Отчет по определеню жизненных ценностей подростков
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
жүктеу/скачать 1,33 Mb.
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ жшс «НҰР БАҒДАР» МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚҚА БАҒДАРЛАНУЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН БАЙҚАУ ТУРАЛЫ ЕСЕБІ АЛМАТЫ – 2013 МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ Мемлекет пен қоғам үшін өскелең ұрпақ пен жастар мәселесі әрқашан өзекті мәселе болып табылады. Жастарды қолдау, кез-келген қоғамды дамытудағы басым бағыт пен стратегиялық сипат болып табылады. Жастар өмірі мен іс-әрекеті әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени салаларда қарастырылатыны және басқа да жағдайларда өзін-өзі дамытушы жүйе болып табылмайтыны да мәлім. Сондықтан да кез-келген жеткіншек, бозбала мен бойжеткеннің өзінің өткені мен болашағы бар. Қазіргі заманғы жастардың құндылыққа бағдарлануын зерттеудің өзектілігі, мемлекеттің қалыптасуы мен қоғам өмірі жас ұрпақтың санасында қандай үлгіде бейнеленгенін осы арқылы анықтай алатынымызбен аяқталады; жас ұрпақ қоғам мен мемлекеттің дамуына қандай жаңалықтар енгізе алады, сонымен қатар, қандай деңгейде қоғам мен мемлекеттің дамытушы факторы бола алады. Жастардың құндылыққа бағдарлануын бақылау – күрделі, әрі көпқырлы мәселе. Ол өзіне көптеген аспектілер қатарын қосып алады. Бәрінен бұрын, бұл жасерекшелік және әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктер саны, сонымен қатар жеткіншектерге, бозбала мен бойжеткенге және басқалардың қатарына тәрбиелеу мен білім берудің, жанұя мен топтардың әсер ету мәселесі. Жастардың құндылыққа бағдарлануын бақылау, олардың психологиялық әлеуметтенуі мен аға буындардың тәжірбиесі мен білімін әлеуметтік қабылдау үрдістерінің ерекшеліктерімен тығыз байланысты, сонымен қатар жастардың өмір салтындағы алдыға қойған жоспарының қалыптасуы, оған қоса кәсіби, әлеуметтік қолайлылық, әлеуметтік рөлдерді орындау т.б. Әйгілі педагог Н.К. Березиннің ойынша «рухани дағдарыстан алшақтаудың маңызды алғышарты.... қоғам, жастардың санасында құндылыққа бағдарланудың қалыптасуы болып табылады. Құндылыққа бағдарлану, өмірлік мақсаттар мен жоспарлар, онсыз ол негізгі басқарушы функциясын жоғалтатын өмірдегі перспективалардың ядросын құрайды» [http://www.isras.ru.pdf.] Қазіргі заманғы жастардың құндылыққа бағдарлануын бақылау әдістері мен мәселесінің теоретикалық өңделуі. Әлеуметтану, педагогика және психология сияқты ғылымдардың бірден бір маңызды пәні құндылыққа бағдарлану болып табылады. Мәселені белсенді талқылау XX ғ 60 жылдары әлеуметтік шет ел психологиясының аумағында зерттеле бастады. (Г. Олпорт, Ф. Вернон, Г. Линдзей, Д. Матцумото, Т. Тарачкова, Д. Сьюпер, Д. Невил, М. Рокич, П. Пасрсонс, С. Шварц, В. Билски) және т.б. Ресей әлеуметтану аумағында мәселенің әлеуметтік сараптамасының көзқарасымен қарастырсақ, академик И.С. Конның айтқандарына негізделуге болады: «Әлеуметтануда жастар қоғамдық топ ретінде, мәселелерді зерттеуге ерекше назар аударады, әлеуметтік құрылымдағы олардың алатын орны мен рөлі, (С.Н. Иконникова, В.Т. Лисовский), жастардың тұлғалық қалыптасу үрдісі (И.С. Кон), мамандық таңдаудағы әлеуметтік әсер ету мен жастардың әлеуметтік дамуы мен оның құндылыққа бағдарлану жүйесіне әсер етуі (М.X. Титма), жастардың еңбек етуге қатысты ерекшеліктері, жас отбасының мәселелері және т.б» [Кон И.