Оқу-Әдiстемелiк кешен
жүктеу/скачать 3,21 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Морфологиялық категориялардың автономилық
- Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
- Мәселенің зерттелу тарихынан.
- Тілдің қүрылымдық және қызметтік, функциялық
- Тіл дамуының заңдылықтары.
- Ежелгі заман тіл білімі
Дәріс жоспары: 2. Грамматикалық категориялар 1. Тіл жүйесіндегі басты мәселелердің бірі тіл деңгейлерімен байланысты. Тіл біліміндегі дәстүр бойынша тіл құрылымын фонетика, лексика, морфология, синтаксис салаларына бөліп қарастыру тіл деңгейлері туралы идеяны дамытуға негіз болды. Тіл деңгейлерін білудің теориялық та, практикалық та мәні зор. Теориялық мәні — тілдің күрылым-дық жүйесінің дамуын жете түсінуге мүмкіндік беретінді-гінде. Себебі, тіл жүйесінің элементтері бірыңғай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста бола отырып, тіл бірліктерінің сипатына қарай өз ішінен әр түрлі деңгейге жіктеледі. Ал, практикалық мәні — тілдің құрылымын, оның элементтерін деңгейлер дәрежесінде қарастыру тіл жүйесін үйренуді жеңілдетеді. Тіл жүйесіндегі бірыңғай тіл бірліктері мен ережелердің жиынтығынан тұратын шағын жүйелер, бөлімдер тіл деңгейлерін жасайды. Тіл деңгейлері тіл механизмдері деп те аталады (Б.Н.Головин). Деңгей жасау сипатына тек деңгейлік шартқа сай келетін, яғни парадигмалық және синтагма-тикалық тұрғыда деңгейлік тіл бірліктерімен қатынасқа түсуге қабілетті тіл бірліктері ғана ие болады. Мысалы, фонемалар фонемалық қатар (топ) жасай отырып, сөйлеу үстінде тек фонемалармен, морфемалар парадигматикалықкатынаста тек морфемалармен, сөздер синтагматикалық катынаста тек басқа сөздермен тіркесе алады. Осылайша фонемалар жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы, сөз жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы, сөз таптары жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы, сөйлем түрлері жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы қалыптасып, тіл деңгейлерін жасайды. Бір деңгейдегі тіл бірліктері басқа бір деңгейдегі тіл бірліктерімен иерархиялық (сатылап) қатынас арқылы байла-ныска түседі. Сөйтіп, фонемалар морфемалардың дыбыстықт қүрамын, морфемалар — сөздің, сөздер — сөйлемдердің; құрамын жасайды. Ал, деңгей ішіндегі тіл бірліктерінің, мысалы, фонема-; лардың (дауысты я дауыссыз түрлері), морфемалардың (түбір немесе қосымша түрлері), сөздердің (жай я күрделі түрлері, сез таптары), сөйлемдердің (жай, құрмалас түрлері) жеке топтары өз алдына бөлек деңгей жасай алмайды. Тіл деңгейі мынадай принциптер негізінде кдлыптасады, і 1) Бір деңгейге жататын тіл бірліктері (элементтер) біртектес болуы шарт. Мысалы, фонемалық деңгей біртектес фонемалар жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығынан тұрады. Бір деңгейге кіретін тіл элементтері одан жоғары келесі деңгейдің құрамына кдтысты болуы шарт. Мысалы, фонемалық деңгейдегі тіл бірліктері өзінен жоғары бірлік болып, табылатын сөздерді жасауға қатысып, морфемалық я лексикалық деңгейлермен байланысты болып келеді. Тіл деңгейінің әркайсысы басқа деңгейдің құрамына қатысты болғанымен, өзіне тән белгілерін, қасиетін, ерекшелігін жоймайды, өзінің дербестігін сақтайды. Әрбір деңгей, оған кіретін тіл бірліктері әрі тілдік'таңбалар болып табылады. Сөйтіп, бұл принциптерден, біріншіден, тіл деңгейлерінің төменнер жрғарыға қарай күрделеніп отыратынын, екіншіден, әрбір тіл деңгейінің автономиялық, яғни дербестік сипаты бар екенін байқаймыз. 