Оспанова М. Қ. Аухадиева Қ. С

101
тұрады, онда жоғары қысым әсерінен полимерлену процесі жүреді. Бұл 
технология кеңінен тараған.
Жоғары қысымды процесс бос радикалды механизм бойынша О
2
, 
пероксидтер  (бензоил,  лаурил)  немесе  олардың  қоспалары  әсерінен 
жүзеге асады. Полиэтилен өндіргенде құбырлы реакторда инициатор 
және  этиленнің  қоспасы  компрессор  әсерінен  сығылып  реактор 
аймағына енеді. Онда 500°С температура және 130—250 МПа қысым 
әсерінен полимерлену процесі жүреді. Өнімнің шығымы инициатордың 
мөлшері мен типіне байланысты 18—20%-ды құрайды. Полиэтилен-
нен  әрекеттеспей  қалған  этиленді  бөледі,  балқыманы  суытады  және 
түйіршіктейді. Суда 60—70°С-қа дейін салқындатылған түйіршіктерді 
жылы ауа ағынымен кептіріп, сосын қаптайды. Тауарлы полиэтиленді 
боялған немесе боялмаған түйіршік түрінде шығарады.
500°С  температурада  радикалдар  полимер  тізбегіне  шабуыл 
жасайды (101-сурет). Нәтижесінде күшті тармақталған полимер түзеді. 
100-сурет. Полиэтилен өндірісі
Этилен рециклі
Бөлу
Компрессор
Белсендіргіш
Құбырлы реактор
Полиэтиленді 
экструдерге, 
түйіршіктеуге жіберу
Этилен
а
ә
101-сурет. Тармақталған полимер тізбегінің түзілуі: 
а — радикалдардың полиэтилен тізбегіне шабуылы; ә — тармақталған тізбек

102
Тар мақ талған  молекулалар  бір-бірімен 
тығыз  жанаса  алмайды.  Сөйтіп,  алын ған 
полиэтиленнің  тығыздығы  төмен  болады 
(
ρ  =  0,91—0,94  г/см
3
).  ЖҚПЭ  жұмсақ, 
мөлдір, 115°С-та балқиды (102-сурет).
Төмен  қысымды  полиэтилен  (ТҚПЭ). 
Этиленнің  полимерленуі  Цинглер-Натт 
өршіткісі (титан трихлориді мен триэтила-
люминий  қоспасы)  қатысында  төмен 
температурада (60°С-та және 3,4—5,3 МПа 
қысымда) жүргізіледі.
Алынған  полиэтилен  тізбектері  өте  аз 
тармақталған  және  моле кулалар  бір-біріне 
тығыз  орналасқан  (115-сурет).  Сондықтан 
осы  әдіспен  алынған  полиэтиленнің  ты ғыз дығы  жоғарылау  (0,96  г/
см
3
)  болады.  Молекулалар  бір-біріне  тығыздау  орна ласқандықтан, 
молекулааралық күштер ЖҚПЭ-ге қарағанда ТҚПЭ-де беріктеу бола-
ды. Осы себептен ТҚПЭ қатты материал және балқу температурасы да 
жоғарылау — 135°С (103—104-суреттер).
Химиялық  қасиеттері.  Полиэтилен  газды  өткізбейді.  Химиялық 
тұрақтылығы молекулалық массасына және тығыздығына байланыс-
ты.  Полиэтилен  әртүрлі  концентра циядағы  сілтілермен,  кез  келген 
тұз ерітіндісімен әрекеттеспейді. Қышқылдар, еріткіштер, бензин, су, 
көгөніс шырындарына, майға тұрақты. Оны 50%-дық азот қышқылы 
HNO
3
 ерітіндісі, сұйық және газ тәрізді Cl
2
 мен F
2
 бұза алады. Полиэ-
тилен органикалық еріткіштерде ерімейді алайда аздап ісінеді.
Полимерлердің экологияға әсері. Табиғатта қарапайым қағаз 3—4 
айда  ыдырайды,  ал  полимерден  жасалған  бұйымдар  жылдар  бойы, 
тіпті  он  жылдар  бойы  ыдырамайды.  Полимерлер  химиясының  бір 
саласы табиғатта ыдырайтын немесе биологиялық жолмен ыдырайтын 
102-сурет. Жоғары қысымда 
алынған полиэтилен
104-сурет. Төменгі қысымда 
алынған полиэтилен үлгісі
103-сурет. Полиэтиленнің 
тармақталмаған полимерлі тізбектері

