Орман тұҚым ісі 050807 Орман шаруашылығы ісі мамандығына арналған оқу құралы Павлодар (075. 8) Ббк 43. 4 я73 О90 С. Торайғыров атындағы пму-дың Ғылыми кеңесі баспаханада басуға ұсынды Пікір жазушы

Таза тұқымдардан 400 данасын немесе ірі тұқымдардан 300 данасын бөлек-бөлек 100-ден санап аламыз.Олардың ұрықтарын шығарып алу алдында арнайы дайындықтан өткіземіз.Мысалға, үшкіржапырақты үйеңкі тұқымдарын қанаттарынан босатамызда 18-24 сағатқа суға ісіндіруге салып қоямыз.Алманың немесе алмұрттың тұқымдарын суда 3-4 тәулік бойы ұстаймыз.Қарағай мен шырша тұқымдарын 18-24 сағат суға саламыз, одан соң өсіру аппаратында 48 сағат ұстаймыз.

Ұрыққаптары немесе тұқым қабықтары қатты болғанда, олар суландыру алдында скарификацияланады немесе қатты қабықтарынан босатылады.
Индигокармин ерітіндісімен кәдімгі қарағай тұқым ұрықтарын бояу:

1) таза тұқымдар тобынан 100 данадан 4 жеке жүздіктер санап алып, оларды 18 сағатқа әрқайсысын бөлек стакандарға ісінуге суға салып қоямыз. Тұқымдардың ұрықтарын шығару кезінде жарамсыз болып қалғандарын айырбастау үшін 5 – жүздік болғаны жөн,олар да бөлек суы бар стаканға салынады;

1. 
   Тұқым ішіндегі ұрықты алу үшін скальпельмен ұрықты бойлатып тұқымды ортасынан 1 мм –ге жанатып екіге бөлеміз.Ланцет өте өткір болуы керек және ұрықты алу кезінде өте сақтықпен,абайлап істеген жөн. Алынған ұрықтарды таза суы бар стаканға салып отырамыз.Механикалық жолмен зақымдалған тұқымдар есепке алынбайды,оларды 5-жүздіктегі тұқымдардан толықтырамыз.
   
2. 
   Стакандарға суды төгіп, орнына индигокармин ертіндісін құйып, 2 сағат осы бояуда ұстаймыз.
   
3. 
   Ұрықтарды 2 сағаттасын сумен шайып, жуамыз да талдауға шыны үстіне төгеміз.
   

Ал тіршілік нышаны байқалмайтын, өлі тұқымдарға – ұрықтарына қарап келесілерін жатқызамыз:

а) жарнақтары боялғандарын;

б) ортасында боялған белдіктері барларын;

в) ұрық тамыршасының ұшынан бастап 1/3 бөлігінен көбі боялғандарын;

г) толық боялғандарын.

Бұларға тұқымдары бос, шірігендері де әр жүздікбойынша қосылып, есепке алынады.

Тұқым өміршеңдігін орташа арифметикалық мәнін тауып, бүтін дәлдікпен проценттеп есептейміз

Б – боялған ұрықтар саны;

Ж – жалпы тұқым саны.
Тұқым өміршеңдігін анықтауда бояуға алынған әр сынама нәтижелерінің айырмашылығы жоғарыда келтірілген (6 кесте) ауытқу мөлшерден аспауы керек.

Егер тұқым өміршеңдігі стандартта көрсетілген 3-топтан 5% төмен болған жағдайда, талдауды қайтадан жасайды.

Кәдімгі қарағай тұқымдарының ұрықтарын йодты калий ерітіндісімен бояу:

1) таза тұқымдардан талдауға 100 данадан 4 жүздігін бөлек-бөлек санап алып, бөлме температурасындағы суға 18 сағатқа салып қоямыз;

2) содан кейін тұқымдардың ұрықтарында көбіре крахмал жиналуы үшін олардың әр жүздігін жеке өсіру аппаратында 48 сағат бойы ұстаймыз;

3) тқымдардың ұрықтарын әр жүздік бойынша найза тәрізді ланцетпен бөліп алып, су құйылған стакандарға саламыз.Ұрықтарды айырып болысымен стакандардағы суды төгіп, 20-30 минут ерітіндіде ұстаймыз.Оның құрамында 100 см3 тазаланған су, 1,3 г калий йоды және 0,3 г кристаллды йод.

Ұрықтарды бөлген кезде, олардың бостарын, шірігеннен өсе алмайтын тұқым сандарын есептейді;

4) 20-30 минут уақыт өткеннен кейін бояу ерітіндісін еппен төгеміз де, ұрықтарды суда шайқап жуамыз, сосын ақ қағазға немесе шыныға төгіп, ұрықтардың боялғандарын және боялмағандарын санаймыз.

Өміршеңді тұқымдарға жататындардың ұрықтары:

а) қарадан сұр түске дейін толық боялады;

б) тамыршалары күнгірт немесе сұр түске, ал жарнақтары сарыға боялады;

Өміршеңсіз тұқымдарға жататындардың ұрықтары:

а) жарнақтары қара немесе сұр түске, ал тамыршалары – сарыға боялады;

б) тамыршаларының ұштары қара немесе сұр түске, ал ұрықтың қалған жерлері – сарыға боялады;

в) сары түске боялғандары.

Өміршеңсіз тұқымдар санына бос және шіріп кеткендерін қосамыз. Осыдан кейін тұқым партиясының өміршеңдік проценттін есептейміз.Нәтижелері талдау қағазына түсіріледі.

Құрал – саймандар мен материалдар:

1) Қолданылатын бояу ерітінділері;

2) Бояуға және жууға арналған ыдыстар;

3) Скальпельдер;

4) Алдын – ала дайындалған тұқымдар;

5) Тұқымдарды құрғатуға арналған фильтрлі қағаздар;

6) Қоқыс салатын ыдыс.
№ 8 Зертханалық жұмыс. Тұқым сапалылығын кесу арқылы анықтау
Тұқым сапалылығы – деп кесу әдісі мен анықталатын сау тұқымдардың талдауға алынған тұқымдарға проценттік қатынасын айтамыз. Бұл тәсіл тұқымдары өте баяу өнетін, өміршеңдігін табу әдістері әлі анықталмаған ағаш пен бұта түрлеріне қолданылады.Тұқым сапалылығы кесу арқылы анықталады, оны анықтаудың техникалық шарттары 8 – кестеде келтірілген.
8 кесте – Тұқым сапалылығын анықтау шарттары

Ағаш пен бұта түрінің аты	Тұқымның кесу алдындағы дайындығы	Тұқым сапалылығының нышандары
Долана (барлық түрлері)	Тұқымы құрғақтай немесе 4-5 тәулік суда ұсталып кесіледі	Ұрығы ақ түсті
Жүзген (барлық түрлері)	Бүтін тұқымдары 4 тәулік бойы суда жібітіледі	Ұрығы шымыр,ақ немесе ақсары түсті
Емен (барлық түрлері)	Тұқымы құрғақтай кесіледі	Жарнақтары сау, қатты
Кәдімгі үшқат	Бүтін тұқымдары 3-4 тәулік суда ұсталады	Ұрығы шымыр,ақ түсті
Татар және шағанжа- пырақты үйеңкі	Қанатшаларымен бірге 1 тәулік суда жібітіледі және 20 градуста 20-30 күн бойы ылғалды құмда не ағаш үгіндісінде ұсталынады	Ұрығы шымыр, сары немесе ақса- ры түсті, маланба- ған
Ат каштаны	Тұқымы құрғақтай немесе 2-3 тәулік суда ұстаған соң,кесіледі	Ұрығы ақ немесе ақсары түсті
Жаңғақ	Тұқымы құрғақтай немесе 5-6 тәулік суда ұсталып, кесіледі	Ұрығы шымыр, ақ немесе ақсары түсті
Пісте	Бүтін тұқымдары 3-5 тәулік суда жібітіледі	Ұрығы шымыр, ақшыл-жасыл неме се ақ сары түсті

Еменжаңғақтардың сапалылығын анықтау

Талдауға 100 данадан 3 жүздік шошқажаңғақтары санап алынады. Олардың әр қайсысының қабықтары аршылып, жарнақтары сызық бойымен скальпель арқылы екіге бөлінеді.

Әр бір осылай кесілген еменнің шошқажаңғақтары сапалылығы бойынша жарамды және жарамсыз – деп екі топқа бөлінеді.

Жарамды шошқажаңғақтарға жататындары:

а) жарнақтары қатты, жылтыр сарғыш-ақ немесе қызғылт түсті және тұқым тамыршасы мен алғашқы бүрі барлары;

б) күңғірт-қоңыр сызықшалар мен қара-көк дақтардың көлемі жарнақтардыың 1/4 бөлігінен аспағандары;

в) өскін мұрттары сынғаны мен сынбағандары, егер жоғарыдағы талаптарға сай болса.

Жарамсыздарға жататын шошқажаңғақтары:

а) жарнақтарының 1/4 бөлігінен көп жерінде қара-көкшіл дақ барлары және олар ұрық қасына өте жақын орналасқандары;

б) зиянкестермен зақымданғандары;

в) саңырауқұлақтармен зақымданғандары;

г) кеуіп, солып немесе босап кеткендері;

д) суық немесе ыстыққа ұшырағандары;

е) ұрығы өлгендері.

Тұқым сапалылығының есептеулері тұқым өнгіштігі мен өміршеңдігінің есептері сияқты жасалынады. Жұмыс аяғында «Шошқажаңғақтардың сапалылығын анықтау актісі» толтырылады.
Құрал – саймандар мен материалдар:

1) еменнің шошқажаңғақтары;

2) скальпельдер;

3) қоқыс салатын жәшік

1.Шаруашылықтық (техникалық) тұқым өнгіштігі - өскен тұқым сандарының өсіруге алынған тұқым сандарына проценттік қатынасы бойынша есептелінеді:

п - өскен тұқым саны,

П -өсіруге алынған тұқым саны.

Осы көрсеткіш пен тұқым тазалығы арқылы тұқым сапасының тобы анықталады.

Бұл көрсеткіш әдетте ғылыми зерттеулерде қолданылады.

б – бос тұқымдар саны.

п - өскен тұқым саны

в – бақылау күні

5.Шаруашылық жарамдылығы дегеніміз – орташа үлгідегі таза өнгіш тұқымдардың проценттік мөлшерінің көрсеткіші.Оны тұқым өнгіштігінің тазалығына көбейтіп және 100-ге бөліп есептейміз:
өнгіштік% х тазалық%

Шар.жар.= ---------------------------

100

Зерттелген тұқым партиясының шаруашылық жарамдылығы мен өсу қуаты тұқым талдау қағазының тиісті графаларына түсіріледі.Ал тұқым сапасының басқа көрсеткіштері талдау карточкасының бірінші бетіндегі бос шеттеріне жазылады.

Тұқымның шаруашылық өнгіштігі мен тазалығы бойынша, егер соңғысының мәні стандартта көрсетілгеннен кем болмаса, тұқым сапасының тобы анықталады (9 кесте).

Өнгіштігі бойынша стандартты, бірақ ластанған тұқымдар қайта тазартуға ұсынылады, ол туралы талдау қағазында көрсетіледі.

Стандартты тұқымдарға «Тұқым сапасы туралы куәлік» бланкасы, ал стандартқа сай емес тұқымдарға – «Тұқым талдау нәтижесі» толтырылады.

Тұқымдық сапасы туралы мөлшерлері анықталмаған тұқымдарға «Анықтама» қағазы беріледі.

Дәндердің толықтылығының мағнасы, егуге жарамдылық және сапалылықпен, бірдей.

1.Оқытушыдан массасы 1 г қайыңның дәндер өлшемін алу керек.

2.Өлшемді екі фракцияға бөлу керек:

- таза дәндерге;

- қоспаларға.

3.»Таза» дәндердің пайызын мына формуламен анықтау керек:

М1

Т = -------- х 100 , бұл жерде

Т – «таза» дәндер, %;

М1 - өлшемнің салмағы, г;

М – таза дәндердің салмағы, г.

4.Өлшенген таза дәндерді торланған бюкске салып 5 -10 минут қайнап жатқан суда ұстау керек;

5.Қайнатылған дәндерден 4 рет 100 данадан есептеп алынады.

6.Дәндерді төртке бөліп шыны үстіне салу керек.

7.Екінші шынымен дәндердің үстінен басу керек.

8.Езгенде толық дәндерден ақ ұрық (жарнақ пен тамырша) шығады, ал бос дәндер өзгермейді (олардан су шығады).

9.Толық дәнді тұқымдардың санын есптеу керек.

10.Төрт есептеудің орта арифметикалық мағнасын анықтау керек.

11.МСТ 13657-68 негізінде тұқымның сапа классын анықтау керек (10 кесте).

12. Зертханалық жұмыстарға арналған дәптерге істелген жұмыстар туралы жазбалар жасау керек.

1.Таза дәндер өлшемінен қайыңның 400 дәнін алу керек (100 данадан 4 рет).

2.Дәндерді бюкске салып үстінен спирт құйып 24 сағат ұстау керек.

3.Ұстау мерзімі өткеннен кейін 5-6 мг глицерин қосып тағы 1 тәулікке қалдыру керек (глицерин сіңген дәндер жылтыр болады).

4.Дәндерді жүздеп шыныға салып арнайы шыны немесе көзбен қарап есептейді, сосын дәндердің келесі түрлерін бөледі:

- толық дәндерді – дамыған дән қабықты толық толтырған;

- толық дамымаған – дамымаған дән;

- бос – қоңыр түсті ұрықтанбаған екі тұқым бүрісі көрінеді;

- аурулар немесе зиянкестермен зақымданған.

5.Төрт есептеудің орташа арифметикалық толық дәнділігін есептеу керек.

6.МСТ 13857-68 негізінде қайың дәндерінің сапа классын анықтау керек.

7.Зертханалық жұмыстарға арналған дәптерде істелген жұмыстар туралы жазбалар жасау керек.

1.МСТ 13857-68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 дана;

2.Қотыр қайыңның дәндері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 г;

3.Пинцеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . 4 дана;

4.Инелер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 дана;

5.Талдау тақташалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 дана;

6.Торлы бюкстер . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 дана;

7.Аспаптық шынылар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 8 дана;

8.Спирт (96 %) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10-15 мг;

9.Глицерин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5-6 мг;

10.Үлкейткіш шыны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 дана;

11.Электрлі таразы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 дана;

12.Электрлі плита . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 1 дана;

13.Су құйылған ыдыс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 1 дана.

1 Данченко А.М. Береза. – Алма-Ата: Кайнар, 1982. – 72 с.

2 Кентбаева Б.А. Лесосеменное дело. – Алматы, 2006. – 117 с.

3 Леса и древесные породы Северного Казахстана. – Алматы: Наука, 1974. – 184 с.

4 Сүлейменов А.А. Орман дақылдары селекциясы. – Астана, 2007. – 23 б.

