Мұнда көрсеткіштер белгілі бір себептерге қарай біржақты бұрмаланып, яғни не көбейтіліп, не кемітіліп жазылады. Бұл есеп жұмыстарын жүргізу кезінде өте қауіпті және оның нәтижесі жалпы жиынтыққа кері әсерін тигізеді. Жүйелі түрде ұдайы жіберілетін қате қасақана, әдейі жіберілген және абайсызда, байқаусызда жіберілген болып екіге бөлінеді.
Жүйелі түрде (ұдайы) жіберілетін қате
абайсызда, байқаусызда жіберілген
қасақана, әдейі жіберілген
Абайсызда,
байқаусызда
жіберілетін қате
Ол қателік сұралушы адамдардың дұрыс жауап бермеу салдарынан жіберілуі мүмкін. Мысалы, халық санағы кезінде адамдардың көпшілігі өздерінің жастарын дөңгелек сандар арқылы көрсетеді. Сұралушы адам 39 немесе 41 жаста болғанмен, өзін 40 жастамын деп айтуы кездеседі. Соның салдарынан 40 жастағы адамдардың саны 39 және 41 жастағылардан көп болып шығады. Сондықтан да санақшылар санақ кезінде халықтың жас мөлшерін дұрыс анықтау үшін адамдардың туған жылын бөлек, айын бөлек бағанаға жазып, анық-қанығын айқындайды
Қасақана
немесе әдейі
жіберілетін қате
Бұл - алдын-ала ойластырылған (саналы түрде), көбейтіп немесе кемітіп жазу арқылы жасалынған қателер.
Әдейі жіберілген қате есеп беру формаларында жиі кездеседі. Мысалы, кәсіпорындар мен мекемелердің өздері өндірген өнімдерінің көлемін кемітіп, ал жұмыс көлемін арттырып немесе қоймадағы бағалы заттардың, шикізаттардың мөлшерін есеп беру формаларында азайтып көрсету фактілерін атап айтуға болады.
Мұндай қателердің жіберілуі көбіне-көп өлшеу аспаптарының дұрыс болмауынан, тіркеушілердің, санақшылардың тіркеу немесе санақ қағаздарындағы сұрақтардың мәнін толық түсінбеушілігінен және т.б. себептерден туындайды.
Статистикалық бақылауды жүргізгеннен кейін, жиналған мәліметтер ішінде жоғарыда көрсетілген қателерді жібермеу, болдырмау үшін, барлық жиынтықтар міндетті түрде тексеруден өткізіледі.
Және ол қисынды түрде тексеру (логикалық) және есептеу арқылы тексеру (арифметикалық) болып екі түрге бөлінеді.
1. Статистика бұқаралық әлеуметтік – экономикалық жағдайларды, құбылыстарды зерттейді. Жинақтау, топтастыру және жалпылама көрсеткіштерді есептейді;
2. Көптеген құбылыстар статистикалық жиынтықтарды құрайды, зерттелу қасиеттерінің ең төменгі тасушысы – жиынтық бірлігі, тасушы сипатына сандық және сапалық қасиеттер жатады;
3. Ақпаратты жинаудың ең маңызды шарты – бастапқы ақпараттың толықтығы мен дұрыстығы
