ОҚытудағы жаңА Әдіс-тәсілдер қоржынынан

Оқушылар сабақ кезінде нені меңгергендері жайлы 5 сөйлем жазады. Одан кейін сол 5 сөйлемді 5 сөзге дейін қысқартады. Соңында 5 сөзді 1 сөзге қысқартады. Оқушылар өздерінің түйінді сөзін бүкіл сыныппен бөліседі.

3x3 шаршысында сабақ тақырыбына қатысты əртүрлі түйінді сөздер

орналасқан. Оқушылар тиісті түйінді сөздерді айрықшалауы керек. Барлық түйінді сөздерді анықтаған бірінші оқушы жеңімпаз атанады.

Ескерту: оқушыларда əртүрлі түйінді сөздер жинағы болу керек.

Тақтаға немесе әрбір оқушыға параққа жазылып, өзі туралы мынандай сауалдарға жауап беру тапсырылады:

1. 
   Есімім (Өз есіміңізді келтіріңіз)
   
2. 
   Мен қандаймын? (Өзіңізді сипаттайтын үш сын есім келтіріңіз).
   
3. 
   Сүйікті іс-әрекеттерім (Қол боста айналысуды құмартатын үш әрекетіңіз, хобби)
   
4. 
   Неден қорқамын, сескенемін? (Өмірдегі қорқыныш пен қауіптеріңіз)
   
5. 
   Өмірлік қағидам (кредо) (Өмірде ұстанатын басты қағидаңыз, ұраныңыз)
   
6. 
   Сүйікті ақын-жазушыларым (Қандай ақын-жазушыларды ұнатасыз?)
   
7. 
   Сүйікті тағамдарым (Қандай тағамдарды ұнатасыз?)
   
8. 
   Менің жетістіктерім (Отбасыңызда, оқуда, жұмыста қандай жетістіктеріңіз бар?)
   
9. 
   Менің арманым (Бір арманыңызды атаңыз)
   
10. 
    Тегім
    

Бұл тәсілді бастары жаңадан қосылған оқушылармен ғана қолданбай, бұрыннан бір-бірін білетін топ ішінде де қолдануға тиімді, өйткені көп жағдайда келтірілген сұрақтар оқушыларды бұрын ескерілмеген жаңа бір қырынан ашады.

Биопоэма сұрақтарын түрлендіріп әрі толықтырып жіберуге де болады. Мәселен, олардың қатарына П. Макдермот «Мен қандай туыспын?» деген сұрақты қосады, оқушылар мұнда өздерін туыс ретінде атайды («Мен әке-шешемнің ұлымын/қызымын, немере, аға/әпке, іні/қарындас не сіңлі, бауырмын» деген секілді). Мұнымен қатар автор сүйікті заттарды, басынан кешкен сезімдерді, қол жеткізген табыстарды, көргісі келген немесе құмартатын нәрселерді (заттарды), туған жерін (немесе тұрғылықты жерін) атауды ұсынады.

Мұндай биопоэмада «Сүйікті гүлдеріңізді (пәндер,түстер, спорт түрлері, машина не ұялы телефон түрлері, есімдер, мұғалімдер,спортшылар, актерлер, әншілер,т.б) атаңыз» секілді тапсырма да беруге болады.

Екі әріптес біреуі тақтаға, ал екіншісі қарама-қарсы жаққа қарап отырады. Бірінші қатысушыда келесі әріптесіне өтпей тұрып, төменде келтірілген негізгі сөзді(дерді) түсіндіру үшін бар-жоғы 30 секунды бар –мұғалім түсіндіру үшін негізгі сөзді мысал ретінде келтіреді.

Блоктың соңында бағалаған жағдайда, сізге оқушылар жолықтырған немесе жалпыға ортақ түсінбеушілік тудырған саладағы проблемаларды қарастыруға уақыт жетпей қалуы мүмкін. Бөлімді оқу барысында бағалауға уақыт беру (мысалы, 7 сабақтың бесінші сабағында) мәселені қарастыруға, ұғынуға және қайталауға мүмкіндік береді. Бұл, сонымен қатар, мұғалімге үдерісті дәлелдермен бекіте отырып, назарын түсінбеушілік туғызған салаларға аударуына мүмкіндік береді.

Теориясы:

Бос орындарға қажет сөздерді қойып, мысал келтір.

1. 
   Ереже: Ойға қатысты сөйлем мүшелерінің барлығы қатысқан сөйлемдерді толымды сөйлем дейміз. Мысалы, Ол шиті мылтықпен кешке киік атып әкелді.
   
