§ 64.  ОРГАНИКАЛЫҚ  ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ  НОМЕНКЛАТУРАСЫ

63
ди — екі, три — үш, тетра — төрт, пента — бес, гекса — алты және 
т.б. Мысалы:
 
H
3
С— CH —СH
3
СH
3
триметилметан
 
H
3
С— СH
2
—СH—CH —СH
3
СH
3
СH
3
метилэтилизопропилметан
 
H
3
С— СH—СH—CH —СH
3
СH
3
СH
3
метилдиизопропилметан
СH
3
Рационалды  номенклатура  атауы  қарапайым  қосылыстар  үшін 
ыңғайлы.
ИЮПАК  жүйелік  номенклатурасы  қосылыстың  кеңістіктік  және 
химиялық құрылымын, құрамын ғылыми тұрғыда көрсетеді. 
ИЮПАК  номенклатурасына  оған  дейінгі  номенклатуралардың 
ережелері  енгізілген,  негізінен, 
орынбасушы  және  радикалды-
функционалды. Сондықтан оқулықтарда бір заттың әртүрлі атауларын 
кез дес тіруге болады. 50-кестеде мысалдар келтірілген.
50
-кесте
Қосылыстардың әртүрлі жүйелік атауларына мысалдар
Қосылыс формуласы
Аталуы
Орынбасу 
номенклатурасы
Радикалды-функционалды 
номенклатура
СН
3
СН
2
Br
Бромэтан
Этилбромид
CH
3
CH
2
OH
Этанол
Этил спирті
СH
3
—CH—СH
3
Сl
2-хлорпропан
Изопропилхлорид
Органикалық қосылыстардың 
номенклатурасы
Тривиалды
Рационалды
Жүйелік
IUPAC номенклатурасы
— орынбасушы; 
— радикалды-функ ционал ды т.б.
Женевалық,
Льеждік
т.б.
атаулар жүйесі
12
-сызбанұсқа

64
СH
3
—CH—СH
3
OH
Пропанол-2
Изопропил спирті
H
3
С     СH
3
O
Метоксиметан
Диметил эфирі
СH
3
—C—С
2
H
5
O
Бутанон
Метилэтилкетон
Жүйелік номенклатурада көбейткіш префикстер және локант деп 
аталатын түсініктер қолданылады.
Көбейткіш  префикстер  —  бірдей  орынбасушылар  немесе  бірнеше 
байланыстар санын көрсететін (ди-, три-, тетра- және т.б.) тіркемелер.
Мысалы: 
СН
3
С
2
Н
5
СН
3
СН
3
—С— СН—СН
2
—СН
3
1
2
3
4
5
2,2-диметил 3-этилпентан
Бұл мысалда орынбасушылардың орнын көрсететін сандар көрсе-
тілген, оларды локанттар деп атайды.
Органикалық  қосылыстарда  көміртек  атомдары  басқа  көміртек 
атомдарының  әртүрлі  сандарымен  (бір,  екі,  үш  және  максимум  — 
төрт)  байланыса  алады.  Сәйкесінше,  біріншілік  (бір  көрші  көміртек 
атомымен  байланысқан),  екіншілік  (екі  көрші  көміртек  атомымен 
байланысқан), үшіншілік (үш көрші көміртек атомымен байланысқан) 
және  төртіншілік  (төрт  көрші  көміртек  атомымен  байланысқан) 
көміртек атомдары деп аталады (13-сызбанұсқа): 
13
-сызбанұсқа
төртіншілік
екіншілік
үшіншілік
біріншілік
50
-кестенің жалғасы

65
 
Номенклатура — заттар атауларының жүйесі. Қазір-
гі уақытта органикалық қосылыстарды атауда номен-
кла тураның  үш  түрі  қолданылады:  тривиалды,  ра-
ционалды және халықаралық деп аталатын (Теория лық 
және  қолданбалы  химияның  Халықаралық  одағы 
ұсы нған IUPAC) жүйелік номенклатура.
  1.  Қазіргі уақытта органикалық қосылыстарды атауда қандай номенклатура түрлерін 
қолданады?
 
2.  Төртіншілік көміртек атомына ие C
7
H
12 
изомерлерінің құрылымдық формуласын 
жазып, заттарды атаңдар.
 