А Қосымша

(міндетті)

( айы, күні )

партиясына__________________________________________________

( түрдін толық қазақша және латынша аты )

салмағы_____________________________________________________

(цифрмен) ( жазбаша )

1.Бұл тұқым партиясы ___________________________ жиналған _____________

2.Шаруашылықтың байланыс адресі_____________________________

3.Шаруашылықтың телеграфтық адресі__________________________

4.Тұқымдардың, жемістердің, бүршіктердің жинау мерзімі

200 __ ж. _______

(айы, күні)

5.Тұқымдардың, жемістердің, бүршіктердің жинайтын орны (орман шаруашылығы, орманшылық, ж.т.б.)_____________________________

6.Плантацияның, учаскенің, орман екпесінің таксациялық сипаты:

құрамы ________бонитеті _____________орман типі___________ жас тобы

____________________________________________________________

(балауса, орта жастағы )

____________________________________________________________

(пісуге тайау, піскен )

Селекциялық тобы __________________________________________ Тұқымның ормандық құндылығы ______________________________ ____________________________________________________________

(әдеттегі, жақсартылған, таңдап-сұрыпталған)

Басқа мәліметтер _____________________________________________

7. Таулы жағдайда көрсетілуге тиісті:

а) теңіз деңгейінің биіктігі ____________________________________

б) беткейі (шығыс, батыс, солтүстік, оңтүстік) ____________________

8.Тұқымдарды, жемістерді, бүршіктерді жинау алдында кім және қашан тексеру жүргізді: _______________________________________

9. Қандай әдіспен және қашан бүршіктерден тұқымдары алынған, кептіргіштің түрі, температура, т.б. ______________________________

10. Қылқандардың тұқымы қандай әдіспен және қандай механизмдер қолдану арқылы қанаттары сындырылып, тазартылды ____________________________________________________________

11. Құрғақ және шырынды жемістерден қандай әдіспен тұқымдары алынып, тазартылды __________________________________________

12. Тұқымдардың тазалауы қашан аяқталған ______________________

(күні, айы, жылы)

13. Тұқым қайда сақталады ____________________________________

(жылы не суық қоймада, ұрада, траншеяда, т.б.)

14.Қандай ыдыста сақталуда ___________________________________

(қаптар, жәшіктер, шыны ыдыстар, т.б.)

15. Тұқымдар қай жылыдың жоспарына дайындалған ______________

16. Тұқымдар қандай мақсатпен дайындалған ____________________________________________________________

(өзшаруашылықта пайдалануға, сатуға, тәжірибелік себуге, т.б.)

1 Орман тұқымдарының дамуы мен

классификациялануы ................……………………………....4

2 Жеміс беру ерекшеліктері .........................................................6

3 Өнімділікті есептеу және болжамдау...............………………8

4 Тұқымдарды құжаттандыру және тасымалдау..............…....11

5 Дайындамаларды аудандастыру және орман дәндерін

басқа жерлерге ауыстыру...................……………………….14

6 Сұрыптаудың түрлері.........................................…………….15

7 Будандастыру...........................................................................19

8 Мутанттарды алудың химиялық әдістері..............................20

9 Ормандық ағаштық тұқымдардың тәжірибелік

полипоидиясы………………………………………………..21

10 Орман ағаштары интродукциясының

теориялық негіздері………………………………………….22

11 Ормандық тұқым тану ғылым ретінде.Ормандық ағаш

өсімдіктерінің тұқым беру, дән беру биологиясы……….. .25

12 Орман тұқым шаруашылығы.........................................…….28

13 Қылқан жапырақтылар селекциясы.Кәдімгі қарағайдың

селекциясы……………………………………………………31

14 Көп жапырақты ағаш тұқымдарының селекциясы………. 34

15 Орман тұқымының шикі затын дайындау, өңдеу

және сақтау…………………………………………………...36

16 Тұқымдардың физиологиялық жағдайы…………………....40

17 Тұқымды егуге дайындау……………………………………41

18 Зертханалық жұмыстар............................……………………43

Әдебиеттер.....................……………………………………...74

А Қосымша..................................................................……….75