2. 
   Сөйлемдердегі жақшаның ішіндегі бос орынға қажетті сөзді қойып, басты ерекшелігі неде екенін ережесі арқылы түсіндір.
   

• 
  Балам, қайдан келдің? – Балам, (сен) қайдан келдің?
  
• 
  Астанадан. – (Мен) Астанадан (келдім).
  

3. 
   Ол әуелі келгенін байқамай қалды. Бұл сөйлемді толымдыға айналдыру үшін не істеу керек?
   

• 
  Біріншісі: өзара желілес сөйлем тобында;
  
• 
  Екіншісі: сөйлемнің қажетті мүшелерінің айтылмай қалуы, екі не бірнеше адамның сөйлесуі жағдайында жиі кездеседі.
  

4. 
   Сөйлемнің қажетті мүшелерінің айтылмай қалуы тағы қандай жағдайда кездесуі мүмкін? Жауабы: қажетті мүшенің айтылмауы, көбіне, оның алдыңғы сөйлемде айтылғандығына, оның не екені белгілі болып тұруына байланысты.
   

Бос орындарға қажетті сөздерді қой.

1. 
   Толымсыз сөйлемнің басты ерекшелігі түсіп қалған немесе қажет болған сөзді орнына қойғанда, ол толымды сөйлемге айналады.
   
2. 
   Диалог жағдайында не себепті толымсыз сөйлемдер жиі кездеседі?
   

3. 
   Толымды сөйлемнің қасиеті қандай?
   

Теориясы:

Кестедегі толымды, толымсыз сөйлемдердің жасалу жолын салыстыр, ерекшелігін тап. 

Екі түрлі жасалу жолы бар:

а) өзара желілес сөйлемдер тобында;

б)диалог жағдайында

Теориясы: 

Жаңа тақырып бойынша өз ойыңмен анықтама беріп, қорытынды жаса. Жауаптарынсәйкестендір. 

Үлгі: 

Практикасы:

1. Кітаппен жұмыс. Мысалы, жаттығу. Берілген сөйлемдерден екі толымды, екі толымсыз сөйлемдерді тауып, жасалу жолына ауызша талдау жаса.

2. Осы жаттығудан бір толымсыз сөйлемнің жетпей тұрған мүшелерін тауып, толымды сөйлем етіп шығар.  

 – Біздің ауылдың баласы. Екі жас үлкен.                                                           – Сейіл біздің ауылдың баласы. Ол бізден екі жас үлкен.

Практикасы: 

«Баға беру» Сен қалай ойлайсың? Не істер едің? деген сөздер тапсырма шартында болу керек.

Бұл тапсырмалар оқушылардың жоғарыда алған білімін (теориясы бойынша) және бойында қалыптасқан біліктілігін (практикалық тапсырмалар арқылы) күнделікті өмірде қолдану. 

  Сен қалай ойлайсың, күнделікті өмірде толымды сөйлемді жиі қолданамыз ба, жоқ толымсыз сөйлемдерді жиі қолданамыз ба? Біз үшін қандай маңызы бар? 

  Бір шәкірттің ойы: Менің ойымша, біз толымсыз сөйлемдерді күнделікті өмірде жиі қолданамыз. Себебі, адамдар бір-бірімен сөз арқылы қарым-қатынас жасау барысында диалог арқылы сөйлеседі және диалог барысында сөйлемге қажетті мүшелерді толық айтып жатпайды. Өйткені, олар (адамның аты-жөні, белгілі бір мәселе жайы) алдыңғы сөйлемде айтылып кеткен, не екенін белгілі. Толымсыз сөйлемдердің маңызы қарым-қатынас жасаудағы қарапайымдылығында. 

1. 
   Толымды сөйлемдерде ой қалай жеткізіледі?
   

2. 
   Толымсыз сөйлемдер қандай жағдайларда қолданылады?
   

э) Диалог жағдайында (екі не бірнеше адамның сөйлесуінде) жиі кездеседі.

Яғни, ойға қажетті мүшенің айтылмауы оның алдыңғы сөйлемде айтылғандығында, жалпы, ойдың не туралы екені белгілі болып тұруына байланысты. Мысалы,

-Айару! - деді Қамқа әжесі, - анау сөмке сенікі ме?

• 
  Менікі.
  
• 
  Ауыр ма?
  
• 
  Жеңіл.
  

Мына сөйлемді толымды сөйлемге айналдыр, сөйлемдерді құрылысына қарай талдап, ерекшелігіне тоқтал.

1. 
   Жай сөйлемдер неліктен толымды, толымсыз болып екіге бөлінеді?
   

а) Толымды сөйлемде ойды жеткізуде айтушыға керекті сөйлем мүшелері түгел қатысады. Мысалы: Ол кешке дейін барлық жұмысын түгел аяқтады.