3.  Изомерлері жоқ бес көмірсутектің формулаларын құрастырыңдар.
 
4.  Мына молекуладағы көміртектің біріншілік, екіншілік, үшіншілік және төртіншілік 
атомдарын көрсетіңдер.
 
 
СН
3
СН
3
СН
3
СН
3
—С—СН
2
—СН—СН
3
 
5.  Қарапайым октанның (тізбегі тармақталмаған (н-октан)) құрылымдық формуласын 
жазыңдар.
 
6.  а) С
4
Н
10
; ә) С
2
Н
6
О; б) С
3
Н
6
; в) С
2
Н
4
О; г) С
2
Н
4
О
2
 молекулааралық формулаларына 
сәйкес келетін изомерлердің құрылымдық формулаларын құрастырыңдар.
 
7.  Төртіншілік көміртек атомына ие С
5
Н
12
 изомерінің құрылымдық формуласын 
жазыңдар.
§ 65.  ҚАНЫҚҚАН  КӨМІРСУТЕКТЕР.  АЛКАНДАР
Көмірсутектер 
қаныққан, қанықпаған және 
ароматты болып бөлінеді.
Қаныққан көмірсутектер немесе алкандар 
(халықаралық атауы) деп, жалпы формуласы 
С
n
Н
2
n+2
 болып келетін қосылыстарды айтады, 
мұндағы 
n — көміртек атомының саны.
Қаныққан  көмірсутектердің  молекула-
ларында әрбір көміртек атомы көрші көміртек 
атомымен  байланысу ға  бір-бір  валенттілігін 
жұмсап,  бір  (дара)  байланыс  түзеді.  Көмір-
тектің  басқа  бос  валенттіліктері  сутек  атом-
дарымен  қанығады.  Сондықтан  қаныққан 
көмірсутектердің  құрамында  сутектің  саны 
максимал мәнге ие болады да, олар 
қаныққан 
көмірсутек тер  деп  аталады  (лат.  parrum 
affinis — белсенділігі төмен).
Көмірсутектердің жалпы формуласын С
x
H
y
 
деп өрнек теуге болады. 
•
Қаныққан 
көмірсутектер
•
Алкандар
•
Парафиндер
•
Гомологтар
Тірек ұғымдар
Бүгінгі сабақта:
•
қаныққан 
көмірсутектерді;
•
алкандардың 
гомологтық қатарын;
•
олардың қасиеттерін 
оқып-үйренеміз

66
Қаныққан көмірсутектер класының ең қарапайым өкілі — метан 
СН
4
. Метан — түссіз, иіссіз және суда ерімейтін жеңіл, жанғыш газ. 
Метанның қайнау температурасы –161,5°, қату температурасы –182,5°.
Метан  табиғатта  жиі  кездеседі.  Жер  қойнауынан  көп  мөлшерде 
бөлінетін табиғи газдар негізінен метаннан тұрады. 
Метан СH
4
 батпақты жерлерде өсімдік қалдықтары ауа қатысынсыз 
шірігенде  түзіледі  және  батпақты  сулардан  көпіршіктеніп  бөлініп 
шығатын жанғыш газдардың негізін құрайды (87-сурет).
Осы себепті оны
 шалшық газы деп те айтады. Сонымен қатар жер 
астында таскөмір баяу ыдырағанда және көмір кен орындарында көп 
мөлшерде түзіледі. Жерде оны кен (руда) газы деп атайды. 
51-кестеде алкандардың физикалық қасиеттері келтірілген.
51
-кесте
Алкандардың физикалық қасиеттері
Аталуы
Формулалары
Агрегаттық күйлері
t°
балқу
С
t°
қайнау
С
Метан
СН
4
 
  Иіссіз газдар
 
  Өздеріне тән иісі бар
  сұйықтықтар
–182,5
–161,5
Этан
С
2
Н
6
–182,8
–88,6
Пропан
С
3
Н
8
–187,7
–42
Бутан
С
4
Н
10
–138,3
–0,5
Пентан
C
5
H
12
–129,7
+36,1
Гексан
С
6
Н
14
–95,3
+68,7
Гептан
С
7
H
16
–90,6
+98,4
Октан
C
8
H
18
–56,8
+124,7
Нонан 
С
9
Н
20
–53,7
+150,8
Декан
C
10
H
22
–29,6
+174,0
Гексадекан С
16
Н
34
Ақ түсті иіссіз қатты зат тар, 
қолға май тәрізді сезіледі
+18,2
286,8
87-сурет. Метан — шалшық газы

