Өмір шыныбекұлы тарихшы, жоғары санатты ұстаз

тарихшы, жоғары санатты ұстаз,

№41 мектеп-лицейі ғылыми қоғамының жетекшісі,

М.Әуезов атындағы ОҚМУ-ң МАК-ң мүшесі.

Шымкент қ.

«ҚАТАҒАН ҚЫРҒЫНЫ» немесе Жолбарыс ханның ажалы неден болды?

Елбасының тапсырмасымен Мемлекеттік хатшының  ел тарихына тереңірек көңіл бөліп, ден қоюға шақыруы өз тарихымызды  қайта түстеп-түгендеуге, саралауға, түрлі себептермен  кезінде кеткен қателіктер мен жаңсақтықтарды түзетуге үлкен мүмкіндік беріп отыр.

Осы мәселеге байланысты өткен «дөңгелек үстелде» («Ел қамын жеген ерлердің, сөз білген жанда қақы бар»,  «Егемен Қазақстан» газеті, 27.07.13 ж. ) Сауытбек Әбдірахманов:«Тарих пен әдебиеттің табиғаты ортақ. Біз айтатын тарихи дастандар сол замандар үшін тарихи тақырыптың игерілуі» деп тарихи дастандарды зерделеу  мәселесін өте орынды көтерді.

Ия, шынында да, Қазақтың тарихын, басқа біреу қазақтан артық жаза алады дегенге сену қиын! Сол ескі жырларымыз бен тарихи дастандарымызды шұқшиып, тереңірек зерттесек  өзіміз құдай сөзіндей сенетін шетелдік мұрағаттардан табылған кейбір деректерге сын көзімен қарай бастар едік.

Қазақ халқының көне тарихы туралы сөз қозғалғанда орыс, қытай және басқа да шетелдік мұрағаттардан «пәлен жылы елшілік барды немесе келді, түген жылы пәлен ел түген елге соғыс ашты» деген құрғақ статистикалық деректер табылары сөзсіз!  Бірақ қазақтың тілін меңгермей, ділін түйсінбей халқымыздың саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық  қатынастарын толық ашу мүмкін емес.  Оны толық түйсіну үшін, қазақ болып туылып, сәби күннен  жеті атаңды құлаққа құйып беретін аталардың тізесінде отырып, өсу керек. Сондықтан,  біз өз тарихымызды екшегенде,  халық ауыз әдебиеті ең басты назарда болуы қажет. Неге біз өз жыр –дастандарымызды мұрағаттық деректермен қатар қойып, зерттемейміз?

Мысалы, «Ес біліп, етек жапқан күнімнен бір, тарихын Төле бидің теріп жүрдім» деп жырлап өткен ҚазанғапБайболұлының (1889 – 1945 ж.ж.)  дастандары әлі күнге ғалымдар назарынан тыс қалып келеді.

Қазанғап Байболұлының 1941 ж. жазылып біткен «Еңсегей бойлы ер Есім», «Төле бидің тарихы» дастандары тек 1993 ж. ғана «Төле би» деген атпен кітап болып,  баспадан шықты ( Белгілі себептермен, кеңес дәуірінде ол дастандар басылмады). Екі жыр бірін-бірі толықтыра отырып, қазақ тарихының 3 ғасырға жуық кезеңін  қамтиды. «Еңсегей бойлы ер Есімнің» ерліктерімен басталып, Кенесарының көкжал ұлы Садық төренің жанқиярлығын баяндаумен  аяқталады.

Ақын аталған жырларды тікелей Бекасыл әулиенің еңбектеріне сүйеніп жазған. Ұстазынан естігенінің бәрін Қазанғап жырға қосқан. Қазанғап жырларының басқа жырлардан баса көрсететін ерекшелігі, дереккөздерге сілтеме беріліп, қай деректі кімнен алғанын анық көрсетеді.

Мысалы:

«Таусылмас көп сыр естідім,

Адамынан үш жүздің.

Тере берсең табылар,

Әділ кісі болған соң,

Жүрек аңсап сағынар.

Сөз жәрдемін көрсеткен,

Аздап айтсам мыналар:

Біріншісі Бекасыл,

Тоқсан үш жаста жөнеді,

Қоқандағы хандардың,

Төртеуін көрдім деп еді» («Төле бидің тарихы» Қазанғап Байболұлы «Төлеби» кітабы-1993 ж.) деп деректерді қайдан алғанын да көрсетеді.

Сол дастандардан  тарихшылар  мен әдебиетшілер өз ізденістері үшін қазақ тарихындағы ең бір қаралы парақтардың бірі  «Қатаған қырғыны» (XVII-ғ.), біртұтас Қазақ хандығының ыдырауының басы болған  Тәуке хан өлімінен кейін орын алған саяси-экономикалық және әлеуметтік дағдарыстар, Төле бидің  Әбілқайырға деген көзқарасы, Әбілқайыр ханның анасы мен Төле бидің қатынасы, «Састөбе» құрылтайына Төле бидің өзі келмей, ағасы Өтебайдың баласы Қуандықтың ұлы Тастемір шешенді жіберу себебі, Төле бидің тапсырмасымен Өтеген Өтеғұлұлының Иран, Ауған, Түрікмен жерлерін аралап, 17 жыл дегенде елге оралуы, Төле би мен Әбілмансұр қатынасы, Жолбарыс ханның қазіргі ресми тарихымыз «жұмбақ» санап жүрген өлімінің себебі, Абылайдың жоңғардан босаған жерлерді иемденіп қалған қырғыздарға жасаған жорығына сылтау болған оқиға, Төленің ұлы Қожамжардан Ташкентті тартып алған Жүніс қожаның кім екендігі, еліміздің оңтүстігінің Қоқан езгісіне түсуі және бүгінгі күні барша қазаққа ортақ  мәтелге айналған кейбір қанатты сөздер мен еліміздің түстігіндегі көптеген жер атауларының шығу төркіні секілді бірнеше бағыт табар еді. Сондай-ақ «Төле бидің тарихы» жырында барлық ұлы адамдардың басында болатын қасірет, бүкіл қазақ мойындаған Төлені, өз туыстарының шаршатуы, Тәукенің өлімімен соң жеке-жеке хандыққа бөлініп кеткен халықтың бір бөлігі  Ұлы жүздің «Қырғыз-қазақтың бір тір туғанындай күнінде туылып, шілдей бытырап енші алған күндерінде өтіп барамын» деп өмірден өткен Төледен кейін Жүніс қожаның тұсында екіге жарылып, бір –біріне қылыш көтеріп, найза кезеуі, ал дулаттардың  Қоқан тұсында  екіге жарылып сойылдасуы секілді  бүгінгі ұрпаққа сабақ боларлық оқиғалар баяндалады.

Бір қызығы, 1945 жылы қайтыс болған Қазанғап ақын  жырларының 1993 ж. жарық көре сала, талай атышулы әңгімеге арқау болған  Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" деген кітабымен үндесіп жатқан тұстары да жеткілікті. Сондықтан, «Қазақтың өз жақсысын өзінен қызғанып» (М.Жолдасбеков),  аталған кітапты  жоққа шығарып қоя салмай, жақсылап зерттеу керек секілді. Кім жазса да, қай дәуірде жазылса да, ол кітапта қазақ үшін құнды дүниелер жеткілікті екенін ешкім жоққа шығара алмаса керек?!.

Енді аталған дастандардағы  2-3 маңызды оқиғаларға тоқтала кетейік.

1.«Қатаған қырғыны».

«Ауруын жасырған өледі» дегендей, айтпай кетуге болмайды. Қазақ тарихында Шыңғыс ханның  кейбір тұқымдарының шектен тыс таққұмарлығы, қанқұмарлыққа ұласып, арты қара халықтың құрбандыққа шалынуымен аяқталған қырғындар да жетерлік.  Соның бірі «Қатаған қырғыны»!

Жалым сұлтанның ұлы Тұрсын Есім ханға қарсы бірнеше рет бүлік шығарғаны белгілі. Бірақ барлығында жеңіліс тапқан. Сондай бір кезекті бүліктен кейін екеуін Есім ханды паналап Түркстанда жүрген Әбілғазы Бахадүр жарастырған. ( Әбілғазының «Шежіре-и түрік» еңбегіңде 1625 ж. Тұрсын сұлтанның Түркстандағы  Есім хан ордасында қонақта болғаны баяндалған). 1627 ж. Моғолстаннан жағында жорықтан жүрген  Есім ханның Сайрамсу бойындағы ордасына (қазіргі ОҚО, Төлеби ауданы,  Кеңесарық ауылы) Тұрсын шабуыл жасаған. Қамсыз отырған ел тоз-тозы шығып, қырғынға ұшырап, Есімнің туыстары сол маңдағы «Қорғантас» деген құздағы үңгірге жасырынып жан сақтайды. (Сол өңірде 46 жыл орманшы болған  Кертай Баялиев (1929 ж.т.) ақсақалдың айтуынша, үңгірге тек төбеден арқанмен ғана түсуге болады. Жергілікті халық «дуамен байланған киелі үңгір» деп жолай бермейтін сол үңгірге түсер сатының арша бұтақтарынан өрілген қалдықтары өткен ғасырдың 50 жылдарына дейін тұрған көрінеді. Ленинградтық бір топ ғалым 1960 жылдары сол үңгірді іздеп келген. Бірақ, Кертай ақсақал киелі үңгірдің киепеті ұрпағыма тиіп кетер деп, барар жолды көрсетпеген).

...Жақсығұл саған айтамын,

Аңғырт, шалыс адамсың,

Адам емес, надансың,...

...Бас ие болып, бата алып,

Еркекпін деп қалғансың.

Етегі салпы өр Дулат,

Қопал халық тәмамсың.

Тілсіз баллар өлгенше,

Сен жаман өлсең болмай ма?...деген жолдардан Есім хан жорыққа аттанарда арттағы бала-шағасына бас-көз болу үшін қалдырған  жасақ басшысы Бөгежіл Жақсығұл мергеннің өздеріне артылған міндетті ойдағыдай орындай алмағанын байқаймыз. Ауыр  жорықтан   жаңа оралған Есім хан араға дәнекер болып, Тұрсынмен  ант ұстасып  жарастырған Әбілғазыға :

«...Абылғазы баһадур,

Дұғай сәлем досыма,

Боп едік қой басында,

Алдамаққа әдісқой,

Сен екенсің ашына.

Аман болып қатаған,

Қырылған қазақ қырылсын,

Бір келіп кет қасыма.

Не деп едік басында,

Ағарғанда сақалың,

Болғаның аға осы ма?..» -деп ашу-ызаға толы хат жазады.

Сосын,  Тұрсын бастаған Қатағандарға қарсы бір тудың астына жиналайық деп ұлыс билеріне сәлем жолдайды. Барлық қазақ қосындарын қол астына жиған Есім хан «қазақтың қаны бекерге төгілмесін, тұтқын болған адамдар мен тоналған дүние-малды қайтарып, аяғыма жығыл» деп Тұрсын ханға қырғыз манабы Көкімді жібереді.

Бірақ, Тұрсын Есімнің талабын қабылдамай тастайды.

Осы соғыс туралы М.Мағауин Мәшһұр-Жүсіпке сілтеме жасай отырып, былай дейді: ...«Бірі қорқаулықтан, бірі кектен көздерін қан басқан екі әмірші Сайрам қамалының түбінде беттеседі. Бір жақта екі арыс қатаған, және оған ерген соншама қауым, екінші жақта үш арыс алаш және оған қосылған қаншама жұрт. Бәрі де қазақ»...

Сірә, жер жағдайын білмеуі кедергі болса керек, Мұхтар ағамыз шайқас Сайрам қамалының түбінде өтті («Қазақ тарихының әліппесі» Алматы-1995 ж.)  деп қысқа қайырады. Ал, Қазанғап шайқас кезінде Есім хан ставкасының солтүстігі Түлкібас, Дәу баба, батысы Қазығұрт, Шымкентке дейінгі жер алақандағыдай анық көрінетін «Мыңбайыр» жотасында (қазіргі Керегетас, Диханкөл ауылдарының желкесіндегі биік жота), ал Тұрсынның шатыры кейін «Шатыртөбе» (қазіргі Алатау ауылдық округi, Төлеби ауданы) аталып кеткен жерде тұрғанын анық көрсетіп қана қоймайды, екі тараптан жекпе-жекке шыққан батырлар туралы да үлкен ақпарат береді.

Мәселеңки, Қатағанның бас батыры Айрылмастың жекпе-жекке киер киімін суреттегенде

...Керіктің қалың терісін,

Басына қалқан қойдырды,

Түтеген мылтық тиер деп,

Өзінің алдын тор қылды...деп қайырған жолдар этнографтарды да  қызықтырары сөзсіз. Қазақ батырларының тек, Африка құрлығын мекендейтін керіктің (жираф)терісімен қалқанын қаптауы сол кездегі сауда байланыстарының ауқымы өте кең болғанынан хабар берсе керек?!

Ал, енді шешуші шайқас қай жерде өтті? Оны табу үшін алдымен екі жақ әскерінің санын шамалап болса да, анықтау қажет екендігі түсінікті. М.Мағауиннің деректері бойынша, Тұрсын хан  1623 ж. Бұхара ханы Имамқұлыға қарсы 100 мың әскер шығарыпты. Одан кейінгі 4-5 жыл ішінде Тұрсынның қосындары көбеймесе, азаймағаны анық. Күші азайса, әлденешінші рет Есімге қарсы шығуы екіталай еді. Тұрсында 100 мың әскер болса, осы шайқаста жеңіске жеткен Есім хан әскерінің саны да одан кем болмаса керек! Сайрамсу алабында осыншама қыруар әскер еркін соғыса алатын жер Ақсу өзенінің сол жағы мен Сайрамсу (Балдыбірек) өзенінің оң жағасын бойлай,  «Майбұлақ» ауылынан (Төлеби ауданы)  мен Кепесарай ауылына (Сайрам ауданы) дейін созылып  жатқан «Саңлақ» жазығы ғана.

Ақынның «Дабырашалды» деп отырғаны Балдыбірек өзенінің сол жағасындағы қазіргі Майбұлақ (Жамбыл) ауылының солтүстік шетінде орналасқан биік төбе. Ол төбе аталған соғыстан кейін «Даңғырашалды» аталып кеткен  (Ресей отаршылары 1906 ж. осы жерде «Доброшалды» деген село орнатқан. Кейінірек, село «Борисовка» атала бастады. ОҚО Облыстық мұрағаты). Бұл жерде ақынның аталған жырларды 1941 ж. көктемде жазып бітіргенін ескеру керек.

Шайқастың қалай өткені туралы М.Мағауин ештеңе айтпайды. Ал, Қазанғап Байболұлы мен Қазыбек бек Тауасарұлының шайқас эпизодтарын суреттеуі өте ұқсас, ал басты кейіпкерлердің есімдері бірдей.  Екі автор да бір дереккөзді пайдаланғаны анық байқалады.

Бірнеше күнге созылған кескілескен ұрыстан соң Тұрсын ханның әскері тас-талқан боп жеңіледі. Бұл туралы авторлар  былай дейді:

Қазанғап Шәкерімге сілтеме жасап, Тұрсын ханның Қоңырбике, Айбике, Нұрбике атты қыздары  Арғын-Тобықты жігіттеріне тигенін айтады.

«Қатаған қырғынының» туысқа туыс қол көтерген АЗАМАТ соғысы екенін Қазанғап пен Қазыбек бек Сүлейменнің (Есім ханның батыры ) өзінің туған қайынағасы Айрылмасты (Тұрсын ханның бас батыры)  жекпе-жекте өлтіруімен көрсетеді.

«Қатаған қырғыны ―Есім ханның жеңісі емес, бүкіл Қазақ ордасының үлкен жеңілісі болды. Іргелі елдің туын көтеріп отырған сегіс ұлыстың екі бөлшегі түнекке батыпты. Содан былай, қазақ мемлекетін құраған қауым алты алаш деп аталады» деп топшылайды М.Мағауин. Ия, шынында да «Қатаған қырғынынан» есеңгіреп қалған қазақ, тек «Орбұлақ шайқасынан кейін ғана, еңсесін қайта тіктей бастады. Оған, 1628 жылдан «Орбұлақ шайқасына»  (1643 ж.)  дейінгі деректердің мардымсыздығы куә. Шет жерлік дереккөздерді айтпағанда, осы кезеңде өзіміздің ақын-жырауларымыз да «үнсіз» қалған.

Аталған жырда Бекасыл әулиенің бабасы Төле биден алған өмірлік ұстанымы деуге боларлық көзқарасы мен көріпкелдігі  Есім ханның аузымен айтылады.

Хан өсиеті

Шақырып Есім айтты қазақ ұлын:

...Сырбаз жеп, қымыз ішіп, ақымақ боп,

Зілінде жарамайды көшпелігің.

