Музыкальная эстетика...).Осынау ой жосықтары музыканың халықтанытқыштық, халықтәрбиелегіштік және тарихи-шежірешілдік қасиеттеріне мән беріп отыр. Демек, қазақ әндерінің төл сипатын халықтың тарихи болмысымен сабақтастықта қараудың мәні зор.[2]

Қазіргі музыка зерттеуші ғалымдардың тұжырымына қарағанда музыка тілі халықтың рухани мәдениетінің ішіндегі ең бір тұрақты айғағы, өзгеріске оңайлықпен ұшырай қоймайтын түрі болып есептелінеді. Славян музыкасының тарихи тегін зерттеуші ғалым В. Гошовскийдің: „Тарихи жағдайға орай ассимиляцияға түскен белгілі бір халық басқа бір халықтың өлеңдерінен гөрі заттық мәдениетін, тіпті тілін әлде қайда оңай игереді" деген тұжырымы назар аударады.[5]

Қазақ ән-өнерінің тарихи тек-тамырына әзірше байсалды барлау жасала қойған жоқ. Қазіргі танымның деңгейі „ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" кезінде туған „Елім-ай" әнінен әріге бойлай алмай келеді. Аспапты музыка ретінде оқшау жанр болып орныққан қазақ күйлерінің мың жылдық, тіптен одан да көне ("Ақсақ құлан", „Қорқыт", „Ел айрылған", т. б.) тарихының бары белгілі. Бұл жағдайлар ән өнерінің де тек-тамырын аршуға ынтықтыра түссе керек. Басқасын былай қойғанда, XVIII—XIX ғасырлар мен XX ғасыр басында дүниеге келген әндердің тек қана әуендік ерекшеліктеріне ден қойып қоймай, оларды уақытпен шендестіре қарауға мән беретін кез келген сияқты. Әсіресе, музыка мен сөз өнерінің XIX ғасырда аста-төк болып ақтарылып, қазақ халқының рухани әлемдегі айырықша жаңғыруында сыр бар. Ең кереметі, шын мәніндегі төлтумалық (самобытный) сипаттарымен ұлттық мәдени болмысты даралап, біржолата орнықтыратындай қуатқа қандай тарихи-әлеуметтік жағдай себеп болды?

Қолға түскен санаулы ғана фольклорлық айғақ аясында тұжырымдалған осынау ой ұшқыны айтылған қалпында қалмай, қарпып зерделейтін ауқымды да байсалды зерттеу объктісіне айналғаны жөн. Бұл орайла, ән мұраларын этникалық шежіремен шенжестіре саралап, қажет болса көрші ру-тайпалардың, ел-жұрттардың тарихи-әлеуметтік, мәдени-рухани байланысы түрғысында қарастыру жақсы нәтиже беруге тиіс. Сонан соң ән мектептері, олардың типтік және типологиялық қасиеттері білікті жүйеленсе, тарих қатпарларының рухани жік-жапсарын айырудың сәті түспек.

Жасырары жоқ, күні бүгінге дейін қазақтың ән өнерін саралағанда көшпелі өмір салттағы саяси-әкімшілік жағдай тудырған жүздік бөлікке орай үш жүзде үш ән мектебі болды деп оңай қайыра салушылық байқалады. Мұндай саралаудың ұшқарылығына көз жеткізу үшін, қазақтың үш жүзге бөлінуі әлеуметтік-этикалық бөліну емес екенін пайымдаса да болады. Алг барша өмір салты мен арман-аңсары (идеалы) біртұтас қазақ халқының мәдени-рухани бөлшектенуі тіпті де мүмкін емес. „Ақсақ құлан" күйінің Алтай мен Атырау арасында бір қолдан шыққандай тартылуы - рухани ұлы тұтастықтың айғағы. Тек ән мен күй емес, тілдегі, дәстүрдегі, моральдық-этикалық нормалардағы, көшпелі өмір салтындағы ортақтық ең алдымен біртұтас елдіктің жарқын айғағы болды. Демек, рулық, жүздік құрылым, әсіресе соңғы төрт-бес ғасырда саяси-әкімшілік сипатта болғанын пайымдау рухани мәдениеттің біртұтас болмысын тануға дес береді. Бұл тұтастық үлт мәдениетінің орныққан, төлтума бітім иеленген, типологиялық бір арна тапқан қасиетін танытады. Ал енді, біртұтас рухани әлемнің ішіндегі үлгілерді, түрлерді, мектептерді, тіптен ағымдарды халықтың этникалық әр тектілігі деп қарауға әсте болмайды. Өсу, даму үстінде болатын үлкен өнер қашанда үлгі-қалыбының байлығымен, мазмұнының өміршеңдігімен дараланады.

Олай болса, қазақтың музыкалық мұрасы, оның ішінде ән өнері дәл қазіргі жинақталған қыруар айғақтың негізінде үш мектеп емес, басы ашық бес мектепке бөлінеді деп тұжырымдауға негіз бар. Бірінші, Қазақстанның орталық және солтүстік өңіріне тән әншілік мектебі. Екінші, Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңірін қамтитын әншілік мектебі. Үшінші, Қазақстанның батыс өңірін қамтитын әншілік мектебі. Төртінші, Сыр бойының әншілік-термешілік мектебі. Бесінші, Қазақстанның шығыс өңірін, Баян Өлке және Шығыс Түркістанды қамтитын әншілік мектеп. Бүл жіктеулер музыкалық өлшемді дәлелдермен де, естір құлақтың талғам-танымымен де өзіндік бітім-қасиеттері жеке-жеке әуен-сазын, қайырым-нақысын айқын айғақтай алады. Алайда, осынау бес отау әншілік өнері кең аяда қамтылып, типологиялық ауқымымен сараланғанын қаперде ұстаған жөн. Себебі бүл бес мектеп өз іштерінде әр алуан айтулы әнші-композиторлардың дарын-қуатымен әлденеше сала құрап, сан тарау үлгі танытып, өркен жайып жатады. Мәселен, Қазақстанның орталық және солтүстік өңірінде, ғұмыр кешіп, өз өнерінде өзіндік із қалдыра білген Абай, Біржан, Ақан, Жаяумұса, Ыбырай, Әсет, Жарылғапберлі, Уәйіс, Ғазиз, Майра, Мәди, Балуаншолақ сынды біртуар дарындар бір-бірінен мейлінше оқшау бітімдегі әнші-композиторлар. Сөйте тұра, олардың өнерін типтік бітімімен ғана емес, типологиялық болмысы мен тұтастандыратын ортақ қасиеттің бар екенін жоққа шығаруға болмайды.[7]

Дәл осы сияқты, өз ішінен сан тарау арна құрап, сала-сала үлгі танытатын қасиетті Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңіріндегі, шығысы мен батысындағы, Сыр бойындағы әншілік мектептерден де аңғаруға болады. Бір ғана оңтүстіктегі айтылатын әндердің Қаратау маңында немесе Қазықүрт етегінде, Созақ өңірінде немесе Талас алқабында өзіндік дара иірім-нақыспен шырқалатынын кәнігі тыңдаушы жазбай айырып отырады. Сондай-ақ, Алатау баурайында дүниеге келген әндер де өзінің ойлы да ойнақы бітімімен таныла кетеді. Сөйте тұра, Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңіріндегі әндердің ортақ қасиеті, сабақтас бітімі ешкімге шәк келтірмейді. Енді осы бес арна әншілік мектептің біртұтас ұлттық-мәдени айғақ ретінде тұлға танытатыны да зерделі зерттеуші мен зерек тыңдаушыға ден қойғызуға тиіс. Қазақ ән өнерінің біртұтас ұлттық-мәдени қасиеті қандай белгілермен танылатыны сараланса лазым. Әсіресе түпкі тегінің пайда болу, даму, төл бітімді қасиетін орнықтыру жолдарын халықтың қалыптасу кезеңдерімен тұтастықта қарастыру қазіргі талғам-танымға қажет. Осы орайда музыка мәдениетімізге байсалды барлау жасап жүрген дарынды ғалым Болат Қарақұловтың ой-тұжырымы сөз болып отыран проблеманың мәнін аша түседі. „Қазақтың музыкалық тілінің (әуенінің) тарихи даму іздерін табу үшін,— дейді Б. Қарақұлов,— халықтың рухани мәдениетінің басқа түрлері тәрізді, музыкалық творчествосы да қоғамның белгілі бір мұқтажынан туғанын және оны тек қана сол мұқтаждықпен тікелей байланыста ғана зерттеп білуге болатынын ескерте кеткен жөн. Мұның өзі қазақтың халықтық музыка өнері өз бетімен емес, халықтың нақты тарихи талаптарына байланысты, этногенетикалық, әлеуметтік, экономикалық сипаттағы белгілі бір тарихи оқиғаларға байланысты және олардың қапталында өркен жайып, молығып отырды деген сөз". өнерін ұлы Мұхтар Әуезовтің „жанды шежіре" атауында осындай терең мағына болса керек.[7]

Әзірше қазақ музыкасының жанрға, түрге сараланып бөлінуі ауыз әдебиетінің жанрлық, түрлік жіктеулерін көшірме етуден әрі ұзап шыға қойған жоқ. Рас, көшпелі елдің рухани мәдениетіне тән синкреттілік қасиет өнер түрлерін көп ретте ғажайып тұтастыққа бағындырып отырған. Бір ғана эпостың өн бойында мифтен бастап аңызға дейін, лирикадан бастап эпикалық жырларға дейін, бебеулеген құлақкүйлерден бастап алуан нақысты ән әуездеріне дейін, шиыршық атқан драмалық қақтығыстардан бастап орындаушының актерлік қанатты шабытына дейін алуан түрлі өнер түрлері тұтасып жатады. Соның бәрі де бір ғана мақсатқа бағынып, өмір сүйгіштік, өмір танытқыштық қасиетті ту етіп отырған. Өзінің эстетикалық қарым-қуаты жөнінен рухани мәдениет тарихында айырықша орын алатын мұндай өнерпаздық арнайы зерттеп, парқы мен нарқын анықтауды қажет етеді.

Бір шындықтың басы ашық, кез келген рухани өзгерістер халықтың дәстүрлі өнерін түғыр етіп қана ілгері дами алады. Халықтың дәстүрден қол үзген өнер бүгіндері әуезе болып жүрген „поп", „шоу" музыка сияқты бөгде жүрт өнеріне еліктеуге мәжбүр болады немесе ғұмыры қысқа ағымдарға ұрынады. Еліктеушіліктің дәстүрлі өнерді тәрк етуі былай тұрсын, сол еліктеу жолында нағыз өнер деңгейіне көтеріле алмайды. Өйткені, кез келген еліктеуші сол еліктеген ел өнерінің мәңгілік өкшесінде, жүріп кет-кен жолын шиырлап отырады. Демек, әр халықтың дәстүрлі өнерінің шешек ата өркендеуі ғана шынайы рухани толы-суға үлес қоса алады.

Ән өнеріндегі бір қызықты дәстүр — айтыс өнері. Осы айтыс өнерін, әсіресе бұрынғы өткен айтыс өнерін бүгінгі таңда радио, теледидар арқылы насихаттау талпынысы байқалады. Жеріне жетті, көңілден шықты деуге ертерек Осындайда бір ғана әнімен халқының жүрегіне жолда-ма алған тағы бір әнші еске түседі. Ол кешегі Жамбылдың, Исаның, Кененнің тай-құлындай тебісіп бірге шыққан замандас-тұстасы — Шашубай. Өлең сөздің дүлдүлі, ән мен жырдың бұлбұлы, атақты Қошқарбайдың Шашубайы, Шашекеңнің „Аққайыңы"— қазақ халқының дәстүрлі, клас-сикалық әндерінің үлгісінде шыққан, бір де болса бірегей. Кейін Керей іші тыныштық бермеген соң, Абай өзінің Ақылбайын жіберіп, Уәйісті көшіртіп алған. Сөйтіп, Жидебай мен Қарауылдың арасындағы Ақтоғай деген жерден қоныс берген. Уәйістің зираты қазір осы Ақтоғайда жатыр. ән. Бұл әннің тал бойында шабыттың ауыздықпен алысқан арыны да бар. Мұнда жүректің лүпілі де, уақыттың тынысы да бар. Керек десеңіз тұтас бір кезеңдегі халықтың көңіл күйі де бар. Ең бастысы ақиық Шашубайдың, арқалы Шашубайдың болмыс-бітімі, портреті бар. Міне, ән деген сондай болса керек. Уақыт тынысын әнмен кестелеу тек қана дарыны тегеурінді әнші-композитордың пешенесіне жазылса керек.

Осы орайда қазақ халқының жалпы музыкалық мұрасы, оның ішінде ән өнері, әншілік дәстүрі әлі де болса жеріне жете зерттелмей келеді десек, тырнақ астынан кір іздегендік бола қоймас. Әсіресе, халық музыкасының жанрлық ерекшелігін, көркемдік ажарын ашатын ғылыми тұжырымдар қажет-ақ. Әзірше, „біздерде мынадай бар, мынадай болған!" деп кеуде қағудан аса алмай жүрміз. Одан қала берсе әннің сөзі мен әуенін, күйдің сазы мен авторын өзіміз бытыстырып алып, өзіміз тарқата алмай қызыл кеңірдек боламыз.

Жақсы дәстүрге саналы зерде қажет. Жаман дәстүрдің жұқпалы аурудай таралуы оңай. Әншінің міндеті — әсем сазды әуенмен тыңдаушыға сұлу сезім сыйлау. Бишінің міндеті — мінсіз қимылмен көз қуанту. Осы күні қуыршақтай киініп алып, көзін ойнатып қазіргі би ырғағымен дөңгелене сабаланып, аз тыңдаушыны мәз қылғанға дәніккен әншілер төбе көрсете бастады. Олар асыл өнермен өнеге ұсынбайды. Жалған сый-құрмет дәметеді. Біреу үкісіне, біреу түзу сирағына қол соқса, қошамет деп түсінеді. Әрине, мұндай арзан даңғаза — әншілік мектепке дерт.

Бүгінгі әншілердің репертуарлары да жұтаң. Бірінен-бірі сүйреп таласып жамырай салатын төрт-бес әннің төңірегін шиырлап шықпайды. „Ақкербез", „Еркем-ай", „Ақерке" пәлен терме, түген терме. Осылардың өзі қандай жақсы әндер еді. Қазір жұлмалай-жұлмалай тамтығы қалған жоқ.

Соңғы кезде терме, жыр дегенді желеу етіп, небір парасат-пайымға толы өсиет, үлгі өлеңдерін бірыңғай тасыр сарынға салып айту әуезе бола бастады. Терменің жөні осы екен деп, Асанқайғыдан бастап, Мұқағалиға дейін бәрін бір сарынмен желпілдете беруге болмайды. Тым болмаса, әр ақынның өз әнін, өз сарынын өзіне бұйырту керек. Бүл тәртіп сақталмаса, халық мұрасына ғана қиянат емес, тыңдаушы жұртшылыққа да қиянат.

Қазақ әнді негізінен домбыраға қосып айтады. Бұл өзіндік үлгісі бар, ғасырлар бойы шыңдалған, қалыптасқан дәстүр, Ән өнері болса уақытқа жедел үн қоса алатын бір ілкімді, икемді жанр. Ал, домбырамен айтуда халықтың дәстүрлі эстетикалық-философиялық үлгісі бар. Домбырамен ән айту деген сөз — халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған асыл дәстүрінен қол үзбеу деген сөз. Сол асыл дәстүрдің көсегесінің көгергені деген сөз. Мұқан Төлебаев, Ахмет Жұбанов бастаған жақсы дәстүр. Садық Кәрімбаевтың сазды әндері, одан берідегі Сыдық Мұхаметжанов, Нұрғиса Тілендиев, Илья Жақанов, Шәмші Қалдаяқов сияқты тамаша композиторлардың творчествосында сәтті жалғасын тауып жүр. Бір ғажабы, домбырамен айтылатын әндер өзінен өзі дәстүрлі әуен сазымен табысып, төлтума қасиетін таза сақтайды. Бүл ретте домбыра аспабын қазақтың дәстүрлі музыкалық тілінің сарапшы сақтаушысы десе де болғандай. Композиторларға домбыра сүйемелдеуіне арнап ән шығару осы түрғыдан да ден қойғызуға тиіс.[2]

Домбыра көмейі жеңіл ырғақ, желөкпе әуен, жылауық сарынды сүзіп тастайды. Ілгеріде құс жолындай сайрап жатқан Ақансерінің сыршылдығына, Біржан салдың, Мұхиттың өр үніне, Жарылғапбердінің, Үкілі Ыбырайдың, Әсеттің сазды әндеріне ұдайы мойын бұрып, сол жақсы дәстүрге жалғас іздеп отыру мейлінше қажет.

1.«Әндер жинағы» Алматы «Қайнар» 1976 ж.

2.«Ауыл кеші көңілді» Х. Тілемісов. Алматы «Өнер» 1985 ж.

3.«Ақ жауын» С. Бәйтереков. Алматы «Өнер» 1991 ж.

Отан – бұл халық. Халық - бұл адам. Адамды сүю, оған жақсылық жасау, жанашыр болу – адамгершіліктің белгісі. Отаншылдық көз жетпейтін көне ғасырлардан келе жатқан құндылық. Оқушыларға патриоттық тәрбие берудің негізгі міндеттері – қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік, қоғамға деген рухани-мәдени қатынас, еліміздің тәуелсіздігі мен бірлігін сақтау, Қазақстан көп ұлтты мемлекет екенін негізге ала келе бүгінгі қоғам мүшелерінің Қазақстандық патриоттық сезімін қалыптастыру. Патриотизм мен ерліктің мәселелерін тарихи тұрғыда қарастыра отырып қазақстандық патриотизм жаңадан пайда болған құбылыс емес екендігін,оның ертеде пайда болып,өзіне тек республика тәуелсіздігін алған жылдары ғана ерекше назар аударылып отырғанын баса айтуға болады.

Патриоттық сезімнің нысаны мен қайнар көзі – Отан десек, оның мазмұны – туған жер,табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық жақындық, туысқандық сезімдерін ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы болады. Бүгінгі Қазақстан жағдайындағы ұлттық патриотизмнің басты көрінісі – қазақтың ана тілінде сөйлеуі, балаларына ұлттық тәрбие беруі, ұлттық мінез жүріс тұрыс қалыптастыру, ізет, құрмет қайырым, мейірім тағы басқа сезімдерін дамытуы.

Қазақтың патриоттық – отансүйгіштік тәрбиесі тереңнен тамыр жайған. Қазақстан – арайлап атқан таңы бар, асу бермес асқарлары бар, дала, жазираны мекендеген халқы бар дербес республика. Адам шыр етіп дүниеге келгенде, кіндік қаны тамған жерін – Отан дейді. Адамзаттың парызы туған Отанын гүлдендіріп, сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізу.Қазақстан - бүкіл қазақ халқының ата-мекені, кіндік қаны тамған жері. Тәңірі жер қайсар мал беріп, асты-үсті байлыққа тұнып тұрған осындай өлкені мекендеген халқының арманы жоқ болар, сірә! Сонымен бірге мектеп оқушыларына оқу бағдарламасынан тыс тәлім тәрбиелік жұмыстар жүргізу қажет. Олардың негізгі бағыты ұлттық санаға бағыттауы тиіс.

Бүгінгі таңдағы ең басты мәселе – ұлт жанды, елінің патриоты болар Қазақстан азаматын тәрбиелеу. Өз тарихын сыйлап, әдет ғұрпын қастерлейтін ұрпақ тәрбиелеу үшін өткенімізді ұғындырып, бүгінгі күнге ризашылық білдіріп, келешекке айқын мақсат қойып елдікті құрметтеуге үйретуіміз керек.

Сырт қараған адамға елімізде “қазақстандық патриотизм” мәселесі жоқ тәрізді елес береді. Біріншіден, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың мәлімдегеніндей, қазақстандықтардың 90 пайызы, қай ұлттық өкілі болғанына қарамастан, өздерінің Отаны Қазақстан деп мойындайды. Екіншіден, Қазақстан бұрынғы Кеңестер Одағынан бөлінген мемлекеттер арасында ұлтаралық, саяси, мүдде аралық, конституциялық тәртіп, т.б. жағынан алғанда тұрақтылығымен ерекшелінген. Бұның екеуіде тамаша көрсеткіш өлшемдері. Әйткенмен, өкінішке орай осынау игіліктер қоғамның жекелеген мүшелері тарапынан саудаға түсіп, жиі- жиі кері мақсатқа пайдаланылады. Өзінің туған жерге, елге деген “шынайы” сезімін әсіресе ұранға толы пікірлеріне арқау еткен адамдарының халықтық патриоттық сенімдерін құралға айналдырып, дербес мүддеге жұмсағанын біз жақсы білеміз. Сондықтан, шын патриоттар мен жалған патриоттардың ара жігін ашу, олардың бір өлшеммен бағаламау қажеттігі туады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің “Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында” атты жолдауында қоғам мүшелерінің дербес қажеттері мен мүмкіндіктерін ашып қөрсететін мемлекет құру күн тәртібінде тұрғанын атап айтты. Яғни, республика халқы елдің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге міндетті. Соған орай, елбасы сөзімен айтқанда, “Біз баршаға мүмкіндік беретін қоғам: әрбір адамның жеке басы мен бостандығын құрметтейтін, өзіне өзі қызмет етуге жағдайы жоқ жандарды қамқорлыққа бөлейтін қандай еңбекті болса да қадірлейтін, ана мен баланы қорғайтын, зейнеткерлерге қамқор болатын, ардагерлер мен отан қорғаушыларды ардақ тұтатын қоғам құруды аяқтауға тиіспіз!” Бұл- Қазақстанның шынайы патриоттарының пешенесіне жазылған сыбаға. Дәл осы тұрғыдан алғанда, “қазақстандық патриотизмді” еліміздің әрбір азаматының санасына сіңіру- кезек күттірмейтін мәселе. Ұлтына, нәсіліне, сенімімен нанымына, саяси көз- қарасымен ұстанған бағыт- бағдарына, т.б. ерекшеліктеріне қарамастан республикамыздың әрбір азаматы өзі өмір сүріп, ауасын жұтып, игілігін пайдаланып отырған мемлекетін “Туған елім, Отаным” деп тануы қажет. Мемлекетке есімін беріп отырған ұлттық салт- дәстүрлеріне құрметпен қарау, оның тілі мен ділін, дінін сыйлау, заңдарына бағыну,рәміздерін ардақтап, жетістіктеріне шаттану- қоғамның әрбір мүшесінің парызы.[1]

Интернационалдық және патриоттыққа тәрбиелеу - күрделі педагогикалық үрдіс. Еліміздің тәуелсіздік алып, егемендікке жету қазақ халқының және республикада тұратын басқа да халықтардың ұлттық дүниетанымының өсуіне жағдай жасады.

“Қоғамда Қазақстан - біздің Отанымыз, бұл ұғымға өте көп нәрсе кіреді деген қарапайым ойды қалыптастыру керек” - деген Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың сөзі терең ойдан туындаған пікір.

Қай ұлттан шыққанына қарамай, біздің ортақ үйіміздегі достық пен келісім ахуалын қолдауы құрамдағы ұлттар мен ұлыстар саны біздегіден де көбірек гүлденіп отырған мемлекеттер әлемде аз емес. Сонымен қатар, бұл елдерде патриотизм сезімі ерекше жоғары дамыған, қоғамда мемлекеттік рәміздерге құрметпен қарау қалыптасқан.

“Патриотизм”, - деген болатын Б.Момышұлы, Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман- саулығының қоғамдық- мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизмге мемлекет деген ұғымды, жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасты білдіреді.

Патриоттық сезім жалпы адам баласына адами түйсік- қасиет, оның еліне, туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, қамқорлықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап- қолдауын пайымдайтын көрсеткіші болып табылады.

Қазақ совет энциклопедиясында “Патриотизм дегеніміз (грекpatrіotes-отандас, patrіo-отан,туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш пен қуаты білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет- ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизим элементтері ерте заманнан қалыптаса бастады”- деп атап көрсетеді.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың, жасөспірімдердің оқу- тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп келеді. Оқу- тәрбие ісінде назар аударып отырған тәрбие салаларының бірі- патриоттық тәрбие.Қазақстан Республикасы көп ұлтты іргелі ел.

“Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нәтиже- оның барысында қалыптасқан жаңа адам, оны ауыр күрестерде қорғай білген, өзінің күш- қуатын аямай, барлық қиындықтарға төтеп беріп, болашақты білген, барлық сын сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тәжірибелерінен қуат алып, өзінің жеке басының мәдениетін, білімін кәдеге жаратып, мәреден көріне білген адам. Бұладамболашағыныңнағыз патриоты болуыменбірге, интернационалист болғанжәнеболадыда”-депатапкөрсетілген.

Өзіміздің тарихымызға үңілсек VІ ғасырда Жетісу, Алтай, Орта Азияны мекен еткен ру тайпалары бірігіп, Түрік қағанаты дейтін үлкен мемлекет құрды. Зерттеушілердің айтуынша “түрік” деген халықтың аты 542 жылдан белгілі болса керек. Түрік қағанатының қоғамдық-экономикалық, саяси- әлеуметтік өмірінде сол кездегі жаугершілік маңызды орын алады. Сол кезеңнің саяси-қоғамдық әдеби өмірін баяндайтын жазба ескерткіштер бізге жетіп отыр. Солардың бірі- “Күлтегін”, “Білге- Қаған”, “Тоныкөк” дастандары.

Құлып тасқа жазылған осы ескерткіштер Орхон- Енисей деп те аталады. Бұлардың авторы Иоллығ-тегін дейтін шежіреші екендігі белгілі болып отыр, бірақ қайда туып, қашан қайтыс болғандығы жөнінде еш мағлұмат жоқ. Автор түркілер тарихын олардың саяси аренаға шыққан кезі VІ ғасыр ортасынан бастайды, яғни түркі ордасын құрған дәуірден бергі 200 жылдық тарихты сөз етеді. Тас жазуларда ерлікпен тәрбие, тұрмыс- салт мәселелері, әсем айшық өрнектермен, жанды бейнелерге толық сезім толғаныс-тербеністермен баяндалады. Мәселен, “Бізге жеңіс әперген жер-суымыз- Отанымыз деп білу керек… Қандай қанағат болмасын, оның халқының арасында пәтуасыз (жалқау, оңбаған) табылса, онда сол халықтың қанша соры бар десеңізші!...” деп келетін сөз тіркестерінің тәлім- тәрбиелік мәні зор. [5]

Жас жеткіншектерді Отанын сүюге тәрбиелеу бір кезеңдік іс емес. Интернационалдық және патриоттық тәрбиені қалыптастыру процесінің өз идиологиясы және айқын жүйесі бар. Мектептерде жасжеткіншектерді Отанын сүюге тәрбиелеу қазақ халқының батырларының өмірі мен ерліктерін олардың туған жерін жауларынан қаймықпай қорғағандықтарын баяндау арқылы жүзеге асырылады. Қобыланды батыр, Алпамыс батыр, Ер Тарғын, Ер Көкше, Баян батыр, Қабанбай, Бөгембай, Райымбекбатырлар- қазақхалқыныңесінде.

Білім негіздерін меңгеруші шәкірттер үшін ӘбуНасырӘл – Фарабидің өзбасыда, еңбектері де теңдесі жоқ өнеге. Ол өзінің туған жұртын, кір жуып кіндік кескен кең даласын жанындай жақсы көріп, барынша қастерлеп өткен нағыз патриот ғалым еді. Сонымен қатар әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев еңбектерінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі мол. Осы ғасырдың басында тәлімдік ой- пікірмен барша қазақ даласын дүрсілкіндірген Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаевтардың педагогикалық тұжырымдары өміршеңдігімен жұртты қайран қалдырады.[9]

Халықтың патриоттық сезімін қалыптастыру үшін алғышарттар пісіп-жетілуі керек. Сол алғышарттардың пісіп- жетілуін сабакқтаса адамдардың сана-сезімі артып, жаңа құндылықтарды, оның ішінде интернационалдық және патриоттық сезімді бойына молырақ, сезінетін болады. Қазақстанда мекендеген халықтардың тіліне, дініне, аз- көптігіне қарамастан тең құқықтығын, іс- жүзіндегі теңдігін жариа етіп, ешкімге де артықшылық жасамайтынын атап көрсетеді. Қазақстанды барша жұртшылықтың сүюіне жетелейтін бірінші саяси фактор- Конституцияның негізі.

Екінші арнасы- экономикалық негіз. Ұзақ мерзімді басым мақсаттар негізінде- экономикалық өсіп-өркендеуін алға қойды. Интернационалдық және патриоттық сезімді қалыптастырудың тағы бір алғышарты- халық пен мемлекет арасындағы өзара сенімді нығайту.

Қазақстандық патриотизм идеясының, халқымыздың сапасын кеңінен билеуі өз тарапынан республиканың, өсіп- өркендеуіне, жап-жақсы гүлденуіне Елбасы Н. Ә. Назарбаев стратегиясының іске айналуына қызмет ететіні сөзсіз.

Отан деген дерексіз дүние емес. Ол халықтан, жерден, судан, елдің дәстүрі мен мәдениетінен, әдебиеті мен өнерінен,тарихы мен бүгінгі тыныс – тіршілігінен құрылады.

Патриотты іс-әрекеттер деп- біздер, әлеуметтік ұнасымдық сарынымен елінің одақтық салт -дәстүрлерінің тарихи заңдылықтарын қорғауға бағытталған жеке тұлғаның және әлеуметтік топтың кез-келген әрекеттерін түсінеміз. Отанның, жалпы адам баласының ілгерішіл, әлеуметтік топ әрекетінің тарихи нысаналарға, қоғамның ілгерілеуіне, өзінің өмір сүріп отырған ортасына, дәуірінің ұстанған бағдарына сәйкестілігі жатады. Патриоттық әрекет сонда ғана сыртқы нышан беру деңгейінде қалып қоймай, патриоттық сананың “өлшемі”, “межесі” және тәрбиелеуші факторы болып қабылданады.

Патриоттық сана - сезім болса,ол – Отан құндылығы көрінісінің нәтижесі, өткендегі өмір сүрген ата-баба санасының қажеттілігі мен ұмтылысынан, құлшынысынан тұрған елдік салт- дәстүрлерді адамдардың санасындағы қажеттілігі мен қызығушылығы арқылы қабылдау. Патриоттық сана өзіндік құрылымы рухани біліктіліктің интеграциясынан тұрады, ал “жазықтың кесіндісін”, қоғамдық сананы барлық түрлерінің диалектикалық өрісін танытады. Бұларға Отанның ілгерішіл қорғанысы,ілгерішіл- қайта құру белгілері жатады.[1,6]

Интернационалдық және патриоттық идеясы өмірге бүгін келіп отырған жоқ. Адамдар қауымдасып өмір сүргеннен бастап, өз қоғамын, өлкесін, табиғатын сүйген, ұнатқан. Соларға деген айрықша сезімді бойыан сіңірген. Интернационалдық және патриоттық сезімі біртіндеп,саяси мән - мазмұн арта түскен.

Қазіргі заманғы Қазақстан мемлекетінің құрылуы мен қалыптасуы ежелгі Алаш жеріндегі мемлекеттік тарихындағы жаңа құбылыс.

Елбасы Қазақстандық патриотизм идеясын көптен бері алға тартып келеді. Өзінің халыққа арнаған жолдауында бұл идеяны ол ұлттық қауіпсіздік стратегиясының құрамдас бөлігі ретінде атап көрсетті. “Бесіншіден”- делінген Елбасы Жолдауында,- біз Қазақстанның барлық азаматтарының интернационалдық және патриоттық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз.

Президент Н.Назарбаев Қазақстан азаматтарының интернационалдық және патриоттық сезімін қалыптастыруда ұлт қауіпсіздігін сақтаудың стратегиялық элементінің бірі ретінде неліктен даралап көрсетті. Елдің елдігі, оның тұтастығы, тәуелсіздігі, қауіпсіздігі, мемлекеттік дербестігі халықтардың интернационалдық және патриоттық сезімінің, патриотизмнің қалыптасуында стратегиялық міндеттер дәрежесіне арнайы қарастырып отыр.