67
Алкандардың физикалық қасиеттерінің өзгеруінде қандай заңды-
лықтарды байқадыңдар?
Алкандар — молекулалары полюссіз және полюстенуі қиын қосы-
лыс тар. Сұйық алкандар бір-бірімен оңай араласады. Олар судан жеңіл 
және іс жүзінде суда ерімейді. Полярлылығы жоғары басқа еріткіш-
терде де ерімейді. Сұйық алкандар — көптеген органикалық заттар үшін 
еріткіштер болып табылады. Метан, этан және жоғары алкандардың 
иісі жоқ. Алкандар — жанғыш заттар. Метан түссіз жалынмен жанады.
Ойлан
Әрбір подъезде “Егер сіз газ иісін сезсеңіз, 04 нөміріне хабарласыңыз” 
деген тақтайша ілініп тұр. Метанның қандай ерекшеліктері мұндай ескертуге 
негіз болады?
Келтірілген  формулалардан  қатардың  барлық  мүшелерінің  хи-
миялық  құрамы  және  құрылысы  ұқсас,  сонымен  бірге  әрбір  келесі 
мүшесі СН
2 
атомдар тобына өзгеше екенін байқаймыз. Органикалық 
қосылыстардың мұндай қатарын 
гомологтық қатар, ал әрбір жеке 
мүшесін — 
гомологтар деп атайды. СН
2
 топтары гомологтық айыр-
ма  деп  аталады.  Молекулалық  массасы  бойынша  өсу  ретімен  орна-
ласқан  гомологтар  гомологтық  қатар  түзеді.  Жоғарыда  келтірілген 
көмірсутектер  қаныққан  (шекті)  көмірсутектердің  (алкандардың) 
гомологтық қатарын түзеді. Мұндай гомологтық қатарлар органикалық 
қосылыстардың басқа кластарында да болады.
Бояуларды ерітуде қолданатын көмірсутектердің бірі декан болып 
табылады. Оның техникалық атауы — уайт спирт.
Сен білесің бе?
Кәдімгі  жағдайда  алкандардың  гомологтық  қатарының  алғашқы 
төрт мүшесі — газдар, С
5
—С
15
 — сұйықтықтар, ал С
16
-дан
 
бастап — 
қатты  заттар.  Қаныққан  көмірсутектер  суда  ерімейді,  бірақ  бензол, 
тетрахлорметан сияқты полюссіз еріткіштерде ериді.
Газ тәрізді алкандар тұрмыста отын ретінде қолданылатыны белгілі 
(88-сурет).  Олар  табиғи  газдың  құрамына  кіреді.  Сұйық  қаныққан 
көмірсутектер  бензин,  керосин,  соляр  майы,  дизель  отыны,  мазут 
сияқты  кең  тараған  мұнай  өнімдерінің  құрамында.  Табиғи  газ  бен 
мұнай көмірсутектердің табиғи көзі болып табылады.
Қатты күйдегі қаныққан көмірсутектер де сендерге жақсы таныс. 
Атап айтқанда, оған майшам жасалатын парафин жатады.

68
Молекуладағы көміртек атомдарының саны белгілі болса, заттың 
молекулалық массасын оңай табуға болады. Мысалы, егер молекулада 
көміртектің бес атомы болса, молекулалық масса 
M
r
 = 12 
· 5 + 2 · 5 + 2 =  
= 72. Және керісінше, қаныққан көмірсутектің молекулалық массасын 
біле  отырып,  жалпы  формула  бойынша  молекулалық  формуланы 
анықтауға болады. Мысалы, 
M
r
 = 100 болса, бір белгісізі бар теңдеуді 
шеше  оты рып  100  =  12
n  +  2n  +  2,  n  =  7-ні  табамыз,  сәйкесінше, 
көмірсутектің форму ласы C
7
H
16
.
Қолданудың  қазіргі  деңгейін  ескере  отырып,  көмірдің  қоры  шамамен  250 
жылға, газ қоры 70 жылға және мұнай қорының 50 жылға жететіні есептелді.
Сен білесің бе?
 