ә) Толымсыз сөйлемде ойға қатысты сөйлем мүшелерінің бірі түсіп қалады. Мысалы: Шараны сайладьқ.

2. 
   Диалогта неге толымсыз сөйлемдерді жиі қолданамыз?
   

Мысалы, жаттығудағы берілген мәтіннен бір шешендік сөзді алып, сөйлемдерінтолымсыз сөйлемге айналдыр.

• 
  Сөз анасы не?
  
• 
  Су анасы не?
  

Сонда Сырым батыр:

• 
  Сөз анасы – құлақ,
  
• 
  Су анасы - бұлақ,
  
• 
  Жол анасы - тұяқ! - деп жауап береді.
  

1. 
   Шешендік сөздің көркемдігіне нұқсан келе ме, жоқ па? Себебін айт.
   

Толымды сөйлемдер:

1. 
   Бірақ атайтын кісі бұл жиыныңнан табылмайды дen тe айтпаймын.
   
2. 
   «Осының бірі лайық қой» - деген қошеметші де бұл жиында жоқ емес.
   

1. 
   Сендер кімнің төбе би болатынын атамадыңдар ғой.
   
2. 
   Асыл ағаң болыс та, би де боламын деп өктеген де емес.
   

1) ж

л

а

2) ж

қ

с

з

3) ж

қ

т

4) т

л

ы

с

ы

1. 
   Тұрлаусыз мүше қатыспаған сөйлем қалай аталады?
   
2. 
   Баяндауыштың бір өзі сөйлемге негіз болатын жай сөйлемнің түрі.
   
3. 
   Құрамында бастауышы бар, жасырын тұрғанда да баяндауышы арқылы тауып алуға болатын сөйлем.
   
4. 
   Ойға қатысты сөйлем мүшесінің бірі түсіп қалған сөйлемнің түрі.
   

1. 
   Төменде берілген сөйлемдердің құрылысы қалай жасалған?
   

Бұл толымсыз сөйлемдер, оларды өзара желілес сөйлемдер тобына іріктеу арқылы жасалған.

2. 
   Сен қалай ойлайсың? а) бұл толымсыз сөйлемдерді толымды сөйлемдерге айналдырсақ, автордың ойын көркемдеп жеткізу тәсіліне нұқсан келе ме? ә) егер нұқсан келсе, себебін түсіндір; б) мұндай баяндау әдебиеттің қай түрінде кездеседі?
   

1. Қарапайым сұрақтар. Оларға жауап бере отырып, болған жайттар туралы

әңгімелеп беруге болады. Дәстүрлі бақылау жұмыстарында, терминологиялық диктанттарда, т.б. қолданылады.

2. Анықтаушы сұрақ. Әдетте, «Сонда сіз солай демекшісіз ғой ..?», «Менің

түсінуімше, сіз ...», «Менің қателесуім мүмкін, бірақ, меніңше, сіз былай айтқан сияқты болдыңыз...» деген сұрақтар болады. Бұл сұрақтар анықтау мақсатында жайдары  көңілмен берілуі керек.

3. Интерпретациялық (түсіндіруші) сұрақ. «Неліктен жапырақтар күз мезгілінде сарғаяды?» - деген сұрақтың жауабын оқушылар білетін болса, ол сұрақ жай сұраққа «айналады».

4. Шығармашылық сұрақтар: «егер», «болса», «қалай болар еді» деген сияқты

сөздермен келеді.

5. Бағалау сұрақтары. «Неліктен бұл жақсы, басқасы жаман деген баға

алды?», «Бір нәрсе екінші нәрседен несімен ерекшеленеді?» - деген сұрақтар бағалау критерийлерін түсіндіруге бағытталған.

6. Тәжірибелік сұрақтар. «Күнделікті өмірде қай жерде байқайсыз?», «Кейіпкердің орында болсаңыз, не істер едіңіз?» - деген сипаттағы сұрақтар теория мен  практиканы ұштастырады.

Болжам жасау үшін, мәселені жан-жақты қатыстыру үшін

Бағалаушы

«Неліктен бір нәрсе жақсы, енді бір нәрсе жаман?», «Бір сабақтың екінші бір сабақтан айырмашылығы қандай?», «Бас кейіпкердің іс-әрекетіне қалай қарайсыңдар?»

Оқиғалар, фактілер мен құбылыстарды бағалау, критерилерін анықтау үшін

Қолданбалы

«...қалай қолдануға болады?» «...не жасауға болады?», «Өмірде қай жерде кездестірер едіңдер?»

Теория мен практика арасында байланыс ортату үшін