Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

63
Күн
өз
білігінен
Жер
орбитасы
жазықтығына
7°15
′
бұрышпен
еңкіштенген
жазықтық
бойымен
айналады
. 
Күннің
беткі
қабаттарының
айналу
жылдамдығы
əртүрлі
гелиографиялық
ендіктерде
түрліше
болады
. 
Экватор
бойында
айналу
периоды
25,04 
күн
тəулігіне
, 30° 
ендікте
26,41 
тəулікке
, 
полярлық
облыстарда
36 
тəулікке
тең
(
3-
кесте
).
3-
кесте
. 
Күн
 
туралы
 
жалпы
 
мəліметтер
Жалпы
массасы
, 
кг
2·10
30
Жалпы
ауданы
, 
м
2
6,087·10
16
Жалпы
көлемі
, 
м
3
1,4122·10
27
Диаметрі
, 
м
1,392·10
9
Орташа
тығыздығы
, 
кг
/
м
3
1400
Беткі
бөлігіндегі
ауырлық
күшінің
жылдамдығы
,
м
/
с
273,98
Абсолюттік
жасы
, 
млрд
жыл
5-
ке
жуық
Ядросындағы
температура
, 
0
С
15 000 000 
Беткі
бөлігіндегі
температура
, 
0
С
5500
Күннен
Жерге
дейінгі
қашықтық
, 
км
150 000 000 
Күннен
шыққан
сəуленің
Жерге
жету
уақыты
8 
минут
20 
секунд
Күн
энергиясының
бастауы
– 
ядродағы
тізбекті
реакциялар
. 
Бұл
кезде
сутегі
ядросының
көміртегі
ядросы
көмегімен
гелийге
айналу
процесі
жүзеге
асады
.
а
ə
б
16-
сурет
.
 
Күн
 
айналасындағы
 
құбылыстар
: 
а
-
сəулелену
; 
ə
-
тұтылу
, 
б
-
гало

64
Күннің
қабықтары
мен
өзіндік
құрылысы
бар
(
16,17-
суреттер
). 
Оның
ең
ішкі
бөлігі
ядро
 
деп
аталады
. 
Оның
радиусы
150 000 
км
шамасында
. 
Ядрода
айтарлықтай
мөлшерде
энергия
жинақталған
. 
Күннің
орталық
бөлігіндегі
қысым
250 
млрд
атмосфераға
, 
темпера
-
тура
15 
млн
градусқа
, 
газ
тығыздығы
1,5·10
5
кг
/
м
3 
тең
, 
яғни
судың
тығыздығынан
150 
есе
артық
. 
р
17-
сурет
.
 
Күннің
 
құрылысы
Ядроның
сыртында
айналаға
энергия
беретін
сəулелену
 
зонасы
орналасқан
. 
Одан
кейінгі
қабат
конвекция
 
(
араласу
) 
зонасы
деп
ата
-
лады
. 
Мұнда
заттар
жылу
алмасу
дəрежесі
біртекті
болмағандықтан
қозалысқа
түседі
. 
Ол
қозғалыс
фотондар
 
(
грек
тілінде
, 
phos 
–
жарық
деген
мағына
береді
) – 
жарық
жылдамдығымен
қозғалатын
ерекше
бөлшектер
көмегімен
жүзеге
асрылады
. 
Оның
қалыңдығы
200 000 
км
шамасында
. 
Күннің
бұл
қабаттарын
бақылау
мүмкін
емес
, 
сондықтан
ол
процестер
тек
теориялық
тұрғыда
анықталған
.
Күн
жүйесі
Галактика
орталығының
200-220 
км
/
сек
жылдамдықпен
қозғалып
, 180-200 
млн
жылда
Галактиканы
бір
рет
айналып
шығады
. 
Жер
ғаламшары
да
өзінің
даму
тарихында
Күнмен
ілесіп
, 
Галактиканы
жиырма
реттей
айналып
шыққан
.
Міне
, 
осы
180-200 
млн
жыл
Жер
тарихындағы
аса
ірі
тектоникалық
қозғалыстардың
цикліне
сəйкес
келеді
, 
яғни
əрбір
200 

65
млн
жылда
Жер
қыртысында
аса
апатты
тектоникалық
өзгерістер
жүзеге
асқан
. 
Ол
өз
тарапынан
Жердің
климатына
тағы
да
басқа
табиғат
құбылыстары
мен
өзгерістерінің
жүруіне
себепші
болған
.
Күн
мен
оны
айналып
жүрген
мыңдаған
аспан
денелері
бірігіп
, 
Күн
 
жүйесін
 
түзеді
. 
Күн
 
жүйесі
8 
ғаламшардан
, 
оның
146 
серігінен
, 40 
мыңнан
астам
астероидтар
мен
1 
млн
жуық
кометалар
жиынтығынан
құралады
. 
Күн
жүйесінің
ғаламшарлары
мынадай
ретпен
орналасқан
: 
Мер
-
курий
; 
Шолпан
;
 
Жер
; 
Марс
;
 
Юпитер
;
 
Сатурн
;
 
Уран
; 
Нептун
.
2.4. 
Жер
 
тобын
 
құрайтын
 
ғаламшарлар
Алғашқы
4 
ғаламшар
Жер
 
тобындағы
 
ғаламшарлар
деп
ата
-
лады
. 
Ал
Юпитерден
бастап
Нептунға
дейінгі
4 
ғаламшар
алып
 
ғаламшарлар
тобына
кіреді
(
18-
сурет
). 
Ал
Плутонды
ғаламшарлар
тобына
қосу
туралы
пікір
-
таластар
əлі
күнге
дейін
дұрыс
шешімін
тапқан
жоқ
. 
18-
сурет
.
 
Күн
 
жүйесі
 
құрамындағы
 
ғаламшарлар
Ғаламшарлардың
Күннен
қашықтаған
сайын
орбита
бойы
-
мен
қозғалу
жылдамдығы
төмендейді
. 
Ол
Күннің
тарту
күшінің
бəсеңдеуімен
байланысты
. 
Меркурий
88 
тəулікте
, 
Шолпан
228 
тəулікте
, 
Жер
365 
тəулікте
, 
Марс
687 
тəулікте
орбита
бойымен
Күнді
бір
рет
айналып
шығады
.

66
Меркурий
 
– 
Күнге
ең
жақын
орналасқан
, 
эклиптикалық
орбита
-
сы
ең
созылыңқы
болып
келетін
, 
серіктері
жоқ
ғаламшар
. 
Меркурийді
ең
алғаш
жақыннан
зерттеген
«
Маринер
-10
» 
америкалық
ғарыш
зонды
(1974-1975 
ж
.), 
ол
ғаламшар
жанынан
320 
км
қашықтықты
үш
рет
ұшып
өткен
. 
Меркурий
шағын
болғандықтан
, 
оның
радиусы
Жер
радиусынан
2,5 
есе
кіші
, 
массасы
Жер
массасының
1/20 
бөлігін
құрайды
. 
Соған
қарамастан
тығыздығы
жоғары
, 
Жер
тығыздығына
жақын
– 5,43 
г
/
см
3 
тең
болып
келеді
.
Ғалымдардың
пайымдауы
бойынша
ғаламшардың
орталық
бөлігін
ядро
алып
жатыр
, 
ол
Меркурий
массасының
62%-
ын
құрайды
, 
ал
оның
сыртында
қатты
силикатты
жыныстардан
құралған
, 
қалыңдығы
600 
км
жететін
мантия
 
орналасқан
. 
Ғаламшардың
беткі
бөлігі
күшті
тілімденген
, 
сыртқы
көрінісі
Ай
пейзажына
ұқсас
болып
келеді
. 
Басты
айырмашылығы
терең
ойы
-
стар
мен
биіктігі
2-4 
км
жететін
тау
жоталары
, 
ұзындығы
бірнеше
жүздеген
км
жететін
тік
беткейлі
, 
кертпеш
таулар
(
экскарп
) 
жəне
кратерсіз
терең
аңғарлар
кездеседі
. 
Меркурийдегі
бірден
-
бір
жазық
жер
– «
Аптап
 
жазығы
» 
деп
аталады
. 
Ол
ғаламшардың
4 
млрд
жыл
бұрын
алып
астероидпен
соқтығысуы
кезінде
шыққан
лаваның
қатып
қалуынан
пайда
болған
деген
жорамал
бар
. 
Меркурийдің
Күннен
орташа
қашықтығы
57 909 176 
км
. 
Алайда
ол
қашықтық
46,08-68,86 
млн
км
аралығында
өзгеріп
отырады
. 
Күн
сəулесі
түсетін
бөлігіндегі
беткі
температура
325-437
0
С
аралығында
, 
ал
түнде
ол
көрсеткіш
– 123
0
С
-
ден
– 185
0
С
-
ге
дейін
өзгереді
. 
Бір
метрлік
тереңдікте
температура
+75
0
С
деңгейінде
тұрақты
сақталады
, 
өйткені
грунт
жылуды
нашар
өткізеді
. 
Меркурийдің
білігі
оның
орбита
жазықтығына
перпендикуляр
орналасқан
, 
сондықтан
онда
маусымдық
өзгерістер
байқалмайды
. 
19-
сурет
.
 
Меркурий
 
атмосферасының
 
құрамы

67
Меркурий
атмосферасының
тығыздығы
(10
-11
атм
.) 
өте
төмен
, 
ғаламшардың
беткі
бөлігіндегі
қысым
Жер
бетіндегі
қысым
көрсеткішінен
500 
млрд
есе
кем
(
бұл
көрсеткіш
қазіргі
вакуумдық
құрылғылардағы
қысымнан
да
төмен
). 
Атмосфера
құрамында
оттегінің
мөлшері
өте
төмен
(
19-
сурет
).
Меркурийдің
 
магниттік
 
өрісі
 
Жермен
 
салыстырғанда
 100 
есе
 
əлсіз
, 
ол
 
ғаламшардың
 
өз
 
білігі
 
бойынша
 
айналу
 
жылдамдығының
 
төмен
 
болуымен
 
түсіндіріледі
. 
Меркурийде
 
тіршілік
 
белгісі
 
байқалмайды
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: