Особенности развития устной речи у детей с нарушениями слуха

В последнее время стали появляться детские учреждения комбинированного вида и детские сады с интегрированным обучением, в которых предусмотрено совместное воспитание и обучение слышащих и плохослышащих детей. Педагогический коллектив подобного учреждения выбирает, по какой методике будет проходить воспитание и обучение неслышащих детей.

Тіпті арнайы білім беру жағдайында да саңыраулардың ауызша сөйлеуін дамыту нормадан артта қалып, сөйлеу сөзін меңгеруге, сөздердің дыбыстық және әріптік құрамын игеруге байланысты бірқатар ерекшеліктерге ие; көбінесе сөздердің мағынасы туралы ойларды кеңейту немесе тарылту бар.

Сөйлеуді дамыту деңгейі негізінен есту қабілетінің бұзылу дәрежесіне, оның басталу уақытына, сондай-ақ есту қабілетінің ақауларын, баланың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиелеу жағдайына байланысты болады. Есту қабілетінің нашарлылығының айқын және ерте пайда болғанымен, еріндерден (беттен) сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және сөйлеу дағдыларын уақытында түзету шаралары мұғалімдерге мектепке бару уақытына қол жеткізуге мүмкіндік беріп, бала сөйлеу дағдысын меңгереді. Есту қабілетінің нашарлығы танылмаса немесе дұрыс шешілмесе, баланың сөйлеуі есту қабілетінің жоғалуы деңгейінің төмендігімен де дамымаған болуы мүмкін.

Фонемді жүйенің қалыпты жұмысы дыбыстың барлық дыбыстарының (соның ішінде акустикалық жақтаулардың) қателеспес аудиторлық саралауы және олардың айтылуының дұрыстығын қарастырады. Фонемиялық жүйенің күйін сипаттайтын осы екі аспекті де есту қабілетінің ерте жоғалуы жағдайында әдетте қалыптасуы мүмкін емес.

Есту қабілеті нашар адамдарда сөйлеу дыбыстарының дифференциациясы негізінен қабылданған дыбыс жиіліктерінің шектеулеріне байланысты.

І дәрежелі есту қабілеті зақымданған балалар құлағына жақын дауыстағанда 75% артық емес дауыссыз дыбыстарды ажыратады. Сонымен қатар, құлақтан 0,5 м қашықтықта 60% -ға дейін, ал 2 м қашықтықта - 40% дейін төмендейді. Осы жағдайдағы когнитивті сөйлеуді қабылдау тек сөйлеуге толығымен қабілетті болған балаларға олардың сөздерінің және сөз тіркестерінің ажырамас бейнесін түсіретіндіктен, олардың жетіспейтін байланыстарды түсінуіне мүмкіндік береді. Егер бала толық сөйлемесе, онда бұл болжам мүмкін емес. Сондықтан, бірдей деңгейдегі кереңдігі бар балалар, бірақ сөйлеу тілінің дамуының түрлі деңгейдегі балалар сөйлеу дыбыстарын түрлі жолдармен таниды. Есту қабілеті нашар адамдар мектебінің екінші бөліміндегі оқушыларда есту қабілетінің жоғарылау дәрежесіне қарамастан, сөйлеу дыбыстарының жай-күйі І бөлімінің балаларына қарағанда әлдеқайда нашар.

Есту қабілеті нашар адамдарда дыбыстың көбеюін қалыптастыру нормадан елеулі ауытқуларға ұшырайды, өйткені ол анализаторды қажетті деңгейде сөйлеу талдаушысына қатысты өзінің «жетекші рөлін» орындауға қабілетсіз сөйлеу тілін қозғаушы талдағыштың нашарлығына байланысты. Не имея возможности воспринять тот или иной звук речи на слух или отдифференцировать его от сходных звуков, ребенок не может самостоятельно овладеть и правильной его артикуляцией. У слабослышащих детей могут быть нарушения в строении и функционировании речедвигательного анализатора, что также может обусловливать у них дефектное произношение звуков.

Особенно нарушено звукопроизношение у слабослышащих учащихся II отделения, причем не только согласных, но даже и гласных звуков. Однако и в I отделении школ слабослышащих, дефекты звукопроизношения имеются даже в старших классах. Как и у слабослышащих II отделения, здесь преобладают случаи полиморфного нарушения звукопроизношения, охватывающего многие фонетические группы звуков (в среднем на каждого ученика приходится по 11 дефектно произносимых звуков). Даже у слабослышащих I отделения страдает произношение не только артикуляторно сложных, но также и сравнительно артикуляторно простых согласных (губных, губно-зубных, переднеязычных т, д, н и др.). Дефекты произношения гласных звуков в I отделении выражены меньше, чем во II. В основе их нарушений лежит неполноценность работы не только речеслухового, но одновременно и речедвигательного анализатора. Можно выделить три основные формы нарушения звукопроизношения у слабослышащих.

1. При недостаточности сенсорного отдела речевого аппарата, т. е. неполноценной деятельности слухового анализатора, характерны замены одних звуков речи другими («суба» вместо шуба). Реже, чем замены, наблюдается искаженное произношение звуков, связанное с невозможностью их четкой слуховой дифференциации от других звуков или с полной невозможностью восприятия их на слух из-за парциального выпадения соответствующих звуковых частот. Отклонений от нормы в строении или функционировании моторного отдела речевого аппарата при сенсорных формах нарушения звукопроизношения обычно не наблюдается. Звуковые замены, имеющиеся в устной речи ребенка, обычно отражаются и на письме в виде соответствующих буквенных замен.³

В младших классах школ слабослышащих такие формы нарушений звукопроизношения обычно выступают на первый план.

2. Вследствие недостаточности моторного отдела речевого аппарата, т. е. отклонений от нормы в строении или функционировании артикуляторных органов, нарушения выражаются обычно в искаженном звучании звуков (картавое р, межзубное или боковое с и пр.).

3. Смешанные формы нарушений звукопроизношения, обусловленные одновременно и сенсорной, и моторной недостаточностью. В этих случаях у одного и того же ребенка дефекты произношения одних звуков связаны с невозможностью их слуховой дифференциации от сходных фонем (замена ц на с), дефекты же произношения других звуков — с отклонениями от нормы в строении или функционировании артикуляторного аппарата (например, картавое р при короткой подъязычной связке или межзубное с при паретичности мышц кончика языка). Иногда же дефекты произношения одних и тех же звуков у ребенка имеют одновременно и моторную, и сенсорную обусловленность. Это имеет место в тех случаях, когда невозможность выполнения необходимых для произнесения данного звука артикуляторных движений сочетается с невозможностью слуховой его дифференциации от акустически близких с ним звуков.

Есту қабілеті нашар балаларда дыбысты алмастырудың аралас формалары басым.

Осылайша, есту қабілеті нашар адамдарда фонетикалық-фонематикалық бұзылулар көптеген сөйлеу дыбыстарының есту қабілетінің дифференциациясының күрделілігімен және дыбыс шығарудың полиморфтық бұзылыстарында байқалады, бұл көбінесе күрделі сенсорлық күйге ие.