2. Тілдің құрылымдық, соған байланысты деңгейлік жағы 19-20 ғасырлардағы тіл білімінде жиі сөз болып келе жатқанына қарамастан, деңгейлер, олардың көлем-мөлшері, аралық шегі жайындагы мәселе жете анықталды деуге болмайды. Мысалы, В.М. Солнцев тіл деңгейлерінің негізгі түрлері ретінде фонемалық, морфемалық, лексикалық, синтаксистік төрт деңгейді қарастырады18. "Общее языко-знание" (1972 г.) деп аталатын ұжымдық еңбектің авторлары сөзжасам және морфологиялық деңгейлерге күдікпен қарай-ды, себебі бұл деңгейлер морфемалармен тығыз байланысты, олардың мәні морфемалар арқылы ашылады деп топшылайды. Француз ғалымы Э.Бенвенист тіл "деңгейлерін" бөлек қарастырмай, оның орнына "деңгейлерді" талдап сипаттау кажет деп санайды. Оның себебін ғалым зерттелетін нысанды оны сипаттап талдау әдісінен бөлек қарастыруға болмайтын-дығымен түсіндіреді. Бұл, әрине, тіл деңгейлеріне бір жақты көзқарас. Нақты тіл жүйесінде әр түрлі құрылымдық бөліктер, деңгейлер бар екенін және олардың кдлыптасу дәрежесі бірдей еместігін ескерсек, деңгейлердің өздерін зерттеу қажеттігін жоққа шығаруға болмайтыны түсінікті. Педагогикалық институттардың студенттеріне арналған "Общее языкознание" (1979) оқу қүралында тіл деңгейлерінің алты түрі көрсетілген. Мүнда тіл дамуының қазіргі кезеңіне тән деңгейлер толық қамтылған. Фонемалардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Фонема морфема мен сөздің дыбыстық тұлғасын, көрінісін жасайды, яғни морфема мен сөз фонемалардан тұрады. Морфема мен сөз қүрамында үдайы түрленіп жаңғыра отырып, қашанда өзінің фонемалық қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге фонема тілде түлғалық өзгерістер жасауға қызмет ететін қарапайым тілдік таңба болып табылады. 2. Морфемалардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Морфема сөздің және оның грамматикалық формаларының қүрамын жасайды. Солардың құрамында үнемі түрленіп, жаңғыра отырып, қашанда озінің морфемалық қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады, әрі дербес мағынасы жоқтілдік таңба болып табылады. Сөздердің автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Сөз сөз тіркесінің құрамына кіреді, сөзжасам типтері мен морфологиялық категорияларды жасауға қатысады, фонемалар мен морфемаларды біріктіріп отырады. Сөз тіркестері мен сөйлемдердің құрамында ұдайы түрленіп жаңғыра отырып, сөз қашанда өзінің сөздік сипатын, қасиетін, ішкі тұтастығын сақгап отырады. Сонымен бірге сөз өз алдына мағынасы бар тілдік таңба болып табылады. Сөзжасам типтерінің автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Сөзжасам типтері сөз таптарын жасауға қатысып, сөздердің өзара қатынас жасауына мүмкіндік береді. Сөз құрамында үдайы жаңғыра отырып, сөзжасам типтері өзіне тән қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге ол өзінің құрамына кіретін тілдік таңбалардыңі көрсеткіші болып табылады. Морфологиялық категориялардың автономилық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Морфологиялық категориялар синтаксистік категориялардың (сөйлем, оның түрлері, сөйлем мүшелері т.б.) жасалуына қатысып, сөз бен олардың грамматикалық формаларының интеграциялануына мүмкіндік береді. Сөйлем қүрамында үдайы жаңғыра отырып, өзіндік қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге морфологиялық категориялар тілдік таңбалар бірлестігінің көрсеткіші болып табылады. Синтаксистік категориялардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадан көрінеді. Синтаксистік категориялар мәтінді жасауға қатысып, морфологиялық категориялардың синтагматикалық қатынастарын интеграциялайды. Мәтіннің күрамында үдайы жаңғырып, өзіндік қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге тілдік таңбалардың бірлестігін білдіреді. Жоғарыда айтылған тіл деңгейлерінің механизмдерінен: фонемалардың тікелей морфемалармен, сөздермен; морфеманың сөзбен, грамматикалық формалармен; сөздердің сөз тіркестерімен, сөзжасаммен, морфологиямен; сөзжасамның сөз таптарымен, лексикамен; морфологияның морфема, сөзжасам, синтаксиспен; синтаксистің морфологиямен, мәтінмен байланысты екенін көреміз. Тіл деңгейлері туралы теория 20 ғасырдың орта шенінде тілдің формалды жағын нақты суреттеп талдауға негізделген дескриптивтік тіл білімінің (Америка) ықпалымен онан әрі дамыды. Тіл механизмдерінің аса маңызды бір түрі болып табылатын грамматикалық категориялар жалпы тіл жүйесінде ерекше орын алатындықтан, тіл білімі әдебиеттерінде оған айрықша мән беріледі. "Грамматикалық категория" терминінің ұғымы жайында тіл білімінде әр түрлі пікір орын алып келеді. Л.И.Баранникова: "Грамматикалық категория деп сөзде және сөйлемде көрініс табатын, тілдің сипатын білдіретін жалпы граматикалық ұғымдарды" атайды. Д.А. Штелинг: "Грамматикалық категория дегеніміз мағыналары жағынан бір-бірінен мүлде өзгеше екі қатардағы (топтағы) формалардың қарама-қарсы қойылуы" дейді. 1970 жылғы академиялық грамматикада: "Сөздердің формалды түрде біддіретін жеке грамматикалық мағыналарының грамматикалық категорияларға бірігіп жи-нақталуы" делінген. Б.Н.Головин грамматикалық категориялар жайындағы бұл анықтамалардың бәрінде де грамматикалық категорияның бір компоненті — грамматикалық мағынаның мәні ашылмаға-~ нын көрсетеді. Ол бұл мөселеде орыс тіл білімі классиктерінің пікірлерін қолдайды. А.М.Пешковский мысал ретінде алты түрлі түлға арқылы жасалған бүйрық рай категориясының тууына тірек болған олардың бәріне төн бүйрық мағынасы екенін көрсете отырып, грамматикалық категория туралы мынадай анықгама береді: "Сөздердің формадцы категориясы (кэзіргі терминология бойынша — грамматикалық категория) дегеніміз мағынасы жағынан біріккен формалардың, болмаса солардың жеке бөліктерінің өзіне төн таңбалық сипатын білдіретін қатары». Одан әрі А.М. Пешковский формалардың мағына жағынан бірігуі: 1) біртұтас мағынадан, 2) бір типтес мағыналардың біртұтас жиынтығынан, 3) өрбір формада қайталап отыратын әр типтес мағыналардың біртұтас жиынтығынан көрінетінін айтады23. Л.В.Щерба: "Кез келген грамматикалық категорияның жасалуына оның мағынасы мен барлық формалды белгілерінің тығыз байланысы себеп болады. Мағынасын білмей түрып, формалды белгілерін анықгауға болмайды, өйткені категория-ның болуының өзі оның нені білдіретініне тікелей байланыс-ты" дейді24. Грамматикалық категория жөнінде осындай пікірлерді орыс ғалымдары В.В. Виноградов, А.И.Смирницкий де қостайды. Орыс тіл білімі классиктерінің жоғарьщағьщай пікірлеріне сүйене отырып, Б.Н.Головин: "Грамматикалық категория дегеніміз грамматикалық мағыналар мен оның формалды сыртқы көрінісін білдіретін қүралдардың, көрсеткіштердің бірлігі" деп анықтама береді25. Тіл біліміндегі неғүрлым соңғы пікірге сүйенсек, "грам-матикалық категория дегеніміз мағынасы бір типтес грамма-тикалық тұлғалардың бір-бірінен өзгеше жүйесі" 26. Бұл анықтамада грамматикалық категория мағына мен тұлғаның бірлігі ғана емес, әрі сондай бірліктен жасалған жүйе екені ясәне осылай туған жүйелер бір-бірінен ерекше екеніне мән берілген. Грамматикалық категорияны анықтауда категория-ландыратын басты белгі ретінде жинақты мағынаны бірінші катарға шығару тіл білімінде кең тараған. Мәселен, шақ, жақ, етіс т.б. категориялардың жинақгы мағыналары соларға сай формалар жүйесін қалыптастыратын категориялық белгі болып тұр. Мысалы, қазақ тіліндегі бұйрық рай әр түрлі формада кездеседі: етістік түбірлер түрінде (бар, кел, түр, окы), - ла-ле жүрнағы арқылы (тыңда, балтала, күректе, сыгала), -ы-і жүрнағы арқылы (таны, жаны (пышақты), -қа-ке жүрнағы арқылы (иіске, таңырқа), -қар-кер жүрнағы арқылы (атқар, ескер), -ын-ін жүрнағы арқылы (жуын, киін), -сын-сін жүрнағы арқылы (тепсін, менсін, паңсын) т.б. Әр түрлі формадағы осы етістіктердің бәріне де бүйрық мағынасы тән. Осы мағына аркылы әр түрлі түлғадағы етістіктердің басы бірігіп, бүйрықрай категориясы жасалып түр. Сөйтіп, грамматикалық категорияның қалыптасуы грамматикалық түлға және грамматикалық мағынамен тікелей байланысты екенін көрдік. Бұлар кез келген тіддің грамматиалық сипатын білдіретін ең негізгі ұғымдар. Грамматикалық категорияны жете түсіну үшін, оның өзара бірліктегі қүранды бөліктері болып табылатын грамматикалык, тұлға мен грамматикалық мағынаның табиғатын білген жөн. Грамматикалық тұлға дегеніміз грамматикалық мағынаның қалыпты (стандартты) көрінісін, үлгісін білдіретін тіддік белгі27. Грамматикалық мағынаны білдіретін граммати-калық тұлғалар суффикстер (оның ішінде нөлдік), дыбыстық алмасулар ("ішкі флексия"), қайталау, көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі, интонация, екпін т.б. арқылы көрінеді. Сөздері түрленетін тілдердергі грамматикалық (морфология-лық) тұлғаларға сөз таптарындағы сөздердің үнемі өзгеріп отыруы да жатады. Грамматикалық формалардың сырт түлғасы мен мағынасы біркдтар жағдайда бір-біріне сәйкеспейді. Мысалы, түбір тіддерде грамматикалық мағына негізінен сөздердің синтаксистік тіркесімділігі арқылы беріледі. Грамматикалық мағына дегеніміз тілде қалыпты сипаты бар (стандартты) сөздер тобы мен сөз тұлғаларына, синтак-систік құрылымдарға тән жинақты, дерексіз тіддік мағына28. Морфология саласында сөз таптарының жалпы мағыналары болсын, сөз тұлғалары мен сөз тобының жеке мағыналары болсын, морфологиялық категорйялар деңгейіне сай бір-бірінен өзгеше болып келеді. Синтаксие саласында граммати-калық мағына предикативтіліктен, сондай-ақ сөз тіркестері мен сөйлем компоненттерінің әр түрлі кдтынасын білдіретін дерексіз грамматикалық құрылымдардан көрінеді. Граммати-калық мағына сөзге немесе сөздердің белгілі бір топтарына ғана тән дерексіздігі әлсіз, лексикалық мағыналардан өзгеше. Грамматикалық мағыналар жүйесі болмыстағы заттар мен құбылыстардың және олардың өзара байланыстары қатынастары туралы ұғымдардың дерексізденуі арқылы калыптасады. Грамматикалық қүрылыстың тілдік бірлігі ', (единицасы) деген ұғым грамматикалық категориямен тікелей байланысты. Бұл мәселе жайында казіргі тіл білімінде әр түрлі көзқарас бар. Бірқатар ғалымдар грамматикалық құрылыстың тілдік бірлігі (единицасы) морфема деп, енді бірсыпырасы — сөз деп байымдайды. Ал, А.М.Пешковский, Л.В.Щерба, В.В. Виноградов, А.И. Смирницкий еңбектерінде грамматикалық қүрылыстың тілдік бірлігі грамматикалық категориялар деген пікір қалыптасқан. Тілдің грамматикалық механизмі морфемалардан немесе сөздерден жасалмайды, "грамматикалық категория" дец аталатын тіл бірліктерінен (единицаларынан) жасалады. Тідцік грамматикалық механизмін грамматикалық категорияларға қарап білуге болады. Грамматикалық категориялар сөз топтарын, сөз формаларының тобын, сөйлеу позициялары мен сөйлеу конструкцияларын біріктіріп отырады. Сөздер мен сөз формаларынан жасалған грамматикалық категориялар жүйесі морфологияға, ал, сөйлеу позициялары мен сөйлеу конструкцияларынан жасалған грамматикалық категориялар синтаксиске тән. Әрбір синтаксистік категорияның граммати-калық мағынасы морфологиялық категорияның грамматика-лық мағынасына қарағанда жалпы, жинақты болып келеді. Грамматикалық категориялар ішкі құрылымы жағынан біркелкі емес, жай немесе күрделі болуы мүмкін. Сөздердің лексика-грамматикалық үлкен топтарын білдіретін сөз таптары грамматикалық категориялардың ірі, күрделі түрлері болып табылса, ал, солардың құрамына кіріп, соларды жасайтын түрлері шағын жай категориялар болып есептеледі. Мысалы, зат есім категориясының қүрамындағы септік, жіктік, көптік, тәуелдік, тек (род); етістік категориясының қүрамындағы жақ, шақ, рай, етіс, есімше, көсемше шағын категориялар болып табылады. Тілдерде грамматикалық категориялардың мөлшері біркелкі емес. Мысалы, орыс тіліндегі вид, род категориялары қазақ тілінде жоқ. Грамматикалық категориялар ұғымына байланысты әлем тілдері бір-біріңен: 1) грамматикалық категориялардың саны мен құрамына қарай, 2) белгілі бір грамматикалық категорияның әр түрлі қүрамда кездесуіне қарай (мысалы, септік жалғаулары орыс тілінде — 6, қазақ тілінде - 7, эстон тілінде - 14), 3) грамматикалық категория-лардың сөз таптарына қатысына қарай жіктеледі. Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар: 1. Тіл деңгейі принциптері 2. Тіл деңгейлерінің басқаша атауы
1. Мәселенің зерттелу тарихынан 2. Тіл дамунының заңдылықтары
Соған қарамастан тіл дамуы жөніндегі мәселенің тіл ғылымындық проблемалардың бірі ретінде қарала бастағанына көп уақыт өткен жоқ. Көрнекті ғалымдардың зерттеулеріне кдрағанда, тідцің тарихи қүбылыс екендігіне көңіл аударып, оның тарихын зерттеуге бет бүрушылық 19 ғасырдың басында, салыстырмалы-тарихи тіл білімінің дүниеге келуінен басталды. Тілдің қүрылымдық және қызметтік, функциялық дамуы. Тілдің дыбые-тық жүйесі мен ТраЧІматикалық құрылысында, лексикасында болатын жетілістер, дамулар қүрылымдық даму деп аталады. Сонымен бірге, тіл дамуы деген үғымға оның қоғамда атқаратын қызметінің үлғаюы, кеңеюі де енеді. Дамудың бұл түрі функционалдық даму деп аталады. 2. Тіл дамуының заңдылықтары. Тіл дамуының әзіндік зандылығы бар, оның езгеріске үшырауына себепші, түрткі болатын жағдайлар болады. Тілде болатын өзгерістердің біразы оны қолданушы қауымның еркінен тыс, тілдің өзіндік ішкі даму заңы бойынша іске асады. Тілдің ішкі даму заңы жалпы тілдік болуы да, жеке нақтылы бір тілдік болуы да мүмкін. Бірақ бүл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Тілдің дамуындағы жалпы зандылыққа төмендегілер жатады: 1. Тіл бірте-бірте, эволюциялық жолмен дамиды. 2. Тілдік қабаттарының барлығы бірдей дәрежеде, біркелкі дамымайды, жағдайға, өмір талабына сәйкес әр түрлі қарқында, әр түрлі сапада дамиды. Бірақ тілдің жеке қабатында болған өзгеріс, белгілі мөлшерде болса да, тілдік жүйеге әсерін тигізбей түра алмайды. Олай болмағанда, тілді әрбір қабаттары, элементтері бір-біріне байланысты, тәуелді, өзара шарттас болып келетін бірбүтін жүйе деуге болмас еді. 3. Тіл қатынас қүралы қызметін аткарып түрған жағдайда -әрқашан да даму үстінде болады. Сондықтан оның дамуын тарихтан бүрынғы, тарихтан кейінгі деп екі кезеңге (неміс ғалымы А.Шлейхер, 19 ғ.) немесе әр түрлі сатыға бөлу дүрыс емес. 4.Тілдің дамуы қоғам дамуымен тығыз байланысты болады, бірақ бұл екеуінің дамуы бір емес, әрқайсысынық өзіндік ерекшелігі бар. Тілде қоғам өмірінде болатындай революциялық секіріс, дүмпу, ескіні жаңаның күшпен бірден жоюы сияқгылар болмайды.
1. Тіл дамуының заңдылықтары 2. Тілдік одақтың ерекшеліктері
жүктеу/скачать 3,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|