103
полимерлерді жасап шығарумен айналысады. Дәстүрлі полимерлерді 
қайтадан  қолдану  әдістерін  әзірлеуге  байланысты  жұмыстар  жүр-
гізілуде.  Бірақ  бұл  үшін  оларды  дұрыстап  жинауды  үйрену  қажет. 
Осындай  көптеген  әрекеттерге  қарамастан,  табиғатты  ластайтын 
полимер бұйымдары көп.
 
Полиэтиленнің қасиеттері полимерлеу әдісіне бай-
ланысты.  Полиэтилен  өндірісінің  шикізаты  ретінде  
өте  таза  99,8%  этилен  қолданылады.  Полиэтиленді 
өндірудің бірнеше әдісі бар: жоғары қысымды полиэ-
тилен  (ЖҚПЭ)  және  төменгі  қысымды  полиэтилен 
(ТҚПЭ). Полимерлер химиясының бір саласы табиғатта 
ыдырайтын  немесе  биоыдырайтын  полимерлерді  жасап  шығарумен 
айналысады.  Дәстүрлі  полимерлерді  қайтадан  қолдану  әдістерін 
әзірлеуге байланысты жұмыстар жүргізілуде. 
  1.  Полиэтиленді қандай әдістермен өндіреді?
 
2.  Полиэтиленді өндіру қандай негізгі сатылардан тұрады?
 
3.  Жоғары температура полимер тізбегінің өсуіне қалай әсер етеді?
 
4.  Жоғары және төмен қысымда өндірілген полимерлердің қандай айырмашылықтары 
бар?
 
5.  Полиэтиленнің қолдану аясын атаңдар. 
 
6.  Неліктен полимерлер дәстүрлі материалдарды ығыстыруда?
 
7.  Полиэтилен қалдықтары мен олардың туындылары қоршаған ортаға қалай әсер 
ететіні жайлы әңгімелеңдер? Полимерлер табиғатты ластамау үшін не істеу керек? 
Пікірлеріңді айтыңдар.
 
 Болашақтың материалдары
1. Көміртекті нанотүтікшелер
2. Графен
3. Аэрогель
4. Жадтық әсері бар құймалар
5. Асқын өткізгіштер 
6. Лазерлі қоспасы бар шынылар
7. ДНҚ парақшалар
8. Метаматериалдар
9. Су сіңірмейтін материалдар
10. Өздігінен ыдырайтын материалдар

104
§ 74.  АЛКАДИЕНДЕР  (ДИЕН  КӨМІРСУТЕКТЕРІ)
Алкадиендер немесе диен көмірсутектері 
деп  молекуласындағы  көміртек  тізбегінде 
екі  қос  байланысы  бар  қанықпаған  көмір­
сутектерді айтады. Алкадиен молекуласын-
да екі қос байланыс болғандықтан, оларда ал-
кендерге қарағанда екі атом сутек кем болады. 
Диен  көмірсутектерінің  жалпы  формуласын 
былай өрнектеуге болады: C
n
H
2
n-2
мұндағы 
n l 3.
Диендерде  қос  байланыстардың  өзара  ор-
наласуы әртүрлі болуы мүмкін. Соған байла-
нысты диендер үш топқа бөлінеді (57-кесте).
57
-кесте. 
Диен көмірсутектерінің жіктелуі
Диен көмірсутектерінің 
типтері
Қос байланыстың орналасу 
реті
Мысалдар 
Кумулденген диендер
Қос байланыстың екеуі де 
бір көміртек атомының 
маңайында орналасқан
CH
2
=C=CH
2
Пропадиен 
Қосарланған диендер
Қос байланыстар бір дара 
байланыспен бөлінген
CH
2
=CH–CH=CH
2
Бутадиен-1,3
Оқшауланған диендер
Қос байланыстар екі 
немесе одан да көп дара 
байланыстармен бөлінген
CH
2
=CH–CH
2
–CH=CH
2
Пентадиен-1,4
Алкадиендердің  номенклатурасы  алкендерге  ұқсас,  бірақ  айыр-
машылығы қос байланыстың саны екеу болғандықтан, -
ен жұрнағының 
алдына оның саны көрсетіліп, -
диен деп аталады. Тізбектегі көміртек 
атомдарын қос байланыс жақын орналасқан жағынан бастап нөмірлеп, 
қос байланыстардың орнын санмен белгілейді.
Н
2
С 
 
СН
 
—
 
СН
 
 
СН—СН
3
1
2
3
4
5
пентадиен-1,3
СН
2
 
 
С
 
—
 
СН
 
 
СН
2
1
2
3
4
2-метил-бутадиен-1,3 (изопрен)
СН
3
Симметриялық диендерді атауда олардың екі радикалдан құралғанын 
ескереді, мысалы: дивинил: CH
2
=CH–CH=CH
2
  немесе бутадиен-1,3.
Молекулаларында қос байланысты бір дара байланыс бөліп тұратын 
алқадиендердің практикалық маңызы зор. Бутадиен-1,3 (дивинил) және 
2-метилбутадиен-1,3  (изопрен)  —  синтетикалық  көксағыз  (каучук) 
өндірісінің маңызды мономерлері, оларды өнеркәсіпте көп мөлшерде 
өндіреді. 
•
Алкадиендер
•
Жіктелуі
•
Алынуы
•
Қасиеттері
•
Қолданылуы
Тірек ұғымдар
Бүгінгі сабақта:
•
алкадиендермен 
(диен көмірсутектері) 
танысамыз

105
Алынуы. 1932 жылы орыс ғалымы С.В.Лебедев этил спиртінен алю-
миний мен мырыш оксидтерінің қатысында бутадиен алды. Яғни этил 
спиртінің дегидратациялану және дегидрогендеу реакциялары жүрді.
Кейін бұл әдіс өнеркәсіпте қолданылды:
CH
2
—CH—H+H—CH—CH
2
 
Al
2
O
3
, ZnO, 
t°
 CH
2
=CH—CH=CH
2
+2H
2
O+H
2
↑
OН
OН
Н
Н
2С
2
Н
5
ОН 
Al
2
O
3
, ZnO, 
t°
 СН
2
=CH—CH=CH
2
 + 2Н
2
О + Н
2
↑
 
бутадиен 1,3
Қазіргі уақытта өндірісте бутадиен-1,3-ті және 2-метилбутадиен-1,3-
ті  мұнайға  серік  газдар  мен  мұнайда  кездесетін  сәйкес  алкандардан 
алады. Ол үшін тиісті алкандарды 600—650°C температурада өршіткі 
арқылы өткізеді:
CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
3
 
560–620°C, Al
2
O
3
, Cr
2
O
3
 CH
2
=CH—CH=CH
2
 + 2H
2
↑
СН
3
 
—
 
СH
 
—
 
СН
2
 
—
 
СН
3
 
t°, Cr
2
O
3
 
СН
2
 
 
С
 
—
 
СН 
 
СН
2
+2H
2
↑
СН
3
СН
3
Физикалық  қасиеттері.  Бутадиен-1,3  кәдімгі  температурада  газ, 
–4,5°С-та сұйыққа айналады, өзіне тән иісі бар. 2-метилбутадиен-1,3 
жағымсыз иісті ұшқыш сұйықтық, 34,1°С-та қайнайды.
Химиялық  қасиеттері.  Алкадиендердің  химиялық  қасиеттері  мо-
лекулаларында  қос  байланыстың  болуымен  анықталады.  Алкендер 
сияқты, алкадиендер де сутекті, галогендерді, галогенсутектерді, суды 
қосып алады. Алкадиендер қосылу реакцияларына жеңіл түседі. 1 моль 
алкадиен 2 моль реагентті қосып алады. Мысалы, бутадиенді қоңыр 
түсті бром суы арқылы өткізгенде дереу түссізденеді. Диендердің бром 
суын түссіздендіруі еселі байланыстың сапалық реакциясы екендігін 
білесіңдер. Қосылу реакциясы екі қос байланыс бойынша жүреді:
Сергей Васильевич Лебедев 
(1874-1934)
Орыс химигі, академик. Негізгі ғылыми жұмыстары қанық-
паған көмірсутектердің полимерлену, изомерлену, гидрогенде-
ну реакцияларын зерттеуге арналған. Металл натрий қатысында 
бутадиен-1,3-ті полимерлеп синтездік көксағыз алды.

106
CH
2
 
 
CH—CH
 
 
CH
2
+2Br
2
 
→ CH
2
—CH—CH—CH
2
Br
Br
Br
Br
1,2,3,4-тетрабромбутан
Егер 1 моль бутадиенмен 1 моль бром әрекеттессе, екі өнім: 1,4-ди-
бромбутен-2 және 1,2-дибромбутен-2 қоспасы түзіледі.
Алкадиендерде қосылу реакциясы екі бағыт бойынша жүреді:
бір қос байланыстың үзілуі (1,2-қосылу);
екі  қос  байланыстың  үзілуі  (1,4-қосылу),  яғни  молекуланың  екі 
шетіне қосылуы: 
CH
2
 
 
CH—CH
 
 
CH
2
+Br
2
Br
Br
Br
Br
3,4-дибром-бутен-1
1,4-дибром-бутен-2
1,2-қосылу
1,4-қосылу
CH
2
—CH—CH
 
 
CH
2
CH
2
—CH
 
 
CH—CH
2
Галогенсутектер алкадиендердің молекулаларындағы 1,4-көміртек 
атомдарына қосылады:
CH
2
 
 
CH—CH
 
 
CH
2
+НBr 
1,4-қосылу
40°С
 CH
2
—CH
 
 
CH—CH
2
H
Br
1-бромбутен-2
Реакцияның жүру жолдары нақты жағдайларға байланысты.
Диен көмірсутектерінің қолданылуы. 
Бутадиен-1,3 және 2-метил-
бутадиен-1,3-пен  оның  туындылары  синтездік  көксағыз  өндірісінде 
қолданылады. Көксағыздан резеңке жасайды.
 
Алкадиендер  немесе  диен  көмірсутектері  деп 
молеку ласындағы  көміртек  тізбегінде  екі  қос  байла-
нысы бар қанықпаған көмірсутектерді айтады.Олардың 
жалпы формуласы C
n
H
2
n-2. 
Алкадиендер қосылу реак-
цияларына оңай түседі. Молекулаларында қос байла-
нысты бір дара байланыс бөліп тұратын алкадиендердің 
практи калық маңызы зор. Бутадиен-1,3 (дивинил) және 2-метилбута-
диен-1,3  (изопрен)  —  синтездік  көксағыз  өндірісінің  маңызды 
мономерлері болып табылады.
  1.  Қандай көмірсутектер диен көмірсутектері деп аталады?
 
2.  Қос байланысқа тән сапалық реакцияларды атаңдар.
 
3.  Диен және этилен көмірсутектерінің химиялық қасиеттерінде қандай ұқсастықтар 
бар?
 
4.  Бутадиенді бутаннан қандай химиялық әдіспен ажыратуға болады?

107
 
5.  Құрамы С
5
Н
8 
болатын тармақталмаған алкадиендердің изомерлерін жазып, оларды 
атаңдар. 
 
6.  Заттарды атаңдар, диен көмірсутектің типін анықтаңдар:
 
  а) CH
3
—CH
2
—CH
2
—CH
   
CH—CH
   
CH
2
 
  ә) CH
3
—C—CH
   
C—CH
3
CH
2
CH
2
—CH
3
 
  б) CH
2
   
C—CH
2
—
 
C—CH
3
CH
2
CH
3
CH
2
 
  в) CH
3
— C
 
 
C
   
C—CH—CH
3
CH
2
CH
3
CH
3
CH
3
 
7.  Мына заттар бір-бірімен әрекеттескенде қандай заттар алынады: а) 2-метил-пента-
диен-1,3 және хлорсутек; ә) 2-метилгексадиен-1,3 және бром? Түзілген өнімдерді 
атаңдар.
 
8.  2-метилбутанның дегидрлену реакциясының теңдеуін жазыңдар. Қандай аралық 
өнімдер түзілетінін көрсетіңдер.
 
9.  1,3-бутадиенге бромсутектің қосылуы Марковников ережесіне сәйкес жүреді. 
Реакция теңдеуін жазыңдар.
 
•
1.  Көлемі  5,6  л  (қ.ж.)  бутадиен-1,3-ті  толық  гидрлеуге  қанша  көлем  сутек  (қ.ж.) 
жұмсалады? 
Жауабы: 11,2 л.
 
•
2.  Орташа молекулалық массасы 500 000-ге тең бутадиен көксағызының полимер-
лену дәрежесін анықтаңдар. 
Жауабы: 9259.
 
•
3.  Егер 10,8 г диен көмірсутектің С
n
H
2n-2 
бір қос байланысын бромдауға 32 г бром 
жұмсалатыны белгілі болса, 10,8 г осы алкадиеннен оның тетрахлоридін С
n
H
2n-2
Cl
4
 
алу үшін қанша көлем хлор жұмсалады?  
Жауабы: 8,96 л.
§ 75.  КӨКСАҒЫЗ  (КАУЧУК).  РЕЗЕҢКЕ
Көксағыз табиғи және синтездік деп бөлінеді. 
Табиғи көксағыз негізінен көксағыз, таусағыз 
сияқты кейбір өсімдіктердің сүтті шырында-
рында кездеседі. Синтездік көксағыздар диен 
көмірсутектері мен олардың туындыларының 
полимерлену өнімдері. 
Табиғи  көксағыз  (каучук).  Табиғи  көк-
сағызды  Оңтүстік  Америкада  (әсіресе,  Бра-
зилияда)  көп  өсетін  гевея  ағашынан  алады. 
“Каучук” сөзі тұрғылықты адамдардың тілінде 
“ағаштың көз жасы” деген мағына білдіреді. 
Көксағыз алу үшін өсімдіктің қабығын кертіп 
тіледі.Сол  тіліктен  ағатын  сүтті  шырынды 
Бүгінгі сабақта:
•
көксағыз пен резеңке 
туралы білетін боламыз
•
Көксағыз (каучук)
•
Табиғи көксағыз
•
Синтездік көксағыз
•
Құрылысы 
•
Қасиеттері
•
Резеңке
Тірек ұғымдар

108
жинап алады. Ауада ақ түсті сүт тәрізді шырын тез қатайып, қараяды 
да резеңке тәрізді шайырға айналады (103-сурет).
Өнімді ең көп беретін Гевея ағашы бір күнде 20 г “көз жасын” төгеді. Олай 
болса, 100 мың тонна табиғи көксағыз алу үшін 13 млн ағашты өңдеу қажет.
Сен білесің бе?
Құрылысы.  Табиғи  көксағызды  ыдыратқанда  май  тәрізді  зат  – 
изопрен (2-метилбутадиен-1,3) алынады. Зерттеулер нәтижесі табиғи 
көксағыз изопреннің цис-полимері екенін көрсетті. Изопреннің поли-
мерлену процесін төмендегідей теңдеумен өрнектеледі:
CH
2
 = C — CH = CH
2
 + CH
2
 = C — CH = CH
2
 + 
→
CH
3
CH
3
—
—
→
→
CH
3
—CH
2
CH
2
—
H
C = C
—
—
—
—
CH
3
—CH
2
CH
2
—
H
C = C
—
—
—
—
+
+...
→
→
CH
3
—CH
2
CH
2
—
H
C = C
—
—
—
—
CH
3
CH
2
CH
2
—
H
C = C
—
—
—
—
...
→
CH
3
—CH
2
CH
2
—
H
C = C
—
—
—
—
n
Барлық құрылымдық буындары цис- немесе транс-конфигурациялардан 
тұратын  көксағыз 
стереотұрақты  деп  аталады.  Молекула  құры-
лысындағы  осындай  ерекшелік  табиғи  көксағызға  беріктік  және 
иілім ділік береді. Изопреннің макромолекулалары полиэтилендегідей 
созы лыңқы емес, шумақталған жіп тәрізді. Егер сырттан күш түсірсе, 
макромолекулалар созылады, ал әсер ету тоқтатылса, шумақталады. 
Көксағыздың 
иілімділігі осымен түсіндіріледі.
103-сурет. Табиғи көксағыз

109
Қыздырғанда көксағыз иілімділігін жоғалтады, себебі, макромолеку-
лалар бағытын өзгертіп, бастапқы қалпына келе алмайды (106-сурет).
ә)
а)
106-сурет. Изопрен көксағыздың макромолекуласы: 
а — қыздырғанға дейін; ә — қыздырғаннан кейін
Көксағыздың  орташа  молекулалық  массасы  150  000-нан  500  000-ға 
дейін ауытқиды.
Физикалық қасиеттері. Табиғи көксағыз аморфты, кристалдануға 
бейім  қатты  зат.  Іс  жүзінде  ол  суда  ерімейді.  Этил  спиртінде  аздап 
ериді, ал күкіртсутекте, хлороформда және бензинде алдымен ісінеді, 
содан кейін ериді. Көксағыздың жылу өткізгіштігі болаттан 100 есе 
кем. Көксағыз — жақсы диэлектрик, ол су мен газды өткізбейді.
Көксағызды  вулканизациялау.
  Шикі  көксағыздың  беріктігі  тө-
мен,  қыздырғанда  жабысқақ,  ал  аязда  қатты  және  морт  сынғыш 
келеді. Сондықтан шикі көксағыз түрлі бұйымдар жасауға жарамсыз. 
Көксағызды вулканизациялағанда бағалы қасиеттерге ие болады. 
Вулканизациялау — шикі көксағызды күкіртпен қосып (көксағыз 
массасының  2-3%),  130—140°С  температурада  қыздыру  процесі. 
Вулканизацияланған көксағыз 
резеңке деп аталады.
Вулканизациялаудың  мәні  мынада:  полимер  тізбегінің  арасында 
жаңа  көлденең  байланыстар  пайда  болады.  Күкірт  атомдары  кейбір 
қос байланыстарға қосылып, полимер тізбегін әр жерінен жөрмейтін 
сульфидті көпіршелер түзіледі (107-сурет). Бұл көксағыздың үйкеліске 
төзімділігін, органикалық еріткіштер мен басқа да заттардың әсерлеріне 
беріктігін арттырады.
...—CH
2
—C—CH—CH
2
—CH
2
—C—CH—CH
2
—...
...—CH
2
—C—CH—CH
2
—CH
2
—C—CH—CH
2
—...
S
S
S
S
S—...
S
—
—
S
S—...
—
—
—
—
—
—
—
—
S—...
S—
—
S—...
S—
—
—
—
—
—
CH
3
CH
3
CH
3
CH
3

110
107-сурет. Вулканизацияланған көксағыздың құрылыс сызбасы
Толықтырғыш  ретінде  түрлі  бояулар  қолданылады.  Көксағызға 
30—50% күкірт қосса, қатты, иілмейтін материал — эбонит алынады. 
Ол жақсы электр оқшаулағыш зат.
Синтетикалық  көксағыздар.  Табиғи  көксағыздың  құрамы  мен 
құрылысы  анықталған  соң,  ғалымдар  2-метилбутадиен-1,3-тен  не-
месе  басқа  осыған  ұқсас  алкадиеннен  көксағыз  алуға  болады  деген 
қорытындыға келді. Бұл мәселені ең алғаш орыс ғалымы С.В. Лебедев 
(1932 ж) шешті. Ол бутадиен -1,3-ті полимерлеу әдісін ойлап тапты:
nСН
2
=CH—CH=CH
2
 
→ (—CH
2
—CH=CH—CH
2
—)
n
 
бутадиен -1,3 
бутадиенді көксағыз
Алайда бұл полимер стереотұрақты емес, сондықтан оның негізінде 
алынған  резеңке  табиғи  көксағызға  қарағанда  иілімділігі  төмен. 
Стереотұрақты  полимерлерді,  олардың  ішінде  изопренді  алу  ХХ 
ғасырдың 50-жылдары жүзеге асырылды.
2-хлорбутадиен-1,3-ті полимерлегенде хлорпренді көксағыз алына-
ды:
nСН
2
=C—CH=CH
2
 
→ (—CH
2
—C=CH—CH
2
—)
n
Сl
Сl
 
хлорпрен 
полихлорпрен
Хлорпренді көксағыз іс жүзінде жанбайды, химиялық тұрақты.
Қазіргі уақытта әлемде жыл сайын 10 млн тоннадан астам түрлі 
типтегі көксағыз өндіріледі, олардың 2/3 бөлігі синтездік көксағыздың 
үлесіне тиеді.
1830 жылы әлем бойынша бар жоғы 25 тонна көксағыз қолданылды. Ал бүгінгі 
күні ше? Заманауи автомобиль зауыт қақпасынан шығу үшін 250 кг көксағыз; әр 
ұшаққа 600 кг, ірі кемені жабдықтау үшін шамамен 70 т көксағыз қажет.
Сен білесің бе?

111
 
Көксағыздар — табиғи және синтездік деп бөлінеді.
Табиғи көксағыз негізінен көксағыз, таусағыз сияқты 
кейбір өсімдіктердің сүтті шырындарында кездеседі. 
Синтездік  көксағыздар  диен  көмірсутектері  мен 
олардың туындыларының полимерлену өнімдері.
  1.  Көксағыз (каучук) сөзі қандай мағына береді? Табиғи көксағыздың иілімділігінің 
себебі неде екенін түсіндіріңдер.
 
2.  Табиғи көксағыздың құрылысы қандай?
 
3.  Изопрен көмірсутектердің қандай класына жатады?
 
4.  Тропикалық ағаштардың құрылымдық буыны транс-изопрен болатын полимер 
кездеседі. Ол гуттаперча деп аталады. Изопреннің полимерлену нәтижесінде 
гуттаперчаның түзілу реакциясының теңдеуін жазыңдар.
 
5.  Көксағызды вулканизациялау деген не? Вулканизациялау нәтижесінде қандай 
өнімдер алынады?
 
6.  Келесі полимерлерге мономер болатын қосылыстардың формулаларын жазыңдар 
және оларды атаңдар:
 
  а) 
n



 
—СН
2
—С
 
 
C—CH
2
—
CH
3
CH
3
 
ә) 



 
—СН
2
—С
 
 
CH—CH
2
—
CH
3
n
 
  б) 



 
—СН—СН
 
 
C—CH—
CH
3
CH
3
n
 
•
1.  Хлорпрен (2-хлорбутадиен-1,3) оңай полимерленіп, хлорпрен көксағызын түзеді. 
Хлорпреннің полимерлену теңдеуін жазыңдар. 18 моль хлоропреннен алынатын 
полимердің массасын анықтаңдар. Өнімнің шығымы 85 %-ға тең.



Жауабы: 1354 г.
 
•
2.  Массасы 1 т синтездік  көксағыз  алу  үшін 2-метилбутанның қандай массасын 
катализдік дегидрлеуге ұшырату қажет? Дегидрлеу сатысының шығымы 60%, ал 
полимерлену процесінің шығымы 95%-ға тең. 
Жауабы: ≈ 1,9 т.
  Көксағыз бен резеңкенің иілімділігін сынаңдар
  Ол үшін көксағыз бен резеңкенің сызықтарын өлшеп, аз-
дап созу қажет және қайтадан өлшеу керек. Бұл заттардың 
иілімділігі, созылғыштығы туралы қорытынды жасаңдар.

112

жүктеу/скачать 15,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: