Өмірбаяны садуақас қазіретінің отбасы

Халық ағарту комиссары С.Садуақасұлы бесінші конференцияда-ақ «ұлтшыл уклонист» деп айыпталған еді. Бұдан кемі партияның сынының басты саудасы нақ осы қызметтерге бағыттады. «Садуақасовшылдық» деген атау бес жыл бойы, тіпті оданда көп уақыт бойы газет бетінен түспеді [6,148-б].

С.Садуақасұлының көзге түсуіне себеп болған оның терең білімі мен ұлтшылдығына болса керек. Осы уақытқа дейінгі С.Садуақасұлы туралы баспасөз бетінде бірде бір жақсы сөз айтылмайтын, оның себебі қазақ елі өзі тәуелсіз ел болған емес еді. Сталиннің қатаң тоталитарлық режимінде өмір сүрген болатын. Қаншама Смағұл сияқты қазақ зиялы ғұламалары репрессияның құрбаны болды. 1937 жылы жазықсыздан жазықсыз репрессияға ұшыраған қаншама оның бірі қоғам қайраткері С.Садуақасұлы еді.

1937 жылы кеңестік саясаттың құрбаны болған екен. 1938 жылы жалғыз ұлы Смағұлдың ауыр қазасына кейін бейбақ ана қатты қайғырып күні-түні жылап қос жанарынан айырылыпты. 1937 жылы күледі Сәдуақас жазықсыздан жазықсыз айдалғаннан кейін кешікпей құсадан қайтыс болған. Смағұлдың бүкіл ой арманы, пікір тұжырымдары тоталитарлық кезеңнің ресми идеологиясына қарама-қайшы болатын оның есімін қайта құру заманында тарих Сахнамасына қайта көтерілуіне себеп болған да Смағұлдың барша адам заттың көз қарастарының қайта құру идеялары мен бірге қайнасып, рухани қабысып жатуы оның қазақ елі үшін, жер үшін, тәуелсіздігі үшін атқарған қызметі орасан зор. Бұл қайта құру кезеңдегі күй тәртібіне негізгі мәселелердің бірі республикалардың дербестігі, оның өзін-өзі басқару мәселесі батыл қойылған. Қазақстан тәуелсіз ел болуы оның күрделі тарихи даму кезеңдеріндегі елеулі оқиғалар мен фактілерге жаңаша бағыт беру қажеттілігін туғызады. Әкімшіл-әміршіл жүйе жағдайында ақиқатты бір жақты көрсетіп бұрмалап, ұшқары пікірлерге құрылған теориялық қорытындылардың өмірге келуі себепші болады. С.Садуақасұлы туралы жазған еңбектерге, әдетте тарихи процестерді сұрақсыз баяндау, тарихтың қасіреттері беттері жайында жармау немесе үстемдік құрған коммунистік идеологияның мәніне қайшы келетін оқиғалар хақында шындықты ашып айтпай кету және оларға жартыкеш сондай-ақ 1938 жылы Сталиннің өзі редакциялаған БК(б)П тарихының қарсы тұрғысынан теріс сипаттамалар беру тән болып келеді.

Мәселенің жанама қайылуы тарихи шындықты дұрыс тани білуге апаратын жолды іздеуді және сол алуан тың деректерді кең көлемде тауып, ғылыми айналымға енгізуді қажет етеді. Осы Смағұл туралы көп дерек арқылы, мерзімді баспалар, газет журналдар арқылы білісе алады екенбіз. Смағұл туралы айта кетсек көп деп айтып отырғанымыз қазір біз қазақ елі тәуелсіз ел бағындай-ақ ойымызды айтуымызға оны сыртқа шығаруымызға құқымыз бар екен. Сондықтан 70 жыл бойы тарих сахнасына шыға алмай жүрген қазақ қоғам қайраткерлерінің бірі С.Садуақасұлының өмірі мен атқарған қызметін тарих бетіне шығарып отырмыз.

Смағұлдың жанұясы туралы әліде болса көп зерттеулер керек, оның жолдасы мен баласы туралы деректер шамалы ғана. С.Садуақасұлының жанұясы туралы мәліметтер жауап ашып жазу болашақ бізден деп ойлаймын, қазір де көптеген зерттеуші тарихшыларымыз жазым жүр. Оларды айта кетсек М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, М.Қозыбаев тарихшыларымыз С.Садуақасұлы туралы зерттеді. Смағұл Садуақас ұлы қоғам қайраткері ел намысын қорғайтын өзінің тәуелсіздігі үшін жанын берген ғұлама. Дерек көзіне келетін болсақ М.Жұмабаев шумақ өлеңімен келтірген.

Байтақ елге асқар таудай пана екен.

Сол баладан, сол панадан айырылған,

Қайран қазақ, орны толмас жара екен.

С.Садуақасұлы сол уақыттың аза туған перзенті ол аға толқын алаш толқығандарының ісін әшкерелетті, өз уақытысында аянбай күрескен азаматтардың алдында тұрған тұлға. Жетпіс жыл бойы аты аталмағандар қазақ елі өз егемендігін алып жариялықтың арқасында тарих сахнасына қайта шықты. Халқымыздың жарқын болашағы үшін осылайша жан қиярлықпен күрескен. С.Садуақасұлы өз елінде қызметінен айырылып, өмірінің соңына дейін қуғын көрсе, ал қазір біз қазақ ханы С.Садуақасұлын олай болмай қазақ елінің қоғам қайраткері ретінде үлкен баға беріп тарих бетіне қалдырып отырып, өзі сіңірген еңбегі өлмеді.

Әрбір елдің өзін-өзі басқару ұлттық мүддеге қызмет ететін мемлекеттік құрылыс арқылы іске аспақ. Осы биік мақсаттарды өмірінде шындыққа айналдыратын нақты қайраткер адамдар, соларды аңдыған кедергілерді жеңген жігерлі көзге бірде көрінсе, бірде көрінбейтін мыңдаған қиындықтарға мұқалмаған қайсар рухы.

Басқаша айтқанда белгілі бір тарихи кезеңдерде немесе дәуірлерде оларды іске асыру үшін күресуші де сол қайраткерлік дәрежеге көтерілген адамдар, өтпелі күрделі кезеңдерде олардың тарихи тұрғысына қайта оралдық, іс-әрекетіне мақсат мүддесінен, тіптен мінез-құлқынан бүгінгі өзінің алдынан тұрған сауалдарға жауап іс-қимылына негіз боларлық сүйеніш іздеседі.

Қазақ елінің сондай бірегей ұлдарының бірі – С.Садуақасұлы. С.Садуақасұлы Мағжан ақынның Смағұлды жоқтап, «Байтақ жерге асқар таудай пана екен» деген сөзін қайраткерге ағалары туған туыстары атынан берілген баға деп білеміз. Ал ол баға тарихта ұрпақтар жадында қалса, тәуелсіз ел болған бүгінгі күнде күллі ұлт білуі тиіс тұлға ретінде танылуы тиіс. Осы қайраткердің ізін жалғастырумен болашақ қазақ жастары біз деп ойлаймын.

2. Садуақасұлы С. Таңдамалы шығармалар. Алматы, 1993 жыл Дәрімбетовтың құрастыруы бойынша

3. Садуақасұлы С. Ауыл мектебінің жағдайы және оны нығайту. // Советская степь, 1926 жыл 12 желтоқсан

4. Садуақасұлы С. Оқу ісінің кемшіліктері, оларға қарсы шаралар. // Еңбекші қазақ, 1926.ХІІ.6

5. Садуақасұлы С.Ауыл саясатының негізі. // Еңбекші қазақ, 1927.І.7

6. М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков. Тарих тағылымы не дейді? Алматы, 1993 жыл

7. Михайлов В.Ұлы жұттың жазбалары. Алматы, 1992 жыл.

8. А.Асқаров. Ұлы тұранның ұлдары. Алматы, 1999 ж.

9. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). ІІІ том. – Алматы: Атамұра, 1996ж. 545-бет.

10. Алдамжаров З.А. Победа великой октябряской революции в Казахстане. Алматы, 1983 г.

11. Қазақ халық әдебиеті (көп томдық). ІІІ том – Алматы: Жазушы, 1937ж. – 303 бет

12. Қасенов, Төраханов Ә. Қызыл қырғын, 1937 жылдарда опат болғандар. 1994 ж.

13. Қазақ халық әдебиеті, Алматы: Рауан, 1990ж. 240 бет.

14. Бөкейханов Ә. Таңдамалы. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995ж, 478 бет.

15. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1993 ж.

16. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995 ж.

17. Көпеев М.Ж. Ел аузынан жинаған әдебиет үлгілері. Т.2. – Алматы: Ғылым, 1992 ж. 224бет.

18. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі, 1998 ж. 304 бет.

19. Қойгелдиев М.Панасыз араша түскендер. // Қазақ әдебиеті. 1992 ж. 22 мамыр.

20. Есенберлин І. Қаһар: Тарихи роман. ІІ том. Алматы: Жазушы, 1969 ж. 350 бет

21. Асфендияров С.Д. История Казахстана. І том. Алма-ата, 1935ж. 260 бет

22. М.Қойгелдиев. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. Алматы 1997 ж.

23. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазан қасіреті. Алматы – 1997 ж.

24. Қамзабекұлы Д.Тарихты жазған, тарихта қалған торланбөз. // Ақиқат. 1995 ж. №4.

25. Қамзабекұлы Д. Алаштың ұлы – Смағұл. // Жұлдыз. 1993 ж. №4.

26. Елмұрзаев Р. Қазақ тарихы. // Алматы, 1994 жыл.

27. Қозыбаев М. Көкшетау. // 9 наурыз

28. Нұрпейісов Х. Саясаткерге тіл – өз ойларын жасыру үшін берілген. // Егемен Қазақстан 1992 ж. 7 мамыр, 3 бет.