Даланың жазын жайлап, көгін көктеп,

Өнерсіз, тағы сор да аңқаулығың.

Қалалы орнықты ел болмадыңдар,

Киіз үй туырлық, ағаш тіршілігің.

Қарның тоқ, уайымың жоқ болғаннан соң,

Қамы жоқ инедейін кейінгінің.

...Түбіңе жетер түбі алалығың,

Бұл жақта жапон, қытай, бұяқта орыс,

Біреуі алмай қоймас өнерлінің.

Менен соң қилы-қилы заман болар,

Қоңсы боп шегір көзді адам қонар.

Атаны бала құрмет қылмайтұғын,

Ағаға іні қарсы табан қояр.

Біріңді бірің шағып, күнде өлтіріп,

Мал-мүлкің, қатын-балаң талан болар

Соратын теспей қаның басшы болып,

Ақырың осыменен тәмадалар.

Біріңнің бақайыңнан бірің тартып,

Мен емес, мына күндер саған болар.

Қос-қос орда, қос орда,

Қосылып қонбас бізден соң.

Бала сыйлап атасын,

Құрметтемес бізден соң.

Ауызбірлік, ынтымақ,

Бола бермес бізден соң.

Бала қамын ойланып,

Ер тумайды бізден соң.

Ғылым, өнер үйреніп,

Қазақ болып қарайып,

Халық болмас бізден соң.

Тиын пара жеместен,

Төре жүрмес бізден соң...

Қытай, орыс мақұл, Есім ханның жапон халқы туралы  хабардар болуы екіталай. Оның үстіне, бүгінгі Жапонияның өркендеуі 1867-68 жылдардағы Мэйдзи төңкерісінен басталғаны әмбеге аян. Ал, бұл жылдар 1822 ж. дүниеге келген Бекасыл әулиенің нағыз кемел шағына тура келеді.

2.Жолбарыс ханның өлімі

Тарихымыздағы тағы бір ақтаңдақ, ол Ұлы жүздің ханы Жолбарыстың өлімі. Тарихшылар оны бірде қожалардың қолынан ажал құшты десе, кейбір деректер

«Төле бидің тарихы» жырда Төле бидің «Ақтабан шұбырынды» оқиғаларынан кейін қазақ халқы отырықшылыққа көшіп, егін екпесе «ұлт» ретінде жойылып тынатынын терең түсініп Ташкент, Сайрам маңында өз туыстарына арықтар қаздырып, егін салдыра бастағаны жақсы көрініс тапқан. Төленің өз кіндігінен тараған ұлдары бас болып қаздырған Сайрамсу бойындағы «Қожабек»,  «Жолан» арықтарын сол жерлердің халықтары әлі күнге өз игіліктеріне пайдаланып отыр. Ал, Төленің ұлы Ниязбек бас болып салдырған Ташкент түбіндегі «Ниязбек» қамалы мен арығының, қажет кезде бүкіл Ташкент шәрін ауыз сусыз қалдыруға боларлықтай,  стратегиялық маңызы болды. Негізін, Төленің немере туысы Бектемір (Тоқпанның ұлы) қалаған қыстақ   қазір Ташкент қаласының бір ауданына айналып кетті.

Өз дәргейіндегі көшпелі халықтың  отырықшылыққа бет алуын, өз билігіне төнген тікелей қауіп деп түсінген  Ұлы жүздің ханы Жолбарыс Ташкент түбіндегі  қазақ егіншілерін қуып тастау мақсатында  өз жасақтарымен барып тиіседі. Оны құрамалардың биі Бүркіт қолдайды. Қақтығыста садақ оғынан қатты жараланған Жолбарыс өлім аузында жатып, Төле биді шақырып кешірім сұрайды. Жолбарыс өлімінен кейін Ташкент билігі Төлеге тиді.

Қазанғап жоғарыда көрсетілген Бекасыл бабадан өзге, Шәкәрім мен қазір көпшілік  оқырманға аттары белгісіз болып қалған Әбдірәйім, Жақыпбек, Әлдеке, Шойбек, Астай имам, Арғынбай Баймағанбетұлы, Ботбай Тұрта, Тайқы, қара молда Еркебек т.с.с. кісілердің жазбаларын да пайдаланғанын атап көрсетеді. Яғни, аталған кіслердің жазбалары Бекасыл әулиенің кітапханасында болуы мүмкін.