«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| 4.1
Органикалық тыңайтқыштар . Органикалық тыңайтқыштардың ең кӛп таралған тҥрлі – кӛң, кҧс саңғырығы, шымтезек, кӛк жасыл ӛсімдіктер т.б. Топырақ бойына сіңірілетін жалпы қоректік заттар қҧрамындағы органикалық тыңайтқыштардың (ролі) ҥлес салмағы 30 % асады. Көң - ӛте ерте заманнан бері ҥй тҧрмысында отын есебінде, ал егіншілікте тыңайтқыш ретінде қолданылып келе жатқан кҥрделі органикалық заттың бірі. Органикалық тыңайтқыштардың ықпалымен топырақтың физикалық физика – химиялық қасиеттері оның су, ауа қоректі элементтерге, жылылыққа, кӛмір қышқылына қамтамасыз етілуі жақсара тҥседі. 1 гектарға енгізілген 30-40т кӛңді бірқалыпты жағдайда ыдыратқанда кҥнделікті бӛлетін кӛмірқышқылының мӛлшері 100-200кг жетеді. Мыс. Дәнді дақылдарды әр гектардағы ӛнімділігін 20-25 ц. жеткізу ҥшін 100-кг СО 2, ал картоп пен кӛкӛністен 400-500ц. ӛнім алу ҥшін 200-300кг СО 2 жҧмсалады. Минералды тыңайтқыштар кӛбнесе енгізілген жылы ғана тҥсімге әсер ететін болса, органикалық тыңайтқыштың әсері бірнеше жылғы созылады. Органикалық тыңайтқыштар энергетикалық материал ғана емес топырақтағы микроорганизмдердің кӛректенуінің негізгі кӛзі болып саналады. Олар микрофлораларға бай болғандықтан жинақтайтын бактериалар тіршілігінің белсенділігін арттырып, аммонификация, нитрификация процесттерін жеделдетеді. Микроорганизмдердің дамуы нәтижесінде қарашірік біртіндеп минералданады. Оның ҥстіне кӛңнің ықпалынан топырақтағы қарашіріктің қҧрамы артып, топырақтың қабаты, ылғал жинағыштағы, биохимиялық және микробиологиялық әрекеті кҥшейеді, мҧның ӛзі қорекік заттарды, ӛсімдіктің жақсы сіңіруіне жағдай туғызады. Топыраққа сіңірілген органикалық тыңайтқыштардың қара шірікке айналады нәтижесінде топырақ бетіндегі ауа кӛмір қышқылына баийды, бҧл ӛсімдіктердің ӛсіп жетілуіне шағдай жасайды. Соның нәтижесінде топыраққа жҧғымды қоректік заттардың молаюына әсер ететін биологиялық процесстер кҥшейеді. Қолданылатын кӛңнің тиімдігіне оның сапасы мен топыраққа енгізілу уақыты ҥлкен әсер етеді. Кҥзде енгізу әдетте кӛктемдегіден гӛрі тиімдірек болады. Нашар шіріген сабанды кӛңді тҧқым себу пайдалану егісті тҧшықтырып жіберуі мҥмкін. Ӛиткені топырақтағы жаңа органикалық затты шірітетін микробтар топырақтағы азотпен байланысады және танапты арамшӛп басып кетеді. Кӛң тӛгіліп ӛңделген жерлерден қуақшылық жылдары да жақсы ӛнім алынады, ӛйткені кӛңнің қҧрамындағы азот, калий плазма коллоидтарының және клеткалардың дымқылды болуына жағдай жасайды, ылғалдың ауысу коэффициентін бәсеңдетеді. Жергілікті тыңайтқыштар сіңірудің тереңдігі жер жағдайына қарай ӛзгеріп отырады. Ауа райы қҧрғақ аудандарда кӛң терең сіңірілмесе, топырақтың қҧрғақ қабатында қалады да жӛнді ыдырамайды, сондықтан оны ӛсімдік жақсы пайдалана алмайды. Ал ылғалы мол топыраққа кӛң терең сіңірілсе оның ыдырау процесі тӛмендейді. Демек, жеңіл топырақты жерлерде кӛң тереңірек, ауыр топырақты жерлерде тайыз сіңірілуі керек. Органикалық тыңайтқышты пайдалану оның сапасына, шаруашылықтағы кӛңнің қорына қоректендірілетін дақылдар тҥріне және топыраққа байланысты. Егер топырақта қоректік заттар жеткіліксіз болса - кӛңнің мӛлшерін гектарына 40-50 т, ал топырақ байытылған болса 20 т енгізуге болады. Шамамен бір гектарға кӛнің мынадай нормасын қолдануға болады кӛкӛніс, картоп қант қызылшасына 40-50т. жҥгері және басқа отамалы дақылдарға 20-30т. мал азығы тамыр жемістеріне 30-40т. Сортаңдалған жерлерге кӛбірек сіңіреді, бҧдан топырақтың физикалық қасиеті жақсара тҥседі. Кӛңді дҧрыс пайдаланудың маңызды шарттарының бірі – егіске шашылған бойда топыраққа терең етіп сіңіру. Тәжірибеге қарағанда шашылған кӛң егістікте 2- кҥн топыраққа сіңірілмей жатса, онда кӛңдегі аммиак азотының тең жартысы ҧшып кетеді. Егіске кӛң енгізу нормасы ӛсірілетін дақылдардың ерекшелігіне және егістің кҥиіне қарай белгіленеді. Органикалық тыңайтқыштар - жергілікті ең кӛп тараған тыңайтқыш болып саналады. Мыс. Сиыр кӛңінің бір тонасында қҧрғақ массаға есептегенде 20 кг. N, 8-10 Р 2 О 5 , 24-28 кг К 2 О, 28кг СаО, 6 кг МgO, 4 кг кҥкірт (SO 3 ), 20-40г. Бор 200-400 МnO, 20-30г Cu, 125-200г Zn, 2-3г Co және 2-25 г Мо – болады. Мыс: Қорада тҧрып 5-6 ай қолға қараған ірі қара малдың ӛзінен 4т, қойдан – 0,2т. шошқадан -0,5т, тауықтан 0,02 т кӛң жинауға болады.. |