Қаныққан көмірсутектер немесе алкандар (халық-
аралық атауы) деп жалпы форму ласы С
n
Н
2
n+2
 болатын 
қосылыстарды атайды, мұндағы 
n — көміртек атомы-
ның  саны.  Гомологтар  —  химиялық  қасиет тері  мен 
құрылымы ұқсас, бірақ СН
2 
атомдар тобына ерекшеле-
нетін заттар. Кәдімгі жағдайда алкандардың гомологтық 
қатарының алғашқы төрт мүшесі — газдар, С
5
—С
15
 — сұйықтықтар, 
ал С
16
-ден бастап — қатты заттар. Қаныққан көмірсутектер күнделікті 
өмірде және өндірістің әртүрлі салаларында кең қолданылады. 
  1.  Қандай органикалық қосылыстарды қаныққан көмірсутектер немесе алкандар 
деп атайды? 
 
2.  Молекуласында а) жеті атом көміртек; ә) он атом сутек болатын алкандардың 
формуласын құрастырыңдар.
 
3.  Гомологтар деген не? Мысалдар келтіріңдер.
 
4.  Қаныққан көмірсутектер табиғатта қайда және қандай күйде кездеседі?
 
5.  Газ тәрізді, сұйық және қатты көмірсутектер қай жерде қолданылады?
 
6.  Метанды пайдалануда оның қасиеттерінің тиімді және тиімсіз жақтарын атаңдар.
 
•
1.  Пропан ауадан неше есе ауыр немесе жеңіл екенін анықтаңдар.
 
•
2.  а) 60 м
3
 этан; ә) 60 кг этан жанғанда қанша л (қ.ж.) СО
2
 түзіледі? 
 
 
 
Жауабы: V(СО
2
) = 120 м
3
;  V(СО
2
) = 120 м
3
88-сурет. Тұрмыста қолданылатын газ тәрізді, сұйық және қатты парафиндер 

69
 
•
3.  Құрамында 90% метан, 5% этан, 3% көміртек (ІV) оксиді және 2% азот болатын 
көлемі 50 м
3
 (қ.ж.) табиғи газды жағуға неше литр (қ.ж.) ауа керек?
 
 
 
Жауабы: V(ауа) = 493,75 м
3
  Балауыз құрамын зерттеу
Балауыз құрамында сутек және көміртектің барын дәлел-
деу  үшін  мына  тәжірибені  жасаңдар.  Үлкен  химиялық 
ста қанға  балауыз  майшамның  кішкентай  бөлігін  салып, 
оны  сіріңкемен  тұтатыңдар.  Стақан  қабырғаларына  назар 
ауда рыңдар. Онда су тамшылары түзіле бастайды, бұл бала-
уыз құрамына сутектің кіретіндігін дәлелдейді. Майшамды сөндіріп, 
оны  стақаннан  шығарыңдар.  Кейіннен  стақанға  мөлдір  әк  суын 
құйып мұқият араластырыңдар — әк суы майшам жанғанда бөлін ген 
көмірқышқыл газымен әрекеттесіп, лай ерітінді — кальций карбонаты 
түзіледі. Олай болса, балауызда көміртек бар деп болжаймыз. 
§ 66.  АЛКАНДАРДЫҢ  НОМЕНКЛАТУРАСЫ 
МЕН  ИЗОМЕРЛЕНУІ
Көмірсутек  молекуласындағы  көміртек 
атомдары  бір  сызықтың  бойында  емес, 
ирек  тәрізді  орналасатыны  сендерге  белгілі 
(89-сурет).
0,154 нм
109°28
′
89-сурет. Алкандардың көміртек қаңқасының ирек пішіндері 
Көміртек  атомдарының  ирек  пішінді  тізбегі  әртүрлі  кеңістіктік 
формаларға  ие  бола  алады.  Бұл  молекулада  атомдардың  химиялық 
байланыстар маңайында салыстырмалы түрде жеңіл айналуымен (кон-
формация) түсіндіріледі (90-сурет). 
•
Көмірсутек тізбегі
•
Алкилді радикал
•
Негізгі тізбек
Тірек ұғымдар
Бүгінгі сабақта:
•
алкандардың 
номенклатурасы 
мен изомерлерін 
қарастырамыз

70
90-сурет. Көміртек-көміртек байланысының бұрылуы (айналуы)
Халықаралық  номенклатураға  сәйкес  тармақталған  көміртек 
тізбегін  тармақталмаған  ұзын  тізбектің  туындысы  ретінде  қарас-
тыруға болады (91-сурет).
91-сурет. Пентан молекуласының шарөзекті моделі
36-кестеде тармақталмаған алғашқы 10 алканның формуласы беріл-
ген. Оларды жаттап алыңдар. 
52
-кесте
Қаныққан көмірсутектердің гомологтық қатары
Атауы
Құрылымдық формулалары
Молеку лалық 
форму лалары
Метан
CH
4
CH
4
Этан
CH
3
—CH
3
C
2
H
6
Пропан
CH
3
—CH
2
—CH
3
C
3
H
8
н-Бутан
CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
3
C
4
H
10
н-Пентан CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
3
C
5
H
12
н-Гексан CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
3
C
6
H
14
н-Гептан CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
3
C
7
H
16
н-Октан
CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
3
C
8
H
18
н-Нонан
CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
3
C
9
H
20
н-Декан
CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
2
—CH
3
C
10
H
22

71
Үндістанға сапарында Х. Колумб теңіз бетінде “судың қайнаға нын” және 
ғайыптан  пайда  болғандай  отты  алауды  көргенін  жазды.  Бұл  оқиға 
Атлант  мұхитындағы  аты  шулы  Бермуд  үшбұрышы ның  маңайында 
болған еді. Бұл құбылыстың құпиясы көптеген жылдар бойы ашыл-
мады.  Тек  біздің  заманымызда  ғана  бұл  құпия  ашылғандай  болды. 
Ұлы теңізші көп мөлшердегі метанның су бетіне көтеріліп, найзағай 
әсерінен тұтанып жанғанын байқаған болар. Бұл аймақтағы кемелер мен 
ұшақтардың жоғалуы теңіз түбіндегі орасан үлкен газды гидраттардың 
жинақталуымен түсіндіріледі. Мұнда тектоникалық белсенділіктің арту 
кезеңінде жыныс қызады, нәтижесінде газды гидраттар ыдырап, метан 
бөлінеді. Түзілген метан су бетіне көтеріліп, өте биік жалынмен алаулап 
жанады.
Қаныққан көмірсутек молекуласынан бір сутек атомы үзілгенде, бір 
валентті “қалдық” — көмірсутек радикалы (R–) түзіледі. Алкандардың 
бір  валентті  радикалдары ның,  яғни  алкилдердің  атаулары  -
ан 
жұрнағын -
ил жұрнағына ауыстырумен жасалады (53-кесте).
53
-кесте
Алкан
Алкил
СН
4
 метан 
С
2
Н
6
 этан 
С
3
Н
8
 пропан
С
4
Н
10
 бутан
С
5
Н
12
 пентан
С
6
Н
14
 гексан
—СН
3
 метил
—С
2
Н
5
 этил
—С
3
Н
7
 пропил 
—С
4
Н
9
 бутил
—С
5
Н
11
 пентил 
—С
6
Н
13
 гексил
Алкилдердің жалпы формуласы: C
n
H
2
n+1
Алкандарды халықаралық номенклатура  
бойынша атау алгоритмі
I. Көміртек  атомдарының  ең  ұзын  тармақталмаған  түзу  тізбегін 
табу.
1. Берілген қосылыстың негізгі тізбегі 6 көміртек атомынан тұрады.
2. Негізгі  тізбектегі  көміртек  атомдарын  нөмірлеу  тармақталған 
жағына жақын жатқан шеткі көміртек атомынан басталады.
3. Орынбасушылардың  орындарын  көрсету  (алкил  радикалдары 
байланысқан көміртек атомдарының нөмірлерін).
4. Алкил радикалдарын атау.
5. Негізгі тізбекке сәйкес келетін алканды атау.
СН
3
—СН
2
—СН
2
—СН—СН
3
СН
2
СН
3
6
5
4
3
2
1