Интернационалдық және патриоттық тәрбие идеясы өмірге бүгін келіп отырған жоқ. Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап қандай ғылым болмасын адамзаттың ақыл- ойынан, өмірден, іс- тәжірибеден туындайтын аян.

Тәуелсіз елдің ертеңі сенімді де серпінді дамуы үшін, әсіресе атадан балаға мұра болып келген ерлік дәстүрі, патриоттық тәрбие өрісті жолда, қамқорлық аясында болуы қажет.

Ұлттық жауынгерлік, ерлік интернационалдық және патриоттық тәрбиесінің бастау көзі көне түркі халқының ерлігімен басталады. Патриоттық тәрбие өрісі- халықтың қымбат қазынасы.

Патриоттық тәрбиені дамытудың негізгі дара тұлғаның жоғарғы әлеуметтік белсенділігін қалыптастыратын, адамгершілік, имандылық, ерлік, еңбек және дене тәрбиесіндегі сапаларының бір-бірімен байланысын саралау болып табылады.

Бастауыш сынып оқушылардың мектеп жағдайында патриоттық іс- әрекет кезінде көз-қарасының қалыптасуына қоғамдағы өзгерісті түсіну, жалпы адм баласына әрбір азаматқа тән нормада не үшін жаңару керектігін ұғындыру және еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің қасиетті нышандарын қастерлеу болып табылады.

Бастауыш сынып оқушылардың патриоттық іс- әрекетке дайын болуы, оның өзін- өзі тәрбиелеу, өзін танытудың жоғарғы сатысына көтерілуімен анықталады.

Қорыта келгенде ұлтына сенімі, нанымы, саяси көз қарасы, т.б қарамастан, әрбір қазақстандық өзі өмір сүріп, күн көріп отырған мемлекетін «Отаным» деп тануы, оның негізін салып отырған қазақ ұлтын сыйлау, оның заңдарына бас ию, рәміздеріне құрмет көрсету, жетістігіне сүйсініп, мақтану, кемшіліктерін болдырмаудың жолын қарастыру-қазақстандық патриотизмнің белгілері болуы керек деген ой келіп шығады.

Отанға деген сүйіспеншілік, туған жерге құрмет, патриотизм тұлғаның дамуындағы ең жоғарғы деңгейді сиапттайтын аса маңызды рухани игіліктердің бірі. Ол адамның Отан игілігі үшін қызмет етуінен, қажет болса, сол мақсат жолында ғұмырын құрбандыққа шалуға дейін баруынан көрінеді. әңгіме болып отырған мәселенің маңыздылығы соңғ уақыттары “ұлттық патриотизм” және “қазақстандық патриотизм” деген тақырыптардың жиі- жиі көтерілуінен- ақ аңғарылса керек

Пайдаланылғанәдебиеттер

1. Назарбаев Н. Қазақстан - 2030: Барлыққазақстандықтардыңөсіп-өркендеуі, қауіпсіздігіжәнеәл-ауқатыныңартуы. Ел ПрезидентініңҚазақстанхалқынаЖолдауы. Алматы, Білім, 1997. 176-6.

2. Жұмақанов Ә. Патриоттықжәнеинтернационалдықтәрбие беру жолдары //Қазақстанмектебі. - 1971.-№3.-206.

3. Сухомлинский В.А. О воспитании //Сост. С. Соловейчик 5-ое изд. - М., 1985.-870с.

АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
Отарбаева Қ.С. (Ақтөбе)
Оқытудың жаңа ақпараттық- коммуникациялық технологияларын меңгеру – қазіргі заман талабы. ХХІ ғасыр – ақпараттық технология ғасыры. Қазіргі қоғамдағы білім жүйесін дамытуда ақпараттық – коммуникациялық технологиялардың маңызы зор. Білім беруді ақпараттандыру және пәндерді ғылыми–технологиялық негізде оқыту мақсаттары алға қойылуда. Ақпараттандыру технологиясының дамуы кезеңінде осы заманға сай білімді, әрі білікті жұмысшы мамандарын даярлау оқытушының басты міндеті болып табылады. Қоғамдағы ақпараттандыру процестерінің қарқынды дамуы жан-жақты, жаңа технологияны меңгерген жеке тұлға қалыптастыруды талап етеді.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттың және жалпы адамзаттың құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған біілім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді. [1]

Қазіргі білім жүйесінің ерекшілігі – тек біліммен қаруландырып қана қоймай, өздігінен білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз бетінше өрлеуіне қажеттілік тудыру. Бiлiм беру саласында инновациялық үрдiстi жүзеге асыру мұғалiмдерден өз мінез – құлықтарын, ұстанымдарын, мүмкіндіктерін түрлендiрудi талап eтедi.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Біз білім беруді жаңғыртуды одан әрі жалғастыруға тиіспіз. Бүгінде мектептерді компьютерлендіру толықтай аяқталды. Орта білім берудің 12 жылдық моделі енгізілуде. «Өмір бойы білім алу» әрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс» делінген. [3]

Ал Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы №1118 Жарлығымен Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Бағдарламада «Е-learning» электронды оқыту жүйесі бойынша білім беру сапасын және басқару тиімділігін арттыру үшін оқу процесін автоматтандыру, педагогтар мен оқушыларды ең жақсы білім беру ресурстарына және технологияларына тең қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсаты атап көрсетілді.

Дамыған елдердегі білім беру жүйесінде ерекше маңызды мәселелердің бірі – оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдалану. Қазіргі таңда елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына ақпараттық кеңістікті қүру енгізілді. Ақпараттандыру жағдайында оқушылар меңгеруге тиісті білім, білік, дағдының көлемі күннен күнге артып, мазмұны өзгеріп отыр. Білім беру саласында ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы білімнің сапасын арттыру, білім беру үрдісін модернизациялаудың тиімді тәсілдері пайдаланылуда және одан әрі жетілдірілуде.

Оқушылардың ақпараттық құзырлылығы мен ақпараттық мәдениетiн қалыптастыру қазiргi таңда үздiксiз педагогикалық бiлiм беру жүйесiндегi ең көкейтестi мәселелердiң бiрiне айналып отыр.

Шетел тілін оқытудағы негізгі мақсат – шет тілді коммуникативті қалыптастыру және дамыту, оны еркін игеру. Шет тілі – қазіргі заманның талабына сай, қоғамның әлеуметтік-экономикалық, ғылыми–техникалық және мәдениет дамуының қайнар көзі. Тілді оқытуда интерактивтік тәсіл, ойындар, екеуаралық пікірталастар, сонымен бірге ақпараттық технология, интернет, компьютер қолданылуда. Оқытудың ақпараттық технологиясы – бұл ақпаратпен жұмыс жасау үшіін арнайы тәсілдер, педагогикалық технологиялар, бағдарламалық және техникалық құралдар.

Ағылшын тілі сабақтарында ақпараттық–коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімді жолдары:

- Оқушы дербес компьютер, аудио, видео құрылғылардың көмегімен мәтінді тыңдайды, бейнесюжеттерді көре алады;

- Аз уақытта оқушы көп ақпарат алып, уақытты үнемдейді;

- Қашықтықтан білім алу мүмкіндігін пайдаланады;

- Ағылшын тіліндегі мәтіндерді оқу арқылы есте сақтау қабілеті артады;

- Қажетті ақпаратты жедел түрде алады;

- Аудио кассеталар мен CD дискке қажетті материалдарын кшіріп жазып алады;

Оқытушы сабағында ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы оқушыға үйретуге тиісті ақпараттар мен білім қорын жүйелі түрде көрсете біледі. Ақпараттық – коммуникациялық технологияны пайдалану оқытудың тиімді әдістерінің бірі. Сабақ барысында светотехникалық және дыбысты-техникалық құралдарды пайдалану оқушылардың ағылшын тілінде сөйлейтін адамдардың тілін тыңдап, оны көзбен көре отыра ақпарат алуына көмегі тиеді. Бұл жағдай оқушылардың сөйлеу деңгейін жақсартады. Тыңдау арқылы олар сөйлеудегі қателерін жөндей алады. Аудио немесе бейне таспаларды тыңдағанда коммункативті жаттығулар жасалуы тиіс. Әрбір бейнефильмдерді көре отырып, жаңа сөздер мен сөз тіркестері кездескен кезде оларды қайталап, әрбір көріністен кейін сұрақтар қойып отырған жөн.

Мысалы: ағылшын тілін үйретудің тиімді әдістерінің бірі-шетел тілінде ән және өлеңдер үйрету.

Ән, өлең үйрету арқылы оқушылардың төмендегідей ақпараттық құзіреттіліктерін қалыптасады:

Ағылшын тілі сабақтарында әндерді пайдаланар алдында,алдымен оны мұқият таңдап алу қажет. Өйткені жаңа лексиканы немесе грамматикалық материалды бекіткен кезде әнге берілетін тапсырмалар оқушының деңгейіне қарай таңдалып алынады.

Сонымен бірге ағылшын тілі сабақтарында электрондық оқулықты пайдаланудың маңызы зор. Электрондық оқу құралы – бұл оқу курсының ең маңызды бөлімдерін, сонымен бірге есептер жинағы, анықтамалар, энциклопедиялар, карталар, атластар, оқу эксперименттерін жүргізу нұсқаулары, практикумға, курстық және дипломдық жобаларға нұсқау және т.б. білім беруді басқаратын мемлекеттік органдар тағайындаған арнайы статусы бар берілген түрдегі баспаларды қамтитын электрондық оқу басылымы. Сонымен қатар электрондық оқулықтарды сабақта пайдалану кезінде оқушылар бұрын алған білімдерін кеңейтіп, өз бетімен шығармашылық тапсырмалар орындайды. Әрбір оқушы таңдалған тақырып бойынша тапсырмалар мен тарау бойынша тест жұмыстарын орындап, анимациялық практика тапсырмаларымен жұмыс жасауға дағдыланады. Электрондық оқулық арқылы түрлі суреттер, видеокөріністер, дыбыс және музыка тыңдатып көрсетуге болады. Бұл, әрине мұғалімнің тақтаға жазып түсіндіргенінен әлдеқайда тиімді, әрі әсерлі. Меңгерілуі қиын сабақтарды компьютердің көмегімен оқушыларға ұғындырса, жаңа тақырыпқа деген баланың құштарлығы оянады.

Оқу процесінде оқытудың ақпараттық – коммуникациялық технологияларын тиімді пайдалану және қолдану айтарлықтай оң тәжірибе беріп отыр. Атап айтсақ, оқушылардың өз бетімен ізденісі, пәнге деген қызығушылығын арттырып, шығармашылығын дамытуға, оқу қызметінің мәдениетін қалыптастыруға, дербес жұмыстарын ұйымдастыруға өте маңызды.

Құзірет – оқушының жеке және қоғам талаптарын қанағаттандыру мақсатындағы табысты іс-әрекетіне қажетті білім дайындығына әлеуметтік тапсырыс. Құзыреттілік – оқушының әрекет тәсілдерін жан-жақты игеруінен көрінетін білім нәтижесі. Ақпараттық құзыреттілік – бұл жеке тұлғаның әртүрлі ақпаратты қабылдау, табу, сақтау, оны жүзеге асыру және ақпараттық – коммуникациялық технологияның мүмкіндіктерін жан-жақты қолдану қабілеті. Ақпараттық құзіреттілікті қалыптастырудың басты мақсаты – оқушыларды ақпаратты беру, түрлендіру және оны қолдану білімдерімен қаруландыру, олардың компьютерлік технологияны өз қызметтеріне еркін, тиімді пайдалана алу қабілеттерін қалыптастыру.

Ақпаратты қандай да арақашықтықта тез арада жеткізу, алыстағы ақпарат көздерін пайдалану мүмкіндігі интерактивтік іздеу жүйелері мен өз бетімен іздеу, содай ақ алынған материалдарды түрлі тіл тасушыларға ауыстырып салу мен т.б.сол сияқты интернеттің артықшылық көздері пайдаланылады. Интернет желісі шетел тілін үйренушіге аутентті мәтіндерді қолдану, тіл тасушыны тыңдау, олармен қарым-қатынас жасау табиғи тілдік ортаны қалыптастырады. Е.С.Полат «Қандай да болмасын оқыту құралы, ақпараттық-тақырыптық ортаның қандай да қасиеттерге ие болғанына қарамастан дидактикалық мәселелер, білім берудің нақты мақсаттарымен шартталған танымдық қызметтің ерекшеліктері бірінші кезекте болып табылады» деп көрсетті. Демек, интернет өзінің барлық мүмкіндіктері және қорларымен қоса, осы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асырудың құралы болып табылады. [8]

Сондықтан, ғаламдық желінің ақпараттық ресурстарын қолдануда оларды оқу үдерісіне енгізіп, дидактикалық түсініктеме беру арқылы дидактикалық мәселелерді шешуге болады.

- күрделі материалды тікелей пайдаланып оқу дағдылары мен біліктерін қалыптастыруға;

-желіден алынған материалдарды мәселелік талқылаудың негізінде монологтық және диалогтық айтылым білігін жетілдіруге;

-жеке түрде немесе жазбаша серіктеріне жауап жазу, реферат, шығарма және серіктердің бірлескен қызметінің нәтижесінде ойлау дағдысы мен жазу дағдысын жетілдіруге;

- актив пен пассив сөз қорын қоғамның саяси-әлеуметтік құрылысын, мәдениет дамуын білдіретін қазіргі шетел тілі лексикасымен толықтыруға;

- түрлі халықаралық қатынас жасау жағдайында тілдік үйретудің ерекшеліктерін, оқытылатын тіл елінің мәдениеті мен дәстүрлерінің ерекшеліктері қамтылған мәдени-танымдық біліммен танысуға;

Бұдан біз Интернеттің оқу бағдарламасына қатысты тәжірибелік сабақтың мазмұнына желі материалдарын қосу арқылы ендірілуде қолданылатын келесі мүмкіндіктерді атауға болады.

- оқытушының тәжірибелік сабақ өткізу үшін қандай да бір аутентті материалды таңдай алу мүмкіндігі;

- дыбыстық ақпаратты жазып алу мүмкіндігі;

- желіден алынған түрлі мәселелі ақпаратты ауызша талқылау арқылы пікірталас өткізу мүмкіндігі;

- тіл тасушыларының оқытылатын тіл халқының мәдениетінде оның қызмет ету ерекшеліктерін көрсететін идиомалар, мәтелдер, неологизмдер және т.б. тұратын нақты хабарламаларына лингвистикалық талдау жүргізу мүмкіндігі;

- тәжірибелік сабаққа қосу үшін электронды грамматикалық, лексикалық анықтамалардан, сөздіктерден, елтанымдық анықтамалардан алынған материалдарды пайдалану мүмкіндігі;

Білім беру жүйесіндегі ақпараттық технологияның мүмкіндіктері:

- Әр бір адамға білім алудың өзіне тиімді жолын таңдауға мүмкіндік беретін білім берудің ашық жүйесін орнықтыруға;

- Білім алудың техникасын түбірімен өзгертуге;

- Оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру;

- Электрондық білім беру пайдалану арқылы даралып оқытуға

Ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі:

1.Мультимедиялық мүмкіндіктерді қолдау ( музыкалық немесе дикторлық дайындау, анимация бейне- клиптер, слайд –шоу).

2.Жүйенің басқару құрылымы – оқытушы өз ойын,көзқарасын,өз кезегіндегі материалдық ұсынылымын, әртүрлі аудиторияға бір ғана оқу мәлеметтерін ұсынуға мүмкіндік алды .

3. Білімді бақылау арқылы нәтиже алу, бағалау.

Ақпараттық технологияны шетел тілі сабақтарында пайдалану нәтижесінде төмендегідей жетістіктерге қол жеткізуге болады

1. Сөзжұмбақ, кроссвордтарды, кестелерді құру үшін дербес компьютерді қолдану арқылы грамматикалық және лексикалық оқу материалдарды өңдеу.

2. Ағылшын тіліндегі сөздерді сауатты жазу мен көркемдеп безендіруді үйретеді.

3. Дербес компьютерді пайдалану арқылы оқушылардың өзіндік және жұмыс жасауды игеру мен білім алуды кеңейту.

4. Интернет желісін пайдалану арқылы оқушылар электрондық пошта арқылы оқушылар хат-хабарлама алмасу және өзінің ойын еркін жеткізу.

Қазақстан Республикасының мемлекетаралық тілі – ағылшын тілін жаңа технологиялар арқылы оқыту ісі күннен-күнге өзекті болып келеді. Тілді ақпараттық-коммуникативтік технология арқылы оқыту – тіл үйренушінің өз бетімен тіл үйрену қабілеттерін жетілдіруіне игі ықпал ететін тиімді жүйе болып табылады. [5]

Сонымен қатар оқушылар интелектуалдық, шығармашылық және коммуникативтік істерін дамыта алады, оқушының оқу белсенділігі артады, сабақтың негізгі кезендерінің бәрінде оқушыларға шығармашылық жұмысты ұсынуға болады.

Сонымен бірге ағылшын тілі сабақтарында электрондық оқулықты пайдаланудың маңызы зор. Электрондық оқу құралы-бұл оқу курсының ең маңызды бөлімдерін,сонымен бірге есептер жинағы, анықтамалар, энциклопедиялар, карталар, атластар, оқу эксперименттерін жүргізу нұсқаулары, практикумға, курстық және дипломдық жобаларға нұсқау және т.б білім беруді басқаратын мемлекеттік органдар тағайындаған арнайы статусы бар берілген түрдегі баспаларды қамтитын электрондық оқу басылымы. Оқу процесінде оқытудың ақпараттық–коммуникациялық технологияларын тиімді пайдалану және қолдану айтарлықтай оң тәжірибе беріп отыр. Атап айтсақ,оқушылардың өз бетімен ізденісі,пәнге деген қызығушылығын арттырып,шығармашылығын дамытуға,оқу қызметінің мәдениеті қалыптастыруға, дербес жұмыстарын ұйымдастыруға өте маңызды.

Сонымен, интеративтік тақта сабаққа қатысушылардың барлығының ойын бір ортаға жинақтап, қажет ақпаратты өңдеу арқылы жалпыланған ақпараттық біліктілікті қалыптастыратын тиімді құрал болып табылады. Алдын ала дайындалған оқу материалдар-презентациялар, мәтіндік, графикалық ақпараттық объектілер-сабақтың жақсы өтуін және барлық ақпарат түрлерін қолдануды қамтамасыз етеді. [5]

Біз бейбіт елде, мемлекеттік білімді жетілдіруге аса мән берген елде тұрамыз. Жалпы білім берудің мақсаты –терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытуға адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, яғни жеке тұлғаны қалыптастыруға негізделген, ақпаратты технологияны терең меңгерген, жылдам өзгеріп жататын бүгінгі заманға лайықты, жаңашыл тұлғаны қалыптастыру. Бәсекеге қабілетті болу тікелей білімге байланысты. Біз жаңа технологияға, жаңа өркениетті дамуға байланысты басқа өркенді елдердің көптен бері пайдаланып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық технологиялар құралдардың қолданып отырмыз. Бұл-біздің Қазақстанның алға қарай жылжуының нышаны болып табылады. Ғылыми білім беруде интеративті тақтаның мүмкіндігі мол. Интеративті құралдарды қолдану арқылы оқушы білім кеңістігіне еркін бойлай алады.Оқу процесінде,оның ішінде практикалық сабақтарда ақпараттық коммуникациялық технологиялар.

Құралдарды қолдану мұғалімнің жеке-тәжірибесіне, шығармашылық ізденісіне байланысты. Интеративті құралдар оқыту формасын ұйымдастыруды түрлендіруге, дәстүрлі оқыту әдістеріне жаңа элементтер енгізуге мүмкіншіліктер жасайды. Бұл оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырады.

Қорытындылай келе интерактивті құралдарды орынды қолдану оқыту сапасын жетілдіруге көмектеседі. Ақпараттық технологияны оқу-тәрбие үрдісінде қолдану оқушылардың өз мамандығына деген қызығушылығын арттырып, шығармашылық шабытын шыңдап, ғылыми көзқарасын қалыптастырып, мамандық сапасын арттырып, еңбек нарығындағы бәсекеге қабілетті мамандар даярлауда үлесі мол.

«Қазіргі заманда болашақ мамандарды ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет» деп, Елбасы атап көрсеткендей жас ұрпаққа білім беру жолында ақпараттық технологияны оқу үрдісінде оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы зор екендігі біздің көздеген мақсатымызды айқындап тұрғандай.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы

2.“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2007 жыл

3.«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 жыл

Елбасы Н.Ә. Назарбаев әрбір жылғы халқына арнаған жолдауында: «жедел дамып келе жатқан ортада өмір сүруге қабілетті; ұлттық тілді, тарихты жетік меңгерген, отандық мәдениетті бойында қалыптастырған; шығармашылығы дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру» деп атап өткен болатын.

Бүгінде білім - қоғамның әлеуметтік-экономикалық, интеллектуалдық және рухани дамуының стратегиялық бағдары ғана емес, сонымен қатар біздің қоғамымыздың қауіпсіздігінің кепілі.

Оқытудағы жаңа технология аса қажетті педагогикалық мәселелердің шешімдерін табуға, ой еңбегін арттыруға, оқу процесін тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Жаңа технологияларды оқыту үрдісінде қолданудың негізгі ерекшелігі ол оқытушылар мен оқушыларға өз бетімен және бірлесіп шығармашылық жұмыс жасауға көп мүмкіндік береді және оны педагогикалық мақсатта пайдалану оқушылардың зердесіне, сезіміне, көзқарасына әсер ете отырып оның интеллектуалдық мүмкіншіліктерін арттыруға көмектеседі.

Мектептегі оқу тәрбие жұмыстарының басты міндеті – жастардың ой - өрісін дамыту, сабақ үлгеріміне қажетті жағдай тудыру, денсаулығын сақтап, денесін шынықтыру. Ол үшін мектептегі барлық жұмыстар балалардың жасына лайық, организмдерінің ерекшеліктеріне сай жасалады. Оқу-тәрбие жұмыстарының ұзақтығы, ауырлығы оқушылардың жұмыс қабілетіне, жыл маусымдарының организмге әсеріне байланысты жоспарланады. Сондықтан бастауыш сыныптардағы оқу жылы жоғаргы сыныптарға қарағанда қысқа, жазғы демалыстары ұзақ болады. Оқу бағдарламасы балалардың жасына қарай жылдан жылға күрделеніп отырады. Оқу жылы ішінде әрбір тоқсан сайын оқушыларға демалыс беріп тынықтырады. Жазғы демалыстан соң балалар еңбекке біртіндеп үйрене бастайды. Бірінші тоқсанның басында оқушылардың сабаққа зейіні төмен болғандықтан оқу жылының алғашқы апталары өткен тақырыптарды қайталап, бекітуге арналады да, жаңа тақырыптарды өте бастайды. Оқу жылының барысында барлық пәндерден мектеп бағдарламасы біртіндеп қиындап, жыл аяғында балалар шаршаған кезде қайта жеңілденеді.

Оқу жоспары балалардың жыл бойындағы еңбек қабілетін де ескереді. Қыркүйек айында және сәуір мен мамыр айларында еңбек қабілеті төмендейді. Яғни қыркүйек айында өткен оқу жылындағы, сәуір мен мамыр айларында жыл бойында оқыған материалдарды қайталайды. Қазан-наурыз айларының арасында еңбек қабілеті күшті болғандықтан негізгі материалдарды, жаңа тақырыптарды өтеді. [3]

Әрбір оқу күнінің 2-3-сабақтары балалар үшін нәтижелі келеді, 5-6-сағатта шаршау белгілері үдей түседі. Бастауыш сыныптарда шаршау белгілері 3-ші сабақтың соңында басталып, 4-ші сабақта анық білінеді. Жоғарғы сынып оқушыларында шаршау белгілері төртінші сабақтың соңында басталады.

Біркелкі еңбек адамды тез қажытып, жылдам шаршатады, сондықтан оқушылардың еңбегін жеңілдету үшін ауызша пәндер мен жазбаша, қиын пәндер мен жеңілдерді, ой еңбегі сабақтарын дене еңбегімен кезектестіріп отыру керек. Еңбектің түрлері ауысып отырғанда, балалардың шаршауы азаяды. Сабақ кестесін дұрыс ұйымдастыру оқушылардың шаршауын азайтып, қалжыратпай оқыту мүмкіндігін тудырады.

Балалардың шаршауын ескере отырып, 1-4-ші сыныптарда күніне 4 сабақтан, 5-7-ші сыныптарда 5-6, жоғарғы сыныптарда 6 сабақтан аспауы тиіс. Бағдарламадан тыс, мамандандыруға байланысты факультативтік сабақтар апталық 36 сағат қалыпқа сыймаса, мектептегі мұғалімдер кеңесінің шешімі бойынша арнайы күндері (аптасына 2 реттен асырмай) ғана жоғарғы сыныптарға 7 сабақ қоюға болады. Бақылау жұмыс тарын соңғы сабаққа қалдырмай, қиын тақырыптарды баланың тың кезінде өтеді, қосарланған сабақты (қатарынан 2 әдебиет немесе математика т.с.с.) күнде қоюға болмайды. Себебі баланың ми қыртыстарының нерв клеткалары біртекті ұзақ жұмыстан соң тез шаршайды. Оқушылардың шаршауын азайту үшін ән-күй, дене шынықтыру пәндерінің маңызы зор. Бұл пәндерден кейін баланың миы тынығады. 1-ші сынып оқушылары алғаш мектепке келген кезде ұзақ уақыт еңбек ете алмайды. Олардың организмі тез шаршайды. Сондықтан толық сабақ уақытына (45 минөтке) біртіндеп үйрету керек. Алғашқы 1-2-ші аптада сабақ ұзақтығы 20-25 минөттен басталып, біраздан соң 30-35 минөт, содан кейін 45 минөтке созуға болады. [4]

Оқушылардың қалам-қарандаштарының жуандығы 7-8 мм, ұзын дығы 140-170 мм, ұстауға қолайлы, біркелкі тегіс, көп қырлы не жұмыр дөңгелек болады. Жіңішке қаламмен жазғанда қол тез талады, ал жуан қалам жазуға қолайсыз келеді. Жазу жазуға көк пасталарды, ал әріптер мен сөздерді ерекще бөлу үшін не астын сызу үшін жасыл, қызыл, қара пасталарды пайдалануға болады. Оқушылардың пайдалануына N2 шамалы қатты қара қарындаштар қолайлы. Мұғалімдер мен ата-аналар бастауыш сынып оқушыларының портфелі немесе рюкзагі жеңіл болып, қажетсіз бөтен заттарды салмауын қадағалап отыруы керек. Ауыр портфельдер балалардың нәзік омыртқа жотасының қисайып (сколиоз) өсуіне себеп болады, денсаулығына зиян келтіреді, сондықтан рюкзак өте ыңғайлы. [1]

Күн кестесінің әрбір бөліктері баланың жасына, еңбек қабілетіне, денсаулығына, мінез ерекшеліктеріне қарай қалыптасқан жағдайда оқушының дұрыс өсіп, дамуына, ер жетуіне, денесінің шынығуына, ой өрісінің дұрыс қалыптасып, дамуына тиімді болады. Оқушының үй кестесі мектептің жұмыс кестесіне бейімделіп жасалады. Үйдегі күн кестесі дұрыс ойластырылған болмаса, ол оқушының мектептегі еңбегіне кері әсер етуі мүмкін. Әрбір ата-ана өз баласының күн кестесін жақсы біліп, оның мезгілімен және дұрыс орындалуына жағдай тудырып және қадағалап отыруы керек. Күн кестесі дұрыс болмаса, баланың шаршауы, қалжырауы үдеп, денсаулығы төмендейді, сабақ үлгерімі нашарлайды.

Үйдегі күн кестесінде баланың тазалық сақтау дағдыларының қалыптасуына көп көңіл бөлу керек. Оқушы ұйқыдан тұрған нан кейін таза жуынып, тісін тазартып, даладан келген сайын, ас ішерде және ас қабылдағаннан соң қолын тазартып жууға, аузын шаюға дағдыландыру керек. Осыған орай күн кестесінде таңертең, ас алдында, мектептен және ойыннан қайтқан соң жуынуға уақыт бөлінеді. Баланың денесі шынығу үшін таңғы гигиеналық гимнастикаға 10-15 минөт уақыт бөлінеді. Мектептен қайтқан сон оқушы киім ауыстырып, жуынып, асын ішеді. Содан кейін міндетті түрде таза ауада 1,5-2 сағат дем алады, ал 1-2 сынып оқушыларының 1 сағаттай ұйықтап алып, қалған уақытта ауада дем алғаны жөн.

Баланың еңбек қабілеті күніне 2 рет (8-12 сағ., 16-18 сағ.) жоғары болады. Сондықтан бұл мезгілдерді мектепте сабаҚ оқуына және үйде үй тапсырмаларын орындауға пайдалану керек. Таңертең оқитын оқушылар 16-18 сағат, түстен кейін оқитын оқушылар 8-12 сағат аралығында сабаққа дайындалғаны жөн. Гигиеналық талапқа сай үй тапсырмаларының мөлшері барлық пәннен де баланың жасына лайық жоспарланады. Сондықтан 1-ші сынып оқуіпылары сабақ дайындауға 1 сағат, ал 8-11 сынып оқушылары 3-4 сағат уақыт жұмсайды.

Сабақ дайындау барысында бастауыш сынып оқушылары әрбір 25-30 минөт сайын, жоғары сыныптағылар 45 минөт сайын үзіліс жасап, демалуы керек. Жоғарғы сыньш оқушылары 2 сағаттан кейін 20 минөт белсенді түрде дем алғаны дұрыс болады. Сол кезде баланың таңдауына, отбасының жағдайына сай үй шаруасына араласуына немесе қозғалысы мол ойын ойнауына болады. [5]

Оқушынын сабаққа дайындалатын жұмыс орын ы таза, бөлмесінің ауасы желдетілген, отыратын орындығы ыңғайлы, барлық жағынан гигиеналық талапқа сай болу керек. Бөлменің шаң тозаңын су шүберекпен сүртіп, терезенің шынысын мезгіл-мезгіл

Надо составить и предложить ученикам удобную для них и очевидно приводящую к успеху систему применения физических упражнений. Система эта не может быть единой и раз и навсегда данной, какой бы эффективной на данный момент она не представлялась. Все зависит от условий, возможностей, от времени ее использования. Однако в любом случае такая система (пусть самым удачным образом составленная), результативно заработает только в том случае, если ребята сами захотят повысить уровень своей физической подготовленности. Стало быть, главное в организационных усилиях учителя состоит в том, чтобы вызвать у детей реакцию, соответствующую его творческим планам. Итогом этих усилий должно стать желание, готовность учащихся работать над собой.

При создании ситуаций, способствующих возникновению у ребят желания потрудится над собой, надо, естественно, в первую очередь учитывать их возраст. Именно он определяет тактику педагогических воздействий. Прежде всего здесь следует помнить о следующем.

Учащиеся начальной школы любое предложение учителя физической культуры принимают с большим воодушевлением, восторженно. Они готовы все сделать немедленно. При этом порой проявляют рвение настолько значительное, что оно уже начинает мешать делу. Дети в этом возрасте не способны длительно выполнять одно и то же действие. Поэтому необходимо чаще менять задания, сохраняя их эффективность. [7]

В основной школе (5 -9 классы) у ребят происходит переоценка ценностей. Задания учителя они воспринимают более осознанно, с оценкой нужности предлагаемого. «Котятный» период постепенно проходит, появляется осмысление самого себя, растет интерес к себе как к биологической личности. Укрепляется дух соперничества, больше в физической области. Срабатывает прием «слабо». Обостряется ранимость, если (по мнению ребят) допускается несправедливость. Доводы учителя должны быть хорошо обоснованы, причем, часто на уровне логики ученика. Если он с вашей помощью не придет к нужному вам выводу, дело не пойдет.

В средней школе (10 – 11 классы) педагог и его воспитанники – уже почти равные собеседники. Ребята приблизились к тому, чтобы понимать, что такое хорошо, и что такое плохо. С ними необходимо общаться на компетентном уровне. И надо убеждаться, что в своем сознании они согласны с вами. Редко в данном возрасте проявляется принципиально негативное отношение к физическим упражнениям как к средству поддержания нужного уровня жизнедеятельности. Как говориться, все – за . Но начинают проявляться лень – матушка, отговорки и самоуспокоение. В основном со стороны прекрасного пола. Здесь особенно важно, чтобы у ребят возникло желание преодолеть себя, захотеть и добиться. [9]

Как создать обстановку, которая подведет ребят к нужному настрою? Надо очень серьезно отнестись к подбору информации, предназначенной для ребят разного возраста.

Прежде всего, необходимо уточнить установленные различными разделами школьной программы требования к ученикам, особенно по уровням физической подготовленности. Программные уровни – низкий, средний, высокий – учащиеся должны зафиксировать в своих дневниках. Для этой цели можно использовать последнюю страничку дневника, она никому не нужна, а нам в самый раз.

Таблица уровня физической подготовленности требуется ученикам для оценки своего физического развития, интересна она и родителям. На этой странице записывают не только нормы, но также результаты тестовых испытаний.

Предлагаемые учебной программой проверки уровня физической подготовленности два раза в год (сентябрь и май ) мало что дают для корректировки организации и содержания занятий. Целесообразно такие проверки проводить как минимум три раза в год, а лучше каждую четверть, и даже чаще. Тогда можно анализировать ход работы, при необходимости вносить в ее программу поправки.

После уточнения программы требований к ученикам надо в доступной форме дать им рекомендации, как проводить самостоятельные занятия, направленные на повышение уровня физической подготовленности. Могут быть использованы стенды, содержащие подробные разъяснения, какие и в каком порядке следует применять упражнения необходимо проделать на уроках в обстановке, приближенной к той, в которой ученики будут выполнять их сами.

Любая система занятий требует тщательного учета, он позволяет учителю показать результативность выбранного им порядка работы, убедить в своей правоте оппонентов и, главное, родителей. Нельзя огульно подходить к подбору заданий, предлагать всем одно и то же. Надо, по возможности, определять каждому подходящую только ему программу. Но при этом без гласного выделения тех, кто в первую очередь нуждается в дополнительных занятиях физическими упражнениями. Следует соблюдать тактичность. После выяснения уровней физической подготовленности в начале года надо уяснить, кто же из ребят нуждается в особом к себе внимании. Не снимая при этом с контроля и благополучных ребят. Результаты учета надо преподнести как стартовые, от которых пойдет отсчет изменений в последующих тестированиях. В дальнейшем будут фиксироваться не абсолютные результаты, а изменения в них по отношению к стартовым. В этом случае не исключено, что слабый обойдет сильного. То есть соперниками ребят сделаются они сами, а не нормативы. Главным станет, таким образом, стремление к победе над собой, что нам и нужно.

Отметка успеваемости тоже может служить стимулом к усердию. Но если учитель злоупотребляет ею, успеха ожидать трудно. Ведь если ставим двойку, то ставим ее себе, а не ученику. Все должно быть разумно и аргументировано. Также очень важно, чтобы тебя поняли не только учащиеся, но и их родители. Особенно в 1 – 6 классах маму и папу очень интересует уровень двигательной подготовленности их ребенка. Поэтому очень эффективны открытые уроки физической культуры для родителей. На открытом уроке они узнают, какова двигательная подготовленность не понаслышке, а на самом деле, и становятся вашими помощниками на практике. Большую роль в подтягивании отстающих могут сыграть совместные с родителями занятия по типу ОФП. Совместные семейные тренировки результативны на всех уровнях физической подготовки. Но практикуются они редко, хотя очень нужны. [2]

К дополнительным занятиям для отстающих прибегают учителя всех предметов. В физическом воспитании такие занятия надо проводить не реже двух – трех раз в неделю. Где взять время, силы и средства на такой объем работы? Тут все зависит от конкретных условий, прежде всего от количества ребят, которые нуждаются в непосредственной опеке учителя. Эта форма работы с отстающими в физическом развитии детьми не может быть основной, но ее нельзя снимать со счета. В общем годятся любые формы занятий, был бы результат.

Подводя итоги изложенному, можно сказать, что успех в работе с отстающими в физическом развитии детьми прежде всего зависит от них самих, от их желания, хотения выйти на более высокий уровень физической подготовленности. Поэтому задача педагога в первую очередь состоит в том, чтобы вызвать у ребят такое стремление. [3]

Физические упражнения для самостоятельных занятий.

I Упражнения, способствующие подготовке к выполнению учебных нормативов

1. 12 приседаний за 10 секунд;

2. Из положения выпад вперед смена ног 10 раз за 10 секунд;

3. Из глубокого приседа выпрыгивание вверх – вперед с полным разгибанием в высоком темпе;

4. Приседание на одной ноге ( пистолет );

5. Смена ног в положении «пистолета»;

6. 15 отжиманий в упоре лежа;

7. 8 подтягиваний в висе;

8. 10 подтягиваний в висе лежа за 10 секунд (лопатки от пола в 10-15 см);

9. Поднимание ног в висе до виса углом;

10. Удержание стойки на лопатках под углом 45 градусов с хватом прямыми руками за опору за головой;

11. Удержаться в висе на канате на согнутых руках.

Упражнения для развития силы

Основных групп мышц для девочек.

Сгибание и разгибание рук:

1.В упоре стоя у стенки, подоконника, стола, спинки стула и т. п. с опорой на уровне груди, под углом 30-45;

2.В упоре лежа с опорой бедрами на скамейку, стул и т.п.;

3.В упоре лежа на гимнастической скамейке с помощью партнера;

4.В упоре лежа на гимнастической скамейке или на полу;

5.Сгибание и разгибание рук, используя отягощения: резиновый бинт, гантели, набивной мяч, штанга и т.п.;

6.Подтягивания из виса: сидя, присев, лежа;

7. Подтягивание в положении приседа с захватом одной рукой за опору;

8.Вис на согнутых руках: на канате, жерди брусьев, перекладине, дереве, др. опоре;

9.Лазанье по канату;

Брюшной пресс:

1.Сгибание ног сидя, с разгибанием вперед, поднимание прямых ног сидя, лежа на спине;

2.Поднимание и опускание туловища с закрепленными ногами;

3.Стойка на лопатках с захватом руками за рейку гимнастической стенки, медленное опускание в и.п.;

4.Поднимание ног в висе: сгибая их поочередно, вместе, прямых ног до угла 90 градусов и выше;

5.Используя отягощения: набивной мяч;

Задняя поверхность туловища:

1.Прогибания из положения лежа лицом вниз, руки вверх;

2.Наклон вперед прогнувшись с отягощением в руках: набивной мяч, гантели, штанга, мешок с песком и т.п.;

3.Натягивание резинового бинта, эспандера прямыми руками вверх стоя лицом к опоре;

4.Прогибание в висе лицом внутрь на гимнастической стенке или в висе на жерди, перекладине, ветке, заборе и др. опоре, с задержкой до 3 секунд;

5.Поднимание и опускание туловища, лежа на гимнастической скамейке с закрепленными ногами с помощью партнера, руки на пояс, за голову, вверх. Усложнять, используя отягощения;

6.Сгибание ног лежа на груди, зажав голеностопами отягощение (набивной мяч, мешок с песком и т.п.).

Разгибатели ног:

1.Прыжки с короткой скакалкой;

2.Приседания: на обеих, с отягощением (набивной мяч, гантели и т.п.);

3.Приседание на одной с хватом за опору, с помощью партнера, с хватом за стойку и т.п.;

4.Прыжки на одной на месте и с продвижением вперед;

5..Смена ног прыжком в приседе, одна нога впереди;

6.приседание на одной ноге (пистолет);

III Упражнения для развития силы основных групп

Мышц для мальчиков.

Разгибатели рук:

1.В упоре стоя под углом 45 градусов - сгибание и разгибание рук;

2.Сгибание и разгибание рук в упоре лежа: на гимнастической скамейке, полу, ноги на повышенной опоре;

3.Жим штанги, гантелей от груди; сгибание и разгибание рук вверх;

4.наступив на резиновый бинт (эспандер);

5.Разгибание рук на брусьях: в положении сидя ноги врозь, с опорой пятками, в упоре лежа, в упоре;

Сгибатели рук:

1.Сгибание и разгибание рук: с гантелями, набивным мячом, наступив на резиновый бинт, со штангой;

2.Сгибание и разгибание рук с натянутым бинтом, закрепленным на уровне груди;

3.Вис на согнутых руках: на гимнастической стенке, канате, перекладине;

4.Подтягивание в висе лежа, то же хватом за канат, жердь;

5.Лазанье по канату с помощью ног:

6.Подтягивание в висе:

7.Лазанье по канату на одних руках.

Брюшной пресс

1.Поднимание ног сидя, лежа;

2.Поднимание туловища, закрепив носки, руки на пояс, за голову, вверх;

3.Поднимание и опускание набивного мяча, гантелей, лежа на спине;

4.В положении сидя поднимание ногами отягощения зажатого стопами;

5.В висе поднимание ног, согнутых, прямых до угла 90 градусов, более 90 градусов;

6.Удержание и медленное опускание туловища из стойки на лопатках, хватом руками за опору.

Задняя поверхность туловища:

1.Прогибание из положения лежа лицом вниз, руки вверх, то же с отягощением в руках;

2.Наклон вперед прогнувшись с отягощением в руках;

3.Натягивание резинового бинта, эспандера прямыми руками вверх, стоя лицом к месту закрепления амортизатора;

4.Поднимание туловища лежа на гимнастической скамейке или другой опоре с закрепленными ногами (с помощью партнера), руки вниз, в стороны, вверх, с отягощением;

5.Прогибания в висе, лежа на полу.

Разгибатели ног:

1.Приседание;

2.Прыжки с короткой скакалкой или подскоки на обеих, одной ноге;

3.Приседание на одной ноге дополнительной опорой рукой на любой предмет;

4.Приседание на одной ноге без дополнительной опоры (пистолет);

5.Приседания с отягощением;

6.Приседание с партнером на плечах.

Указания к самостоятельным занятиям.

1.Начинать каждое занятие с разминки («зарядки»), в которую обязательно включать бег в медленном темпе, упражнения для подготовки к силовой тренировке мышц, связок, суставов.

2.Выполнять упражнения в последовательности, в какой записаны группы упражнений.

3.Из каждой группы упражнений включать в комплекс одно посильное.

4.Каждое упражнение выполнять до легкой усталости (2/3 от максимально возможного количества повторений).

5.Комплекс из пяти упражнений проделывать 4-5 раз (4–5 подходов);

6.Количество повторений каждого упражнения увеличивать через неделю на 2-3 в каждом подходе. При выборе более сложного упражнения нагрузку в подходе опять брать от 2/3 возможного.

7.Помнить, что тренировки приведут к результату лишь в том случае, если перерывы между ними не будут превышать один день.

8.Обязательно вести учет своих силовых возможностей, проверяя себя на одном, контрольном упражнении. Учет проводить один раз в месяц. Знать: тому, кто будет лениться вести учет, успех не гарантируется.

Список использованной литературы

1. Годик Н.А. Контроль тренировочных и соревновательных нагрузок. – М.: ФиС., 1980.

2. Ленчеков И.С. Физкультурно-оздоровительная и спортивно-массовая работа в образовательных учреждениях. – Усть-Каменогорск: ВКГУ, 2003.

3. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. – М.,1991,

МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНДА КОММУНИКАТИВТІ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Утенова М.Ж., Көлкебаева Қ.Л. (Ақтөбе)
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихи қысқа уақыт аралығында еліміз экономика, қаржы саласында прогрессивті технологияларға арқа сүйей отырып, кешенді реформалар жүргізу үстінде. Сөйтіп әлемдік өркениетке қауымдаса отырып, қарқынды дамушы елдердің алдыңғы қатарынан көріне бастады. Бүгінгі таңда еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалары нақты айқындалып, арнаулы бағдарламалар қабылдануда. Еліміздің инновациялық, индустриялық одан әрі тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін мемлекетіміздің күш-қуатының негізі, ұлттық қауіпсіздігіміздің кепілі, қоғамдық дамуымыздың және оның жаңа сапалық деңгейге көтерілуінің көрсеткіші болып табылатын білім жүйесінің, адам капиталының мәні мен маңыздылығы барынша артып отырғанын атап өтуіміз керек. Қоғамдық-экономикалық қатынастардағы өзгерістер: нарықтық қатынастарға өту, ашық демократиялық қоғам құру талаптары өз кезегінде өскелең жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру жүйесінің ұстанымдарына, мазмұны мен құрылымына айтарлықтай жаңалықтар ендіруді қажет етіп отыр.

Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тәлім-тәрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, педагогика ғылымында жеке тұлғаны қалыптастыру көкейкесті мәселелердің бірі болып отырғаны анық. Бүкіл дүнеижүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде елімізде білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие жұмысында нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызыметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды саралауды, шәкірттердің шығармашылық әлеуетін дамытуды, мұғалімдердің ғылыми бағытқа бет бұруын, іс-әрекетті жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.[1]

Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде. Тәрбие балалардың жеке және дербес ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық іске асырылады, тәрбие адамдардың іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші алдын ала жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа бағыттап ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардың (баспасөз, радио, теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін факторлардың ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп, ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.Сонымен, тәрбие бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да ол — баланы қалыптастырудағы негізгі күш.

Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады.

Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, білім беру және мемлекеттік жастар саясаты туралы заңдардың қабылдануы жастар тәрбиесі мәселесіне жаңаша ойлаумен қарауды талап етеді. Біздің бүгінгі қарастыратын коммуникативті мәдениетті қалыптастыру бағыты - тәртіп қағидасын анықтайды, құндылықтар жүйесін, идаелдарды, нормаларды айшықтайды және шығармашылық қызметте өзінің дербестігін көрсетуде қарым-қатынасты ұйымдастыруға, байланысты орнатуға, оларды дамытуға, келісуге, тәртіпке келтіруге және түзетуге көмек береді.

Бағыттың негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана- сезімі оянған, рухани дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу, қарым-қатынас мәдениетін көтеру, тіл мәдениетін арттыру, дүниетанымын кеңейту және тәуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыру.

Бағыттың міндеттері:

- білім беру ұйымдарында денсаулығы зор, рухани дүниесі бай, адамгершілікті, тәуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыру.

- әлеуметтік қатынас жасаудың алуан түрлі жағдайларында тілді жетік меңгерген тұлғаны даярлап шығу.

- мемлекеттік тілді және басқа тілдерді үйрену арқылы балалар мен жастардың әлем және ұлттық мәдениетті игерулеріне, өз халқы мен басқа Қазақстан халықтарының дәстүрлері мен мәдениетін зерттеуіне және қабылдауына жағдай жасау.

-адамдармен ізгілікті қарым-қатынас орнатуға деген ұмтылыстарын қалыптастыру.

-түрлі ұлт топтары және мәдениет өкілдерімен, түрлі көзқарастағы адамдармен өзара тең қарым-қатынас деңгейінде пікірлесу, әріптестік қабілетін қалыптастыру.

-қоғамдағы түрлі топтардың өзара қарым-қатынасының мәселелерін бейбіт шешу, даулы жағдайлардан сақтануға дайындығы мен ұмтылысын қалыптастыру.

-сөйлеу мәдениетін меңгерген адам ретінде өмір сүру біліктілігін қалыптастыру.

Коммуникативті мәдениетті қалыптастыру бағыты туралы сөз қозғағанда, алдымен, бағыттың атауына мән бергенді жөн көрдік. «Коммуникация» терминін латын тілінен аударғанда, «жалпы, барлығымен бөлісу» дегенді білдіреді. Егер өзара түсінушілік болмаса, коммуникация да болмайды. Ақпарат алмасу – коммуникация. Ал коммуникация туралы сөз болғанда, бірлескен адамдардың көзқарасы, идеясы, қызығушылығы, көңіл-күймен алмасу жайында айта кету керек. Коммуникация -ортақ түсінушілікке әкелетін екі жақты ақпарат алмасу. Адамдардың бір-бірімен керекті контактіні құрып және ұстай алу қабілеттілігі коммуникациялық компентенттілік деп аталады. Коммуникативті қабілеттілік адамның жасына, біліміне, мәдениетіне, психологиялық даму деңгейіне, өмірлік және кәсіби тәжірибесіне байланысты ерекшеленеді.

Жоғарыда айтып кеткендей, коммуникация- адамдардың бірі-бірімен байланысы, қарым-қатынасы. Әлемдегі барша адамдардың қарым-қатынасының басты құралы ол – тіл. Тілдік қатынас арқылы адамдар арасында қарым-қатынастың нешеме түрі орнатылады. Қазіргі таңда заманның өзі әр азаматтан оның өмірлік ісіне сәйкес келетін белсенді тілдік іс-әрекеттер жасауды талап етуде. Қоғам кәсіптік тілдік қатынасты әлеуметтік коммуникацияда қазақ әдеби тілінің нормаларына сәйкес кәсіптік этиканың заңдары бойынша құра алатын, пікірталас, диспуттарды басқаруға қабілетті адамдарды қажет етуде. [3]

Ұстаз - ең алдымен, оқушы үшін білім нәрін құюшы ізгілік иесі, өмірлік тәжірибелерді үйретуші тәлімгер, адамгершілікке баулитын тәрбиеші психолог екені сөзсіз. Ұстаз - әрқашан шәкірттеріне бүгінгі алған білімінің ертеңгі күні қажеттілігіен сездіре алатындай қасиеті бар, мектеп табалдырығын аттаған әрбір жас өреннің болашақтағы көздеген мақсаттарына қол жеткізуіне бағыт бере алатын үлкен тұлға. Иә, халқымыздың, ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан өмірлік тәжірибесін, салт- дәстүрін, әдет-ғұрыптарын, жақсы қасиеттерін, бүгінгі заманның озық жетістіктерін жас ұрпақ ұстаз арқылы, оның айтқан тәлімді сөздері мен өнегелі істері арқылы үйренеді. Ал, бұл міндет қашанда қиын жауапты екені белгілі.

Бүгінде осы мамандықтың тізгінін ұстап, талайлардың талабы мен талантын тасытып жүрген ұстаздар дүниенің әр бұрышында адамзаттың сауатын ашып, рухани және материалдық құндылықтарды мүмкіндігінше тиімді меңгерудің түрлі әдіс-тәсілдерін терең зерттеп, теориялық талдаулар мен тәжірибелер жасап, зор табыстарға жетуде.

Қазіргі Қазақстандағы коммуникативтік мәдениеттің құлдырау жағдайларында жалпы білім беретін мектептің филолог-мұғалімі Қазақстан балаларының тіл мәдениетін арттыруда және тілдік, сөйлеу мәнерін қалыптастыруда ерекше рөлге иемденіп отыр. Мектептің міндеті әлеуметтік қатынас жасаудың алуан түрлі жағдайларында тілді жетік меңгерген тұлғаны даярлап шығу болып табылады.[2]

Ұстаздың оқушылар бойында коммуникативті мәдениетті қалыптастырудың тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдерін білуі тәрбие жұмыстарын жүргізуде үлкен жетістікке жеткізеді. Ұстаздың міндеті:

Оқушы міндеті:

1. 
   Вахап Одар , Устемирова Меруерт «Коммуникативті мәдениетті қалыптастыру»
   
2. 
   ҚР Білім туралы заңы
   
3. 
   Р.С.Омарова. Білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында оқушылардың шығармашылық қызығушылық қалыптастырудың дидактикалық негіздері. Түркістан 2008
   

Как научить детей думать и действовать? Как спланировать и провести урок, чтобы каждый ребенок стал его участником: слабый и сильный, одаренный и нежелающий учиться? В целях создания необходимых условий достижения нового, современного качества образования необходимо учитывать следующие показатели:

1. 
   качество знаний;
   
2. 
   степень развитости личности;
   
3. 
   уровень воспитанности личности.
   

Основной целью модернизации всей системы образования в последние десятилетие является – повышение качества образования. Качество знаний не всегда определяется объемом выученного материала, скорее - это умение пользоваться этим материалом.

В последнее время широко обсуждаются вопросы качества образования, которое напрямую зависит и от качества квалификации учителей, и от качества методической работы, и от качества внутришкольного управления.

У каждого из нас бывают моменты, когда хочется остановиться, оглянуться, проверить – насколько мы успешны, результативны в своей работе? Насколько качественно мы выполняем свои задачи? Чтобы получить на эти вопросы объективные и конструктивные ответы мы, учителя часто собираемся за одним рабочим столом, обсуждаем, анализируем, делимся опытом и пытаемся решить одну из важнейших проблем в наше время – как сделать так, чтобы обучение для ребёнка было не в тягость, а в радость. Как сделать так, чтобы ребёнок не утратил своей эмоциональности, непосредственности, не стал пассивным и равнодушным, а стремился к знаниям, был активной, творческой личностью на протяжении всего обучения в школе? Что же способствует этому успеху?

Чтобы добиться первостепенной задачи качественного усвоения знаний, мне необходимо было сделать учебный процесс максимально эффективным. Поиск эффективных методик привел меня к новым компьютерным технологиям. Я работаю учителем 32 года. Мне всегда было интересно заниматься чем-то новым и увлекательным, делать свои уроки насыщенными, продуктивными, современными. Ведь задача учителя состоит в том, чтобы заинтересовать детей своим предметом, привлечь внимание учеников, чтобы они захотели получать предложенные им знания и учились добывать их сами.

Игровая технология. Эту технологию использую на начальном этапе изучения биологии. Игра раскрывает творческие возможности ученика. Азарт и желание ставит детей перед необходимостью многое вспомнить, осмыслить за короткий промежуток времени. Выучить, вникнуть в материал можно только заинтересовав ученика. Урок – игра как свободная творческая деятельность обладает воспитательным, коммуникативным и развивающим свойствами, формирует воображение, развивает фантазию и интеллект. В своей практике я использую такие типы уроков: урок–викторина, урок – экспедиция, урок – соревнование и т.д.

Компьютерная технология. Несомненным прогрессом педагогической практики билогического образования считаю внедрение в учебный процесс мультимедийных электронных учебников. Они позволяют организовать познавательную деятельность учащихся на уроке, проверять результаты обучения, организовать самостоятельную работу. Методика использования мультимедиа технологий предполагает: усиление мотивации учения; улучшение качества обучения и воспитания; демонстрацию возможностей компьютера, не только как средства для игры. ИКТ на уроках биологии – инструмент развития творческих способностей учащихся.

Использование данной технологии позволяет:

1.Значительно сэкономить время на уроке.

2. Продемонстрировать ученикам аккуратные, четкие образцы оформления решений.

3. Повысить уровень наглядности в ходе обучения.

4. Внести элементы занимательности, оживить учебный процесс

Технология работы с учебником. Для того чтобы научиться использовать в исследовательской деятельности нужную информацию, необходимо сформировать умение работать с учебником. Текстовой материал служит дополнением к текстовой информации, способствует развитию пространственного мышления, формирует практические навыки.

Учебный элемент модульной технологии. При модульной технологии учащиеся получают новые знания не в результате прослушивания учебного материала, а в процессе собственной учебной деятельности – действий по приобретению, усвоению новых знаний и умений. Основа данной технологии создает положительную мотивацию к обучению, благодаря новизне содержания, занимательности, организации учебного поиска, формированию навыков самообразования, дает возможность индивидуально работать с отдельными учащимися. Каждый элемент имеет свою цель, ставит перед учащимся конкретные задачи и даёт алгоритм-порядок выполнения задания, а также ключ, при помощи которого можно самостоятельно оценить и проверить правильность своих ответов. В процессе работы с модулем ученик достигает конкретных целей учения.

Технология повторения. Считаю, что данная технология особенно необходима в старших классах, где повторение организую блоками.

Проектная технология. В основе метода проектов лежит развитие творческих способностей учащихся, умение свободно ориентироваться в информационном пространстве, развитие критического мышления. Метод проектов как образовательная технология, ориентирован на формировании опыта творческой деятельности учащихся. Он способствует организации разнообразной самостоятельной деятельности учащихся, но при этом не исключает и не заменяет других методов обучения. Этот метод обучения использую в изучении предмета, применяю на уроках и во внеурочной работе. Он ориентирован на достижение целей самих учащихся, и поэтому уникален.

Выбор формы презентации проекта на уроках биологии и во внеклассной работе – задача не менее, а то и более сложная, чем выбор формы продукта проектной деятельности. Виды презентационных проектов, которые применяю на уроках биологии и внеклассной работе: научная конференция, научный доклад, путешествие, реклама, иллюстрированное сопоставление фактов, экскурсия.

Продукты проектной деятельности, которые использую на уроках биологии и во внеурочной работе: анализ данных социологического опроса; прогноз; экскурсия; путешествие; статья; инструкция; газета.

Внеурочная работа. Во внеурочной работе использую следующие виды деятельности: проекты (как было уже сказано выше); участие в конкурсах; олимпиадах.

Считаю, что основной задачей учителя является: научить ребенка учиться, добывать самостоятельно информацию из любых источников, и тогда процесс обучения будет эффективным.

Литература

1.БеспалькоВ.П «Слагаемыепедагогическихтехнологии»,«Педагогика»,1989.

2. Боголюбов В. Эволюция педагогических технологий// «Школьные технологии» № 4 2004.

3. Епишева О. Основные параметры технологии обучения// «Школьные технологии» № 4 2004.

Елбасының « Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты жолдауында «Ақпараттық технологиялар мен ақпаратты таратудың жаңа нысандарына бағытталған мамандандырылған білім беру бағыттарын құру міндеті де алдымызда тұр» делінген, сондай- ақ«Он - лайн» тәсілінде оқытутәжірибесін дамытып, елімізде оқу теледидарларын құру қажет» деп атап көрсетілгендей бүгінгі күні білім беру жүйесі жаңа педагогикалық технологияға негізделуін және ақпараттық құралдардың кеңінен қолданылуын қажет етеді.Компьютер және ақпараттық технологиялар арқылы жасалып жатқан оқыту процесі оқушының жаңаша ойлау қабілетін қалыптастырып, оларды жүйелік байланыстар мен заңдылықтарды табуға итеріп, нәтижесінде – өздерінің кәсіби потенциалдарының қалыптасуына жол ашу керек.[5]Талап қатаң, дұрыс қойылған жағдайда кәсіптік оқытуда оқушыларда мынадай өзгерістер қалыптасады:

- Компьютерлік сауаттылығы жоғарылайды;

- Өз мамандығына деген қызығушылықтары артады.

- Шығармашылық шабыты шыңдалады.

- Ғылыми көзқарасы қалыптасады.

- Ақпараттық – коммуникациялық технологияларды қолданудағы психологиялық кедергілер жойылады;

- Оқытудағы модернизациялауға деген ұмтылыс пайда болады

– Еңбек нарығында бәсекеге қабілетті маман қалыптасады.

Ақпараттық қоғамның негізгі талабы –оқушыларға ақпараттық білім негіздерін беру, логикалық – құрылымдық ойлау қабілеттерін дамыту, ақпараттық технологияны өзіндік даму мен оны іске асыру құралы ретінде пайдалану дағдыларын қалыптастырып, ақпараттық қоғамға бейімделу болып табылады.[1]Мемлекеттік бағдарламада оқу үрдісін педагогикалық және ақпараттық – коммуникациялық технологияларды кеңінен пайдалану – жалпы білім беруді дамытудың басты бағыттарының бірі делінген.Білім беру жүйесін ақпараттандыру қазақстандық білім беру үшін үлкен перспективалар ашады. Ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды игеру қазіргі заманда әрбір жеке тұлға үшін оқу және жазу қабілеті сияқты сапалармен бір қатарға және әрбір адам үшін қажетті шартқа айналды. Алынған білім мен дағдылар бұдан әрі көптеген жағдайда қоғамның даму жолдарын анықтайды. Интернет жүйесінде жұмыс істеу оқушыларымызға әлемдік білім мен ғылым жетістігінен хабардар болып, оны игеруіне шексіз мүмкіндіктер ашатыны хақ. Интернетті пайдалану арқылы оқушылар өздеріне керекті мәліметтер алу арқылы білімін жетілдіре түсетіні сөзсіз. Заман ағымына қарай күнделікті сабаққа видео, аудио қондырғылары мен теледидарды, компьютерді қолдану айтарлықтай нәтижелер беруде. Кез- келген сабақта электрондық оқулықты пайдалану оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.[4]

Технология → оқыту→оқытудың интерактивті режимі.

Оқыту→оқыту технологиялары→ ақпараттық технологиялар; компьютерлік технологиялар ; мультимедиялық технология.

Оқыту технологиялары: компьютер, интернет, коммуникация, электронды пошта, электронды оқулық.

Елбасы атап көрсеткендей, « Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте-мөте қажет». Ақпараттық-коммуникациялық технологияны бәсекеге қабілетті ұлттық білім беру жүйесін дамытуға және оның мүмкіндіктерін әлемдік білімдік ортаға енудегі сабақтастыққа қолдану негізгі мәнге ие болып отыр. Білім беруді ақпараттандыру, білім салаларының барлық қызметіне ақпараттық технологияны енгізу және ұлттық модельді қалыптастыру - қазақстандық білім беруді сапалы деңгейге көтерудің алғы шарты.Білім беруді ақпараттандыру процесі мұғалімнің дайындық деңгейі мен мамандық сапасына үлкен талап кояды. Ол мұғалімнің өзін-өзі дамуына, өзіндік білім алуына және шығармашылық қызметтерін іске асыруға мүмкіндік береді.[2]

Қазіргі заман талабына сай адамдардың мәлімет алмасуына, қарым-қатынасына ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың кеңінен қолданысқа еніп, жылдам дамып келе жатқан кезеңінде ақпараттық қоғамды қалыптастыру қажетті шартқа айналып отыр. Осы орайда келешек қоғамымыздың мүшелері- жастардың бойында ақпараттық мәдениетті қалыптасыру қоғамның алдында тұрған ең басты міндет.Ақпараттық мәдениетті, сауатты адам- ақпараттың қажет кезін сезіну, оны тауып алуға, бағалауға және тиімді қолдануға қабілетті, ақпарат сақталатын дәстүрлі және автоматтандырылған құралдарын пайдалана білуі керек.

Ақпараттық – коммуникациялық құзырлылығын қалыптастырудың негізгі тәсілдеріне мыналар жатады:

-ақпараттарды өңдеудің компьютерлік технологияларын теориялық және практикалық тұрғыда оқып-үйрену;

-әр түрлі қолданыстағы бағдарламалық қамтамасыздандыруды оқып- үйрену және оны оқыту процесінде қолдану мүмкіндіктеріне талдау жасау;

-ақпараттық және коммуникациялық технологияларды жеке пәндерді оқытуда қолданудың тиімділігін дәлелдей білу.

Ақпараттық мәдениет – адамға ақпараттық кеңістіктің қалыптасуына қатысуға және ол кеңістікте еркін бағдарлай алуға, ақпараттық өзара іс-әрекетке түсуге мүмкіндік беретін білім деңгейі.Жаңа коммуникациялық технологияларды пайдаланудың басты мақсаты – оқушылардың оқу материалдарын толық меңгеруі үшін оқу материалдарының практикалық жағынан тиімді ұсынылуына мүмкіндік беру. Орта білім беру жүйесін ақпараттандыруды дамытуды қарастыра отырып, ақпараттық-коммуникациялық технология құралдарының динамикалық түрде өзгеріп отыратынына және компьютерлік сауаттылықтан жеке тұлғаның ақпараттық мәдениетіне іргелі операциялық негіздеріне ауысуды білдіретіндігімен, мұнда әрбір оқушы ақпаратқа, қазіргі ақпараттық технологияларға назар салып қана қоймай, оны тиімді қолдана білуі, интернет, ғаламдық ақпарат жүйесін пайдалана алуы тиіс екендігіне ерекше көңіл бөлінеді.

Жаңа ақпараттық технологияны қолдану артықшылықтары:

1.Оқушыларға оқылатын құбылыстар мен объектілер туралы толық және дәл ақпарат бере отырып,оқу сапасын арттырады;

2. Оқытудың көркемділігі артады,яғни оқушыларға қиын да күрделі материалдарды көрнекті түрде түсіндіруге қол жеткізеді;

3.Оқытудың тиімділігі жоғарылайды және оқыту материалын түсіндіру мүмкіндігін арттырады;

4. Оқушылардың ғылыми-дүниетанымдық көзқарастарын қалаптастыра отырып,олардың білімге құштарлығын,табиғи сұранысын қанағаттандырады;

5. Мұғалімдерді техникалық жұмыстан босата отырып, үнемделген уақытта олардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасайды;

6. Мұғалім мен оқушының жұмысын жеңілдетеді;[3]

Ақпараттық технологиялардың оқыту үрдісіндегі ақпараттық-коммуникативтік қызметі

Бұл технологияның өзектілігі қоғамның ақпараттандыру жылдамдығының артуымен сипатталады. Оқыту үрдісі ақпараттық-коммуникациялық жағдайларда жаңа көрініс алу жолында ХХІ ғасыр талаптарына сай білгір, уақытты үнемдей алатын тұлғаны қалыптастыруға бағытталады.

1. Апатов Н.В. Информационные технологии в школьном образовании. Москва. 1994.

2. Оконь В. Основы проблемного обучения. Ярославь. 1995.

3. Приемы педагогической техники. Москва. 2004.

4. Тихомирова Н.К. Педагогика сотрудничества. Методические рекомендации. 1988.

5. « Қазакстан-2050» Стратегиясы. ҚР Президентінің жолдауы,2012ж

Мұны айтып отырған себебім, соңғы кезде елімізде жасөспірімдер арасында суицидтің көбейгені бүкіл елді алаңдатып отыр. Шығыс Қазақстан облысында соңғы бір жылда 60 жасөспірімнің өз-өзіне қол жұмсағандығы туралы ақпараттың жарияланғаны кеше ғана. Оның әртүрлі себептері де айтылды. Солардың ішінде, бір қарағанда күнделікті кездесіп жататын болмашы кикілжің болып көрінгенімен, дәл осындай жайсыз оқиғалардың да себеп-салдары болмай қалмайтыны сөзсіз. Өйткені, тайып кетсең, жығып кетуге дайын қазіргі тасбауыр қоғамнан құтылғысы келетіндер көп…

Жалпы, суицид қылмысының тарихы пұтқа табынушылық кезеңіне, Ежелгі Грек мәдениетіне барып ұштасады. Тамыры тым тереңде жатқан бұл кеселдің адамзатқа тигізген зияны орасан зор. Уақыт өткен сайын өмірден түңілген адам баласы о дүниеге «оңай» әрі «жылдам» аттану үшін өз-өзіне қол жұмсаудың сан түрін ойлап тапты. Өкінішке орай, суицид біздің елді де айналып өтпеді. Тіпті экономикамыз көтеріліп, әл-ауқатымыз жақсарды деген сайын, бұл дерт біртіндеп қозып бара ма, қалай… Статистикалық мәліметтерге көз жүгіртсең, жанын түршігеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ақпаратына сенсек, Қазақстан суицид бойынша әлемнің алдыңғы бестігіне кіреді екен. Ал Орта Азияда «бәйгенің» басында келеміз. Елімізде әрбір 100 мың адамның 53-інің ажалы өздерінен болатыны анықталған.

Әсіресе, бүгінде сәтсіздік тұң-ғиығынан суицид арқылы шыққысы келетіндер қатарының жасарып бара жатқандығы байқалады. Неліктен? Қо-ғамдық ортада жиі жасалына бастаған суицид оқиғаларының көптеген себеп-салдарлары айтылып жатқанымен, бұл орайда ең басты мәселе біреу ғана: ол – имансыздық, адамдар арасында рухани құндылықтардың жоғалуы. Өйткені, қазір адамдардың бір-біріне жанашырлығы, кішінің үлкенге деген құрметі, үлкеннің кішіге деген ізеттілігі азайып барады. Бұған жоғарыдағы оқиға да дәлел болмақ. Ол үшін кінәні біреуден емес, ең бірінші өзімізден іздеуіміз керек. Себебі дәл осы қоғамды қалыптастырған өзіміз. Сыйластық, құрметтілік жойылса, оның себебі үгіт-насихаттың жетіспеуінен, жөнді тәрбиенің болмауынан. Ал тәрбиенің бастауы отбасынан екенін ескерсек, ең басты олқылық та сол жерден кетіп жатыр деген сөз.

Негізі, қазақ тәлім-тәрбиеге бейжай қарамаған. Оны рухани және ұлттық мүддемен де жарасымды үйлестіре білген. Өкінішке орай, бүгінгі тәрбиеде ондай үйлесімділік байқалмайды. Көп ата-аналар бала тәрбиесін материал-дық қамтамасыз етумен ғана шектеп қойған. Басқа мәселелерге онша көңіл бөлмейді. Бар ойы баланы дүниеуи тұрғыдан ешкімнен кем қылмау. Ал тәрбиенің бұл түрі баланы толық қанағаттандыра ма? Міне, осы сұрақ көп жағдайда ескерусіз қалып жатыр. Өйткені, бала телефон, компьютер, қымбат киім-кешекпен дүниеуи қажеттілігін өтесе де, одан ешқандай рухани азық ала алмайды. Ол үшін балаға ең бірінші үлкендердің мейірімі, назары қажет. Ал жұмысбастылыққа салынған ата-аналардың балаға қарауға уақыты жоқ. Шынын айту керек, қазіргі әке мен шеше балаларымды қалай жеткізсем, үй әперсем, үйлендірсем, жақсы киім-кешек кигізсем деп ойлайды да, соған жанын салғанымен, балам мейірімді болса, тәрбиелі-тәлімді, адамгершілігі мол болса деген мәселені тек сөз жүзінде ғана қалдырады. Осыдан кейін бала өмірдің қыр-сырын тек материалдық дүниемен ғана шектеп, теріс тәрбие алмасына кім кепіл?! Ал кейін материалдық дүниеден рухани жылу ала алмаған жасөспірімдер өзін қоғамға керексіз сезініп, тұйықталып, өзімен-өзі болып кетеді немесе шектен тыс еркінсіп, қалағанын істейтін болады. Мұның соңы психологиялық ауытқуға немесе суицидке апарып соғуы әбден мүмкін.

Исламда өзін-өзі өлтіру айрықша ауыр күнә саналады. Бұған қасиетті Құран Кәрімдегі: «Өз‑өздеріңді өлтірмендер (және соған апаратын бұзықтыққа бармандар). Расында (сіздерді бұ-дан тыйған) Алла сендерге ерекше мейірімді» («Ниса» сүресі, 29-аят), – деген Алла тағаланың сөзі дәлел. Аятқа түсіндірме жасаған ғалымдар өз өміріне қауіп төндіруге, сондай-ақ, түбі мертіктіретін әрекеттерге баруға да болмайтынын ескертеді.

Бұхари жеткізген мына бір хадисте пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Кімде-кім өзін темір қарумен өлтірген болса, ол тозақта әрқашан сол темірді көтеріп жүреді. Ал кімде-кім у ішіп өлетін болса, ол адам тозақта мәңгі у ішіп жүретін болады. Егер біреу өзін өлтірмек болып таудан құласа, ондай адам тозақта мәңгі құзға құлап бара жатады», – деген.

Жалпы жасөспірімдердің өз-өздеріне қол жұмсаулары тек бізді ғана емес, бүкіл әлемді алаңдатып отырған мәселе. Елімізде бір жылда 14-17 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында кем дегенде 7-8 өзін-өзі өлтіру оқиғасы тіркеледі. Бір қызығы, олардың әрбір үшіншісінің ниеті өлу емес екен. Бар болғаны, туған-туыстары мен айналасындағылардың назарын өзіне аудару үшін ғана осылай істейді. Бұл жасөспірімдеріміз өздерін назардан тыс, жалғыз сезінеді деген сөз. Демек, өлімге итермелеп отырған мәселенің бірі – жалғыздық. Біз балаларымызды жалғыз тастағанбыз. Бірге ұйықтап, бір үстел басында тамақ ішіп жүрміз дегенімізбен, олардың өмірлеріне араласып, ішкі сырларымен бөліспейміз, проблемаларын сұрап, емен-жарқын әңгімелеспейміз. Бір сөзбен айтқанда, қазіргі жастар рухани тірексіз қалған. Міне, суицидтің бір үлкен себебі де осы. Жуырда біз қаладағы кейбір мектептерде арнайы сауалнама жүр-гізген едік. Нәтижесінде, оқушылар-дың көбінің ата-ана назарына, олардың қолдауына мұқтаж екендігі анықталды. Тіпті, оладың кейбірі ата-анасымен тек кеште ғана көрісетінін айтты. Ал күн ұзақ ата-анасы мен баласы бір-бірінің не істеп жүргендігінен бейхабар. Сондай-ақ, сауалнама қорытындысы бойынша, олар психологтармен жиі сырласқысы келетіндерін айтты. Оқушылардың ұсыныстары бойын-ша, олар кем дегенде аптасына бір рет психолог мамандармен анонимді кездесіп тұруды қалайды. Тіпті, бұны арнайы пән етіп мектеп бағдарлама-сына енгізуге де қарсы емес.

Суицидтің тағы бір себебі – жастар арасындағы рухани жұтаңдықтың, имансыздықтың күшейгені. Бұған сенсация қуалағыш сайттар мен телеарналардың не болса соны көрсететін шектен шығушылығы әсерін тигізіп отыр. Тіпті, қалай өз-өзін өлтіруге болатынын тәптіштеп түсіндіретін арнайы интернет сайттары да бар көрінеді. Телеэкрандарымызда ұлттық бояуы қанық, дін мен ділді қатар насихаттайтын дүниелер там-тұм. Бүгінгі көріп жүргендеріміздің барлығы шетелдікі. Оның ішінде адам өлтіру, өлген адамның оп-оңай қайтып тіріліп кетуі, басын шауып түсіру, аяқ-қолын бөлшектеп тастау, адам өмірін сонша құнсыз етіп көрсету сынды небір жантүршігерлік нәрселер ашық беріліп жатыр. Тіпті, кейбірін кіші тұрмақ, үлкендердің де көруі мүмкін емес. Өкініштісі сол, бүгінде бұндай құбыжық көріністер кішкентайларға арналған мультфильмдерде де кездеседі. Ол балаларға теріс тәрбиеден басқа еш нәрсе бермейді. Өліп, оп-оңай қайта тірілгенді көрген бала одан қандай сабақ алады? Керісінше, оның санасында сондай «шайтани ой» қылаң беріп, «өлсем, қайта тірілуім оңай екен ғой» деген теріс пікір қалыптасады. Артынан сол көргендерін өзіне істейді.

Осы тұста, әлгіндей атыс-шабыс пен анайы дүниелердің басты жарнамашысы еліміздегі орыстілді телеарналар болып отырғандығын айта кеткен жөн. Тіпті кейбір арналарда ұлттық мүдде мүлдем ескерілмей жатыр. Әйтеуір уақытын орыстың іске жарамсыз болған қансық дүниелерімен толтырғандарына мәз. Сонда өзі мемлекет қаржыландырып отырған мұндай арналардың көздеген мақсаты не? Ол аздай кабельді телеарна да өз міндетін артығымен «орындап» отыр. Оларды жөнге салу мемлекеттің басты міндеті екенін естен шығармау керек. Өйткені, оған кетіп жатқан қаржы бүкіл қазақтың төлеген салығынан бөлінетіні белгілі. Ең өкініштісі, маңдай термен тапқан ақшаның тамырымызға балта шабатын нәрселерге жұмса-луында. Қазақта «кімнің арбасына мінсең, соның әнін айтасың» деген сөз бар. Ендеше, орыс тілді БАҚ нан тауып отырған жерінің, сол елдің ділінің мүддесін қорғаулары тиіс. Ал әзірге біздің елде аталған БАҚ өз «әндерін» ғана айтып отыр. Шетелдің рухани құндылықтан жұрдай дүниелерінен экранымызды тазартып, орнын мейірімділікке үндейтін отандық туындылармен алмастыратын кез жетті.

Жалпы, қазіргі күні ислами уағыздар, рухани үгіт-насихат негізінен тек мешіттерде ғана айтылып жүр. Дәл осындай имам-молдаларымыздың үгіт-насихаты мектептерге де ауа-дай қажет. Бірақ, бізде заң бойынша мешіт қызметкерлері өз беттерімен мектептерге барып, уағыз жұмыстарын жүргізе алмайды. Ол үшін арнайы билік орындарының рұқсаты қажет. Бұл жерде Қазақстан халқының 70 пайызынан астамы ұстанатын Исламды таздың басындағы бес-алты талдай боп жүрген санаулы кришнаитпен заң жүзінде тең дәрежелі етіп қойғаны да өкініш болып отыр. Егер бүгін молда мектепке барып уағыз жүргіземін десе, ертең кришнаит келіп, балаларымызды қаланың ортасында сиыр бағуға шақырамын деп қиғылық салуы ғажап емес. Мәселе тағы да дін бостандығы туралы заңға барып тіреледі.

Сол үшін мемлекет әзірше білікті психологтар даярлауды қолға алып, қызмет сапасы мен белсенділігіне көңіл бөлген жөн. Бұл орайда, оқушылардың жоғарыда айтылған пікірлеріне құлақ асқан абзал.

Жалпы, жасөспірімдердің пікірін біліп, олармен санасып тұру – суицидтің алдын-алудың бір жолы. Өйткені олардың да өз орталары, кез келген мәселеге қатысты пікірі, айтар сөзі бар. Сол себепті, жасөспірімдер ортасының психологиясын, талап-тілектерін ескерген жөн. Олармен мейлінше сыпайы болудың да артықтығы жоқ. Бұл олардың өмірге деген ынта-жігерін оятып, өздерін қоғамның бір мүшесі екендіктерін сезінуге септігін тигізеді. Негізі, кез келген орта кішігірім мемлекет тәрізді. Оның да өзіне ғана тән заңы, топ бастайтын басшысы болады. Жасөспірімдер ортасының кейбір заңдары тым қатал болуы мүмкін. Өйткені, ол ортада қателікке, салғырттыққа жол жоқ. Ол жерде де кешірілмейтін жайттар бар. Егер біреу салғырттыққа жол берсе, айналасындағылар оны қыспаққа алып, қателігін бетіне басып, өздерінше үкім шығарады. Бұл көбіне 8-11 сынып оқушылары арасында кездеседі. Сол себепті еліміздің психологтары ата-аналар мен ұстаздарға балиғатқа толған баланың әр қадамын бақылауға алып, онымен жиі сөйлесіп тұруға кеңес береді. Бұған қатысты Алла елшісі (с.ғ.с.):«Баланы алты жасқа келгенше, патшадай көр. Он екі жасқа келгенше, құл сияқты жұмса. Одан кейін құрдасыңдай сырлас, ақылдас», – деп бала тәрбиесінің ең маңызды тетігін атап көрсеткен. Өйткені, айналасының қолдауы, өзіне деген назары кез келген адам үшін демеу екені сөзсіз.

Суицидке итермелейтін нәрселердің тағы бірі – үмітсіздік. Бұл тұрмысы төмен отбасыларда жиі кездеседі. Кейбір ата-ана баласының көзінше тұрмыстық мәселелердің шешімін таба алмай, аяғы әке мен шеше арасындағы кикілжіңге ұласып жатады. Тұрмыстық қиыншылыққа байланысты ата-ананың дау-дамайын көрген баланың бойында үмітсіздік қылаң береді. Тіпті бұл жағдай баланың болашаққа деген сенімін мүлдем жойып жіберуі мүмкін. Сосын бұлыңғыр болашақтан құтылу мақсатында олар суицидті таңдайды.

Мамандардың айтуынша, өзін-өзі өлтіруге саяси және экономикалық жағдайдың да әсері мол. Өйткені, 2007-2009 жылғы экономикалық дағдарыс кезінде елімізде суицид құрбандарының саны артқан. Олардың көбінің басты себебі – банктен алған несиені қайтара алмаудан болған. Жалпы, дағдарыс кезінде әлем бойынша суицидтің көбеюі қалыпты жағдайға айналып барады.

Хадис-шәріптерде «ақырет жақындағанда адам өмірі құнсызданады» деп көрсе-тілген. Бұл жөнінде Әбу Һүрәйрадан жеткен хадисте пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Шы-бын жаным қолында болған Алла тағаланың атымен ант етемін. Сондай бір заман келеді, ол уақытта кісі өлтіруші не үшін өлтіргенін және өлтірілген не үшін өлгенін білмейді», – деген. Келесі бір хадисте: «Бір адамның жарақаты бар еді. Ол өзін-өзі өлтірді. Сонда Алла тағала: «Пендем өз бетімен менің алдымнан шықты. Мен оған жәннатты харам еттім», – деді», – делінген. Демек, өз-өзімізді өлтіріп ешқандай қиыншылықтан құтылмаймыз. Қайта одан да ауырына тап боламыз. Сол үшін соңғы шешімді суицидтен іздемеуіміз керек.

Оның үстіне өмір – Алланың адамға берген ең үлкен нығметі және аманаты. Ендеше аманатқа қиянат жасамай, өлшеулі өмірді өнегелі өткізсек, ең бірінші өзіміз үшін пайдалы. Сондай-ақ, Жаратушының бергеніне үлкен жауапкершілікпен қарау есеп күніне дайындықтың алғышарты екендігін де ұмытпағанымыз абзал.

Пайдаланған әдебиеттер:

1-2. «Мектептегі психология» 2006 №1-2

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУДА МҰҒАЛІМ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ
Алжанов С. (Қызылорда)
Білімді болу деген сөз- белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие болу

деген сөз. Ал белгісіз нәрсені аша блу деген сөз –ол теориялық

өнердің барлығына тән, ортақ жайт.

Әл-Фараби

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан халқына жолдауында білім беру жүйесінің мазмұнында көрсетілген мақсатын жүзеге асыру үшін бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеуге жағдай жасайтын білім жүйесін дамыту мен мемлекеттік, жалпы ұлттық басымдылық беріп, ел болашағы азаматтарының қызметтік және мәдени сауаттылық, яғни құзыреттілік деп аталатын білімділіктің жаңа деңгейіне шығуына жағдай жасау міндеті тұр. Сол себепті ертеңгі ел болашағы-бүгінгі оқушы жетістіктері ретінде күтілетін нәтижелерді нақты тұжырымдаудың, білім берудің маңызы зор.

Білім беру саласында мемлекеттің алдында тұрған міндет-12 жылдық білім беруге көшу жағдайында мұғалімнің құзіреттілігін дамыту, оның кәсіби шеберлігін арттыру. Қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесіндегі өзгерістер мен жаңалықтар педагог қауымының ойлауына, өткені мен бүгіні, келешегі мен болашағы жайлы толғануына, жаңа идеялармен, жаңа жүйелермен жұмыс жасауына негіз болары анық. Олай болса, білімнің сапалы да саналы түрде берілуі білім беру жүйесіндегі мұғалімдердің, зиялы қауымның деңгейіне байланысты. Дәстүрлі білім беру жүйесінде білікті мамандар даярлаушы кәсіби білім беретін оқу орындарының басты мақсаты-мамандықты игерту ғана болса,ал қазір әлемдік білім кеңістігіне ене отырып, бәсекеге қабілетті тұлға дайындау үшін адамның құзырлылық қабілетіне сүйену арқылы нәтижеге бағдарланған білім беру жүйесін ұсыну –қазіргі таңда негізгі өзекті мәселелердің бірі. Жалпы алғанда, «құзырлылық» ұғымы жайлы К. С. Құдайбергенова «құзырлылық ұғымы- соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субьектілік тәжірибесіне ерекше көңіл бөлу нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым. Құзырлықтың (латын тілінде «competens») тікелей аудармасы белгілі сала бойынша жан жақты хабардар, білгір деген мағынаны қамти отырып, қандайда бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді» деп көрсетеді.

Бұл жайлы Б. Тұрғынбаева « өзінің практикалық әрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын – құзырлылықтар деп атаймыз» деп анықтаса, Ресей ғалымы Н. Кузмьминаның көзқарасы бойынша, « Құзырлылық дегеніміз- мұғалімнің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абройлылығы».

Қазақстан Республикасының 12 жылдық білім беру тұжырымдамасында мұғалімдердің кәсіби- тұлғалық құзыреттілігін қапыптастыру басты мақсат екенін анықтай келе, 12 жылдық білім беруде мұғалім төмендегідей құзіреттіліктерді игеруін қажет етеді.

- арнайы құзыреттілік – өзінің кәсіби қызыметін жоғары деңгейге көтеруге және өзінің болашақтағы дамуын жобалау қабілетінің болуы;

- әлеуметтік құзыреттілік – біріккен кәсіби қызметпен айналысу , бірге әрекет ету және мұғалім мамандығымен сәйкес кәсіби қатынас түрін пайдалана білу қабілетінің болуы. Өз еңбегінің нәтижесіне әлеуметтік жауапкершіліктің болуы;

-тұлғалық құзыреттілік –тұлға ретіндегі кәсіби даму және тарату қабілеті.

Дербестік құзыреттілік –өз мамандығынұқың шеңберінде тұлғаның қасиетін тарата білу және дамыту түрлерін пайдалана білу, кәсіби өсуіне дайындығының болуы.

Ендеше құзыреттілік дегеніміздің өзін қазіргі заман талабына сай педагог қауымының өзін- өзі өзгерте алу қабілеттілігі деп түсінуге болады.Білім саясатындағы түбегейлі өзгерістерді күнделікті оқу үрдісінде берілетін тапсырмалардан бастау қажет екендігі айқын көрсетілген. Оқушылар ұстаздар қауымынан тек білім ғана емес, өмірге де үйрететін қабілеттілікті қажет етіп отыр. Демек, болашақтарымыз осы ақпараттық қоғамнан қалыспай: жедел ойлаушы, тез шешім қабылдаушы, ерекше ұйымдастырушылық қабілетті , нақты бағыт- бағдар беруші болып шығуы- бұл қазіргі заманның талабы.Міне, құзыреттілік қалыптастыру дегеніміздің өзі болашақ мұғалім- қазіргі оқушылардың шығармашылығын дамыта отырып ойлаудың, интелектуалдық белсенділіктің жоғары деңгейіне шығу, жаңаны түсіне білуге білімнің жетіспеушілігін сезінуіне үйрету арқылы ізденуге бағыттауды қалыптастырудағы күтілетін нәтиже болын табылмақ.

Жалпы орта білім берудің мазмұны оқушылардың білім, білік, дағды алуын ғана қамтамасыз етеді. Бұл білім беру мазмұны оқушылардың өмірге араласу құзыреттілігін шектейді. Осыған байланысты қазіргі білім саласындағы басты проблема-әлеуметтік педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалақ енгізудің тиімді әдістерін іздестіру мен оларды жүзеге асыратын кәсіби шеберлігі бар ұрпақ тәрбиесіне тікелей байланысты екені түсінікті. Осыған орай болашақ маманның тұлғасы мыналардан көрінуі тиіс.

Болашақ маман қоғамдық –педагогикалақ жүйеге ие бола алатын, ынталы шығармашылық ойлау қабілеті жетілген ,өзін-өзі тәрбиелеу дағдасы қалыптас- қан, еңбек пен тәртіп ережесін бойына сіңірген , гуманистік, тілдік қарым-қатынасты орната алатын маман;

Болашақ мамандардың бойында адамгершілік қасиеттерді жоғары бағалайтын және оны өз бойына қалыптастырумен бірге шәкірттеріне дарыта білетін іскер де қабілетті маман даярлауда мемлекетіміз көптеген шаралар ұйымдастыруда. Оған дәлел мұғалімдердің біліктілігін арттыруда жоғары деңгейде курстар ұйымдастырылды.

Сандықтан әртүрлі ситуациялардан шешім қабылдау, әрекет жасау қабілетін есепке алатын құзырлылықты нәтижеге бағдарланған білім беру жүйесінің сапалық критериі ретінде зерттеу бүгінгі күннің талабы.

Қоғам дамуындағы білім беру ісінің жаңа реформаларына сәйкес мұғалімнің кәсіптік еңбегінің нәтижелі болуы оның педагогикалық, психологиялық біліміне, жалпы білім деңгейінің тереңдігіне, жас ерекшелік мәселелерді ,оқу-тәрбие процесін оқушы ойын жақсартуға, оның білімге, ғылымға деген көзқарасының, дүниетанымының, дұрыс қалыптасуына байланысты. Кез-келген оқу процесі қиыншылықтар мен қайшылықтар туғызып отырады. Мұндай мәселелерді шешуде танымның тірек схемасын басшылыққа ала отырап оқушылармен жұмыс жүргізгенде есті дамыту, көңіл күй мәселесі, берілген білімді қабылдау, ойды дамыту, қиялына әсер ету сияқты факторлар оқушымен ынтымақтасқан түрде мұғалімнің кәсіптік шеберлігіне байланысты.

Мұғалім сабақ барысында оқушылардың жас ерекшеліктерін, психикалық жағыдайын бағалай алмаса белгілі мақсатқа қол жеткізе алмайды. Сондықтанда пәндік дайындығы бар мұғалім ғана оқу барысын әдістемелік тұрғыдан байыта алады. Егер мұғалім өз саласы бойынша пәндік білімі жетік болса, педагогика мен психологияны толық меңгерсе, әрдайым өз әрекетін дұрыс ұйымдастырып отырса, онда біртіндеп өзінің педагогикалық шеберлігін кәсіби тұрғыдан шыңдай түседі.

Шығармашыл мұғалім үшін өзгенің тәжірибесін қайталағаннан гөрі өз тәжірибесі мен жаңалықтарын басқаларға ұсына алуының, шығармашылық бағыттылықтың болуының мәні зор.

Абай атамыз:

«Ақыран жүріп анық бас,

Еңбегің кетпес далаға.

Ұстаздық еткен жалықпас,

Үйретуден балаға»-деп айтқандай, мұғалім үшін кәсіби шеберлікке жету, өз мамандығының данышпаны болу бір күнде пайда болатын дүние емес, ол өмір бойы ізденушілікті, зеріттеушілікті талап ететін мамандық екенін аңғарғанда ғана нәтижеге жете аламыз.Сондықтан да әрбір ұстаз оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда мол білімділікті, ақылдылықты, іскерлік пен дағдыларды қолдану қажет.

Р.М. Қоянбаев,Қ. Т. Ыбыраиымжанов. Педагогика-Түркістан , 2005

Қазақ Тарихы №5 (116) 2012

12 жылдық білім №7 2005

Блум таксономиясының мақсаты танымдық, эмоционалдық және психомоторлық жағынан оқушыларды оқыту мақсаттарының тізімін жасау болатын, оқытудың неғұрлым тұтас нысанын құру мақсатында педагогтарды өздерінің күші мен назарын барлық үш салаға аударуға ынталандыру. Танымдық саладағы дағдылар белгілі тақырыптағы білім, түсінік пен сыни ойлау тұрғысынан қаралады. Дәстүрлі білім беру осы саладағы, әсіресе төмен тәртіптегі мақсат пен дағдыларын алға тартуға ұмтылады. Блум таксономиясы ең төменгі үдерістерден жоғарыға қарай кезең-кезеңмен қозғалуды көздейтін алты кезеңді қамтиды:

Білу – негізгі тұжырымдамалар мен жауаптарды есте сақталғанын растау;

Түсіну - негізгі идеяларды ұйымдастыру, салыстыру, түсіндіру, сипаттау және бекіту жолымен фактілер мен идеяларды түсінетіндігін көрсету (Аударма жасау, интерпретация, экстраполяция);

Қолдану – жаңа білімдерді, әдістерді және ережелерді түрлі нұсқада пайдалану;

Талдау-дәйектер мен себептерге сәйкес ақпаратты тексеру және жіктеу, қорытынды жасау және жалпылаудың болғанын растайтын дәлелдерді анықтау;

Жинақтау-жаңа үлгіде әр түрлі тәсілдер мен элементтерді қиыстыру арқылы ақпаратты жүйелеу бойынша балама шешім ұсыну;

Бағалау - пікірмен таныстыру және оны дәлелдеу, ақпарат бойынша қорытынды жасау, бірқатар критерийлердің негізінде идеяларды негіздеу және жұмыс сапасын бағалау.

Мұғалім диалог жүргізудің ережелері туралы келісімді нақтылап, сыныпта диалогтік үлгі құруы керек, оқушылар бір-бірімен жаңа және ең тиімді тәсілді іздестіре және мағына құрудың бірлескен тәсілдерімен әрекет ете отырып жұмыс істеуі керек. Ол үшін оқушылардың ерекшелігі мен қызығушылығын түсініп, олардың қарым-қатынастары мен эмоцияларына көңіл аудару қажет.

Оқушылардың істегендері мен айтқандарын тыңдап, талдай отырып, оларға жауап берген кезде мұғалімдер оқушыларға білім алуда тиімді қолдау көрсету мүмкіндігіне ие болады, «Оқыту бағалау ретінде» деген ұғым мен формативті бағалау қағидаты білім алып қана қоймай, білімді түзетін әдістерге қатысу арқылы оқу дегенді білдіреді.

Рефлексивтік оқытуға балалардың үйренгендері жайында сыни тұрғыдан ойлауы жатады. Бұл олар көрсеткен сыни тұрғыдан ойлау тәртіптері мен дағдыларын зерттеуді, жазып алуды және бағалауды талап етеді. Бұл қабілеттер мен дағдылар оқу үдерісіндегі белгілі бір дәлелдерді талқылап, қарастыруды қажет ететін тапсырмаларды орындау барысында көрініс береді. Бұл арқылы олар, мәселен, саяхатшылар мен көлік туралы біледі, өйткені бұл адамдардың өмір жолын тілге тиек ете отырып, қажеттіліктерді танып-білуге құрылған немесе тарихтағы өзгерістер мен үздіксіз ізденістер туралы біліп, адамның әлеуметтік-экономикалық өміріне әсер ететін қоршаған орта мен технологияның арасындағы қарым-қатынастармен танысу мүмкіндіктеріне ие болады. Сонымен қатар гуманитарлық ғылым мен социологияның кез келген аспектісін, мысалы, балалық шақ пен отбасы, тамақ, аспаздық ілімі мен тағамдар, киім мен дүкенге бару, бос уақыт пен спорт, музыка мен ойын - сауық сияқтыларды талқылауға болады.

Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауының негізгі ерекшеліктері:

Ұтқырлық: ең жақсы түсініктемені табуға ұмтылу; үзілді-кесілді жауаптарды іздеудің орнына сұрақтар қою; дәлелдерді талап етіп, кез келген дәлелді есепке алып отыру; эмоцияға емес, себепке негізделу (бірақ төменде айтылатын өзін-өзі тануға қатысты эмоция да болуы ықтимал).

Сыңар жақтылықтың болмауы: барлық қорытындыларды бағалау; болжамды көзқарастар мен мүмкіндіктердің барлығын қарастыру; баламалы интерпретацияларға ашық болуға ұмтылу.

Пайым: дәлелдердің деңгейі мен маңызын мойындау; балама жорамалдар мен мүмкіндіктердің орынды екендігін немесе артықшылығын мойындау.

Тәртіп: тиянақты, нақты және жан-жақты болу (барлық дәлелдерді есепке алып, барлық көзқарастарға көңіл бөлу).

Өзіндік сана-сезім: өзіміздің эмоциямыз бен көзқарасымыздың, сеніміміз бен болжамдарымыздың субъективті екенін сезіну.

Жалпы сыни тұрғыдан ойлайтын оқушылар белсенді болады, олар сұрақ қойып, дәлелдерді талдайды, мағынаны анықтау үшін саналы түрде стратегиялар қолданады; олар ауызша, жазбаша, көзбен шолу дәлелдеріне сенімсіздікпен қарай отырып, ештеңеге сенбейді, мұндай адамдар жаңашыл идеялар мен келешекке ашық болады.