С. Социология личности. - М., 1967]. Аталған әлеуметтанушылардан басқа, жастардың құндылыққа бағдарлануын теоретикалық өңдеу мен эмпирикалық бақылау жоспарында М.Н. Руткевича, Ф.Р. Филиппова, Г.В. Осипова, С.Т. Гурьянова, Г.Т. Журавлева, Н.И. Лапина, Г.А. Слесарева, В.Н. Шубкина, В.В. Водзинской, Л.Я. Рубиной, Д.Л. Константиновского және т.б зерттеулерін айта кеткен жөн. Жастардың құндылыққа бағдарлануының өзекті мәселелерінің бірі Ресейдің психолого- педагогикалық ғылымдарына қалады. Әлеуметтік –психологиялық және психолого-педагогикалық зерттеулердегі қарым-қатынас контекстінде құндылыққа бағдарланудың дамуы мен пайда болуы бақыланады (В.Н. Мясищев, Б.Г. Ананьев, С.А. Архангельский, Н.Д. Левитов, В.А. Ядов, В.Б. Ольшанский, А.И. Донцов), құндылық шарттары мен тұлғалық мотивацияның байланысы (Д.Н. Узнадзе, А.Н. Леонтьев, П.М. Якобсон), тұлғаның құндылыққа бағдарлануының қозғалысы мен құрылымы (Е.П. Белинская, П.М. Якобсон), мінез-құлықты әлеуметтік басқару механизміндегі құндылыққа бағдарланудың рөлі, тұлғаның индивидуальді-типтік және мінез-құлықтық ерекшеліктерімен құндылыққа бағдарланудың өзара байланыстары (К.А. Абульханова-Славская, Е.П. Белинская), мінез-құлықты эмоционалды басқару мен құндылыққа бағдарланудың өзара байланыстары (О.И. Зотова, М.И. Бобнева), білім реформасы жағдайындағы құндылыққа бағдарланудың тенденцияларының өзгеруі (И.В. Попова), студенттер мен оқушылардың құндылыққа бағдарлануының динамикасы (Е.Ф. Рыбалко и Н.А. Волкова), жастардың өмірлік жоспарларының бағалы мазмұны (Ю.Р. Саарнийт), әлеуметтік тұрақсыздық жағдайындағы жастардың құндылыққа бағдарлануы (В.С. Собкин), құндылық теориясы (В.О. Василенко, В.П. Тугаринова), кәсіби бағдармен құндылыққа бағдарланудың байланысы (О.С. Васильева, Д.А. Леонтьев). Жастардың құндылыққа бағдарлануын зерттеуге қазақстандық ғалымдар да өз үлестерін қосқан. Қоғам мен тұлғаның өзара әрекетін әлеуметтік-философиялық сараптау Ж. Әбділдин, К. Әбішов, М. Әженов, В. Шабельникованың еңбектерінде жарық көрді. Жастар тақырыбы қазақстандық әлеуметтанушылардың, сондай-ақ Г. Ғабдуллин, Н. Намысбаев, Ж. Леднева, Т. Қалдыбаев, Г. Телебаев, А. Шакеновтардың еңбектерінде де аталып өтті. Этномәдени әлеуметтену мен қазіргі заманғы қазақстандық жастардың құндылыққа бағдарлануының дамуы К. Жарықбаев, Ж. Наурызбай, С. Қалиев, К. Қожахметова, С. Ұзақбаевалардың зерттеулерінде кездеседі. ҚҰНДЫЛЫҚҚА БАҒДАРЛАНУ ТҮСІНІГІ Әлемдік әлеуметтік және әлеуметтік–психологиялық әдебиеттердегі көрсетілген сараптамаларда құндылыққа бағдарлануға арналған еңбектер аз емес, тіпті сондай-ақ, олардың түсініктерін және жалпы қабылданған анықтамалардың өзі сондай зерттелмеген. Сананың құндылық бейнесі «құндылыққа бағдарлану» терминімен әдетте біртекті жиі қолданады. Құндылықтық бейне мен құндылыққа бағдарлануды әдетте индивидуальді құндылық ретінде қарастырады, «құндылық» және «құндылыққа бағдарлану» түсініктері, шынайы мәнді құндылықтарға қатысты болады. Сонымен, Ч. Моррис «құндылыққа бағдарлану» түсінігін қолданбастан саналы және шұғыл (әрекетті) құндылықтарды ажырата алады, ал К. Клакхон құндылықты мотивацияның аспектісі ретінде қарастырады, ал құндылыққа бағдарлануды – белгілі концепция ретінде анықтайды. М. Рокич белгілі ранжирлеу әдісінің көмегімен диагносталған сенімділікті айтады, ал отандық әдебиеттерде осы мәліметтер құндылыққа бағдарлану түсінігінде интерпретацияланады. Құндылыққа бағдарлануды зерттеуге бағытталған аса бай және әдістемелік негізде М.Рокичтің АҚШ-ғы 60-70 жылдардың аяғында жүргізілген, сондай-ақ басқа мемлекеттерде құндылықтарды ранжирлеу әдісі негізіндегі зерттеулерін қосуға болады. Рокич құндылықты «мінез-құлық тәсілдері немесе дербес және әлеуметтік көзқараспен қарама-қарсы немесе кері амалдарға қарағанда тұрақты сенім» ретінде анықтайды. Адами құндылықтар келесі негізгі белгілермен сипатталады: 1) адамның жетістіктерімен салыстырғандағы құндылықтардың жалпы саны; 2) барлық адамдар түрлі деңгейде болса да, құндылықтардың бәрін меңгерген; 3) құндылықтар жүйеде ұйымдастырылған; 4) адами құндылықтар мәдениетте, қоғамда және оның институттарында, сонымен қатар тұлғада бақыланады; 5) құндылықтардың бақылауға еңбегі сіңген барлық әлеуметтік феномендерге тәжірбиелі түрде әсер етеді. М. Рокич құндылықтарды екі топқа бөледі: терминалды және құрал-жабдықты. Терминалды құндылықтар қандайда бір соңғы мақсаттың дербес немесе қоғамдық көзқараспен талпынуға деген сенімділікті анықтайды; құрал-жабдықтық құндылықтар – әрекеттің белгілі бір үлгісі (мысалы, адалдық, рационализм ) дербес немесе қоғамдық көзқарастармен кез-келген жағдайда сенімді алғышарттары болып табылады. Ең маңыздысы терминалды құндылық болып табылады – бұл адамның ұзақ уақыттағы өмірлік перспективаларын бейнелейтін негізгі мақсаты. Терминалды құндылықтар адамның өмірлік мәнін оның ерекше маңызды, мәнді, бағалы көрсеткіштерін анықтайды. Осы терминалды құндылықтар А.Н. Леонтьевтің атауы бойынша мағыналық бейнелі түрткіге қатысты. А.Н. Леонтьевтің көзқарасымен мағыналық бейнелі түрткілер шешуші болып табылады, ол тек субъектіге ғана қажет емес, бірақ жоғарыда аталып өткендер адамға не үшін қажет екендігі маңызды. Мағыналық бейне тұлғаны өзінің түрткілері арқылы қалыптастырады, анығырақ айтқанда адамның барлық иерархиялық құрылымдарының бағыттылығы түрлі сыртқы және ішкі құбылыстарға қатысты. Тұлғаның санасының қалыптасу ерекшеліктерін бақылауда құндылықтық келістердің көзқарасымен, барлық құбылыстар (адамдардың қадамдарын қоса алғанда) шынымен қызығушылық пен қажеттіліктерді қанағаттандыруда қажет болатын позициялармен бірге, индивидтің субъективті бағасын бейнелейтін құндылықтар жиынтығы ретінде көрсетуге болады. Индивидуальді иерархиялық құндылықтарды диагностау үшін, Рокич терминалды және құрал-жабдықтық құндылықтар деп екі топқа бөліп, бәріне белгілі құндылықтарды ранжирлеу әдістемесін өңдеп шығарды. Жалпы ұлттық американдық зерттеу тобына бұл әдістеменің көмегімен жүргізілген масштабты зерттеулер, сондай-ақ жынысы, жасы, әлеуметтік жағдайы, кірісі, білімі, жылжымайтын мүлік, саяси сенім сияқты түрлі құндылықтардың мәнін (рангтік) сараптауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелерін басқа да авторлар кейбір тұлғалық ерекшеліктермен, сонымен қатар олардың кроссмәдени спецификасымен байланысты құндылықтарды көрсетті. Өз зерттеулерімізде біз құндылықтың келесі анықтамасын алшақтатамыз. Құндылыққа бағдар – адамның санасындағы құндылықтардың субъективті бейнесі, тұлғаның іс-әрекетін басқарудың иерархиялық құрылымында жоғары орын алатын ортақ дүниетаным бағдарлары мен стратегиялық өмірлік мақсат сапасында расталады. МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚҚА БАҒДАРЛАНУЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ЗЕРТТЕУ «Профориентатор.кz» жобасының аясында «Нұр Бағдар» компаниясының психологтары Алматы қаласындағы мектеп оқушыларына құндылыққа бағдарлану сұрақтамасын жүргізді (Қосымша бетті қар.). Зерттеу пәні – мектеп оқушыларының құндылыққа бағдарлану жүйесі. Зерттеу мақсаты - мектеп оқушыларының құндылыққа бағдарлану мазмұнын салыстырмалы түрде сараптау. Қазақ және орыс мектептерінде оқитын оқушылардың құндылыққа бағдарлануы салыстырылады. Зерттеу әдісі – М. Рокичтің әдістемесінің бейімделген және модифицияланған нұсқасы және Б.С. Кругловтың «Құндылыққа бағдарланудың қалыптасуын анықтау». Оқушылардың терминалды құндылықтарының қалыптасуына бағытталған, сондай-ақ олардың қазіргі уақытта немесе болашаққа қалай тырысатынын, ұзақ уақытты өмірлік перспективаларды бейнелейтін негізгі мақсаттардағы сұрақтаманың бірінші бөлімі қолданылды. СҰРАҚТАМА Құрылымы: Төменде адамдардың өмірде қол жеткізуге тырысатын негізгі мақсаттардың тізімі берілген. Сізге сәйкес келетін мәнділік деңгейін көрсетіңіз («мүлдем мәнсіз» денгейінен «аса мәндіге» дейінгі ). Тегі, аты, әкесінің аты Жынысы
Сыныбыңыз: 8 сынып 9 сынып 10 сынып 11 сынып Сұрақ 2 Мектеп нөмірі: Сұрақ 3 Қаласы:
Сұрақ 4 Сізге қандай тілмен сөйлесу ыңғайлы? орысша қазақша
Сұрақ 5. Өмір мақсатының (құндылықтар)мазмұны ; мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 6. Өзбеттілік, талқылаулар мен бағалауда тәуелді болмау; мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 7. Өз-өзіне сенімділік (ішкі қарама-қайшылықтар мен күдіктен ада болу); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 8. Материалдық қамтамасыз етілу (өмірде материалдық қиындықтардың болмауы); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 9. Денсаулық (физикалық және психикалық); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 10. Қанағаттанушылық (өмір, толық қанағаттану, ойын-сауық, уақытын жақсы өткізу); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 11. Қызықты жұмыс; мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 12. Махаббат (сүйікті адамға деген); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 13. Еркіндік қадамдар мен іс-әрекеттерде тәуелді болмау; мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 14. Сұлулық (табиғат пен өнердің әдемілігіне алаң болу); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 15. Жақсы және адал достар мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 16. Таным (мүмкіндігінше өзіндік білімді, ой өрісін, интеллектуальді дамуды кеңейту); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 17. Бақытты жанұялық өмір мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 18. Еңбек (материалдық және рухани құндылықтардың адамдарға пайда әкелу мүмкіндігі); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 19. Шығармашылық (шығармашылық іс-әрекеттің мүмкіндігі); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 20. Қоғамдық үстемдіктер (айналадағы адамдарды, ұжымды, жолдастарды құрметтеу); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 21. Белсенді, әрекетті өмір мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 22. Мықты білімділік (қызметте жоғарылау, мадақтау алу, жұмысқа тез орналасу); мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Сұрақ 23. Абзалдық (ағайыншылдық, барлығы үшін тең болу мүмкіндігі). мүлдем мәнсіз мәнсіздеу орташа мәнді мәндірек аса мәнді Анкета толтыру интернет арқылы оф- және он-лайн режимінде сұрақтама әдісімен жүргізілді. Нәтижелер арнайы компьютерлік программаның көмегімен өңделді. Компьютерлік сұрақтаманың жалпы күрделілігі Алматы қаласының мектеп оқушыларының 9-11 сыныптардың жалпы саны 5 752. Олардың ішінде: орыс мектептерінің оқушылары - 3174, қазақ мектептерінің оқушылары - 2 578. Бұл сұрақтама төмендегі құндылықтарға бағдарланып жүргізіліп отыр: Өзбеттілік, талқылаулар мен бағалауда тәуелді болмау; Өз-өзіне сенімділік (ішкі қарама-қайшылықтар мен күдіктен ада болу); Материалдық қамтамасыз етілу (өмірде материалдық қиындықтардың болмауы); Денсаулық (физикалық және психикалық); Қанағаттанушылық (өмір, толық қанағаттану, ойын-сауық, уақытын жақсы өткізу); Қызықты жұмыс; Махаббат (сүйікті адамға деген); Еркіндік қадамдар мен іс-әрекеттерде тәуелді болмау; Сұлулық (табиғат пен өнердің әдемілігіне алаң болу); Жақсы және адал достар; Таным (мүмкіндігінше өзіндік білімді, ой өрісін, интеллектуальді дамуды кеңейту); Бақытты жанұялық өмір; Еңбек (материалдық және рухани құндылықтардың адамдарға пайда әкелу мүмкіндігі); Шығармашылық (шығармашылық іс-әрекеттің мүмкіндігі); Қоғамдық үстемдіктер (айналадағы адамдарды, ұжымды, жолдастарды құрметтеу); Белсенді, әрекетті өмір; Мықты білімділік (қызметте жоғарылау, мадақтау алу, жұмысқа тез орналасу); Абзалдық (ағайыншылдық, барлығы үшін тең болу мүмкіндігі). Барлық нәтижелерді үш топқа бөліп қарастырамыз: 1 – Мәнді құндылықтар (60% таңдаудан жоғары); 2 – Орташа мәнді құндылықтар (50% таңдаудан жоғары); 3 – Мүлдем мәнсіз құндылықтар (50% таңдаудан төмен). АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕРДІҢ САРАПТАМАСЫ 1 және 2 кестелерден көрсетілгендей, орыс тіліндегі мектепте оқитын оқушылар құндылықтардың келесі категорияларын көрсетті: А. Мәнді құндылықтар: Бақытты жанұялық өмір (2672 таңдау немесе 76% оқушылардың жалпы санынан бастап); Жақсы және адал достар (2653 таңдау немесе 76% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Физикалық және психикалық денсаулық (2591 таңдау немесе 74% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Қызықты жұмыс (2362 оқушы немесе 74% таңдау); Білімділік (2309 оқушы немесе 66% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Махаббат (2653 оқушы немесе 76% таңдау); Өз-өзіне сенімділік (2591 оқушы немесе 74% таңдау) және қызықты жұмыс (2362 оқушы немесе 74% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап). Б. Орташа мәнді құндылықтар: Таным (1744 оқушы немесе 50% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Қанағаттанушылық (1791 оқушы немесе 51% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап). В. Мәнсіз құндылықтар: Еркіндік (1648 оқушы немесе 47% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Белсенді әрекетті өмір (1495 оқушы немесе 43% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Материалдық қамтамасыз етілу (1449 оқушы немесе 41% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Абзалдық (1408 оқушы немесе 40% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Еңбек (1308 оқушы немесе 37% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Өзбеттілік (1247 оқушы немесе 36% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Қоғамдық үстемдіктер (1261 оқушы немесе 36% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Сұлулық (1032 оқушы немесе 30% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап); Шығармашылық (1021 оқушы немесе 29% сұрақтамадан өткендердің жалпы санынан бастап). Анкета бойынша деректер жиынтығы Кесте 1. Құндылықтар ұқсастығы
жүктеу/скачать 1,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||