72
СН
3
—СН
2
—СН
2
—СН—СН
3
СН
2
СН
3
3
3-...
СН
3
—СН
2
—СН
2
—СН—СН
3
СН
2
СН
3
3-метил...
СН
3
—СН
2
—СН
2
—СН—СН
3
СН
2
СН
3
6
5
4
3
2
1
3-метилгексан
ІІ. Молекулада бірдей орынбасушылар болса, олар дың әрқайсысының 
орындары көрсетілуі тиіс. Орын басу шылардың орындарын көрсететін 
сандардың  қосындысы  ең  кіші  мәнге  тең  болуы  тиіс.  Бірдей 
орынбасушылардың сандары грек сандарымен аталады: ди- (екі), три- 
(үш),  тетра-  (төрт),  пента-  (бес)  және  т.б.  Түрлі  орынбасушыларды 
алфавиттік ретпен атайды. 
3,3-диметилпентан
СН
3
—СН
2
—С—СН
2
—СН
3
СН
3
СН
3
1
2
3
4
5
2, 3, 5-триметилгексан
СН
3
—СH—CH—СН
2
—СH—СН
3
СН
3
СН
3
СН
3
1
2
3
4
5
6
5-метил-2-этилоктан
СН
3
—СH—CH
2
—СН
2
—СH—СН
2
—СН
2
—СН
3
СН
2
СН
3
1
2
3
4
5
6
7
8
СН
3

73
 
ИЮПАК номенклатурасы бойынша қаныққан көмір-
сутектердің  (алкандардың)  атауларына  -ан  жұр нағы 
жалғанады. Көміртек атомдары бір тізбектің бо йында 
орналасқан көмірсутектер қалыпты көмір сутек тер деп 
аталады. 
  1.  Гомолог, гомологтық қатар, гомологтық айырым түсініктеріне анықтама беріңдер. 
 
2.  Формулалары берілген қосылыстардың қайсысы қанық қан көмірсутектерге жа-
тады: С
4
Н
8
, С
8
Н
18
, С
6
Н
6
, С
3
Н
8
, С
20
Н
42
, С
11
Н
22
?
 
3.  Радикал деген не? Құрамы —С
2
Н
5
; —С
3
Н
7
; —С
4
Н
9
 болатын бір валентті ради кал-
дар дың құрылымдық формулаларын жазың дар.
 
4.  Радикалдардың атауы қалай жасалатынын түсіндіріңдер. Метан қатарындағы ал-
ғаш қы он гомологты және оларға сәйкес радикалдарды атаңдар.
 
5.  Халықаралық номенклатура бойынша формулалары берілген алкандарды атаң-
дар:
 
  а) 
СН
3
—СН—СН—СН
2
—СН
3
СН
3
Н
3
С
  ә) 
СН
3
—С—СН
2
—СН—СН
3
Н
3
С
С
2
Н
5
СН
3
 
  б) 
СН
3
—С—СН—СН
2
—СН
2
—СН
3
Н
3
С
СН
3
СН
3
 
 
  в) 
СН
3
—СН—СН
2
—С—СН
3
СН
3
СН
2
— СН
3
СН
2
—СН
2
—СН
3
 
6.  Атаулары  берілген  қосылыстардың  құрылымдық  формулаларын  жазып,  изо-
мерлерді табыңдар: изопентан; 3-метил-3-этилпентан; 2,2-диметилпропан; 2,5-ди-
метилгексан; 2,2-диметилгексан; 2,3,4-триметилпентан; 2,2-диметил-3-этилгексан.
 
7.  Ұзын тізбегі 5 көміртек атомынан тұратын С
7
Н
16
 қосылысы ның барлық изомер-
лерінің құрылымдық формулаларын жазың дар.
 
•
1. Этан мен пропанның сутек бойынша тығыздығын есептеңдер.
 
•
2. Құрамындағы көміртектің массалық үлесі 82,21%  буының сутекпен салыс тыр-
ғандағы тығыздығы 57 болатын көмірсутектің формуласын анықтаңдар.
 
•
3. Газтектес көміртектің 11 грамы 5,6 л (қ.ж.) көлем алады. Қосылыстың химиялық 
формуласын анықтаңдар.  
Жауабы: С
3
Н
8

74

жүктеу/скачать 15,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: