Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

68
Шолпан
экваторы
маңайында
ұзындығы
1500 
км
, 
ені
150 
км
, 
тереңдігі
2 
км
жететін
ұзына
бойғы
жарық
анықталған
. 
1981 
жылы
«
Венера
-13» 
жəне
«
Венера
-14» 
станциялары
ғаламшар
грунтының
үлгілерін
алып
, 
оның
түрлі
түсті
суреттерін
түсірген
болатын
. 
Осы
үлгілер
негізінде
Шолпандағы
тау
жыны
-
стары
құрамы
жағынан
жердегі
тау
жыныстарына
өте
жақын
, 
ал
көкжиектің
түсі
қызылсары
-
сарғыш
-
жасыл
екендігі
анықталды
. 
Шолпан
ғаламшарында
өте
тығыз
атмосфера
қабаты
бар
, 
оның
тығыздығы
90-100 
атмосфераға
тең
. 
Бұл
көрсеткіш
1000 
м
мұхит
тереңдігіндегі
тығыздыққа
жақын
. 
Атмосферадағы
газдар
құрамы
Жерге
жақын
болғанымен
, 
оның
концентрациясы
басқаша
болып
келеді
(
20-
сурет
).
Шолпанда
атмосфера
қабаты
бар
екенін
ең
алғаш
1761 
жылы
6 
маусымда
орыс
ғалымы
М
. 
В
. 
Ломоносов
ғаламшардың
Күн
дискісі
арқылы
өткен
кезінде
мəлімдеген
болатын
. 
Шолпанның
Күн
дискісі
арқылы
өтуінің
ең
соңғы
көрінісі
2012 
жылдың
6 
маусымында
байқалған
. 
Бұл
құбылысты
енді
тек
100 
жыл
өткен
соң
ғана
байқауға
болады
.
1967 
жылы
Кеңестер
Одағының
ғарыш
аралық
«
Венера
-4» 
радиозонды
Шолпан
атмосферасының
96%-
ы
көмір
қышқыл
газы
-
нан
тұратынын
анықтады
. 
Сондықтан
да
Шолпанда
«
жылыжай
 
эффектісі
» 
өте
күшті
жүреді
. 
Ауа
құрамында
су
буының
болу
мүмкіндігі
өте
төмен
. 
Ауа
температурасының
орташа
көрсеткіші
+500
0
С
, 
сондықтан
тіршіліктің
пайда
болуына
негіз
жоқ
.
Атмосфераның
35-70 
км
аралығында
ауа
өте
тығыз
, 
төменгі
қабаты
басым
түрде
көмір
қышқыл
газынан
тұрады
, 
одан
жоғары
ауа
құрамында
күкірт
қышқылының
үлесі
артады
. 
Радиозонд
мəліметтеріне
негізделе
отырып
, 
ғалымдар
40 
км
биіктікте
өте
қуатты
құйындар
мен
күшті
дауылдардың
соғу
мүмкіндігін
пайым
-
дайды
. 
Ал
ғаламшардың
беткі
бөлігінде
температуралық
ауытқушылық
болмағандықтан
желдердің
жылдамдығы
3 
м
/
с
аспайды
. 
Оған
«
Ве
-
нера
» 
радиозондтарының
қонған
жерінде
тіпті
шаң
көтерілуінің
де
байқалмауы
дəлел
болады
. 50 
км
биіктікте
температура
мен
қысым
Жер
бетіндегі
көрсеткіштерге
жақындайды
. 
Одан
жоғары
сирек
ауа
қабаты
5500 
км
дейін
созылады
. 
Шолпан
 
ғаламшарын
 
ғалымдар
 
болашақта
 
ғарыш
 
əлемін
 
зерт
-
теу
 
кезінде
 
ғарыш
 
кемелерін
 
қосымша
 
жабдықтау
 
үшін
 
ғарыш
 
аралық
 
станциялар
 
салу
 
мақсатында
 
пайдалануға
 
болады
 
деп
 
есептейді
.

69
Жер
–
Күннен
үшінші
орналасқан
ғаламшар
, 
оның
табиғи
серігі
– 
Ай
. 
Бұл
аспан
денелеріне
жеке
тақырыпта
кеңінен
мағлұмат
беріледі
.
Марс
 – 
Күннен
Жермен
салыстырғанда
75 
млн
км
қашық
орналасқан
. 
Сондықтан
Марстағы
тəулік
ұзағырақ
, 
күн
энергия
-
сы
2,5 
есе
аз
түседі
. 
Марстың
өз
білігінен
айналу
периоды
Жердің
көрсеткішіне
жақын
, 24,62 
сағатқа
тең
, 
яғни
күн
мен
түннің
алмасуы
жердегі
тəрізді
болып
келеді
. 
Марстың
орбитасы
созылыңқы
болып
келгендіктен
, 
оның
Күнмен
арақашықтығы
айналым
кезінде
21 
млн
километрге
өзгеріп
отырады
. 
Оның
өз
білігінен
еңкіштігі
(65
о
) 
жыл
мезгілдерінің
байқалуына
жəне
ыстық
экваторлық
, 
екі
қоңыржай
, 
екі
полярлық
климаттық
белдеулердің
ажыратылуына
себепші
болады
. 
Алайда
, 
күн
сəулесінің
жетімсіздігі
əсерінен
жылу
белдеулері
мен
жыл
мезгілдерінің
айырмашылығы
айқын
байқалмайды
. 
Əрбір
15-17 
жылда
Күн
, 
Жер
жəне
Марс
бір
сызықтың
бойымен
орналасқан
кезде
(«
ғаламшарлар
парады
») 
Марс
жерге
барынша
жақындайды
, 
ол
қашықтық
50-60 
млн
км
тең
, 
ал
оның
Жерден
ең
қашық
орналасуы
400 
млн
километрге
дейін
жетеді
. 
Марстың
Жерге
ең
соңғы
рет
жақындауы
2003 
жылы
байқалған
. 
Есептеулер
бойынша
Марс
массасының
9%-
ға
жуығын
ядро
құрайды
, 
ол
сұйық
күйдегі
темір
мен
оның
қоспаларынан
тұрады
. 
Жер
қыртысының
қалыңдығы
100 
км
дейін
жетеді
. 
Олардың
аралығында
темірмен
байытылған
силикатты
 
мантия
орналасқан
. 
Марстың
«
қызыл
ғаламшар
» 
деп
аталуы
да
осы
темір
тотықтарының
басым
болуымен
түсіндіріледі
. 
Марс
аспаны
қара
-
көк
түсті
болып
келеді
, 
жарық
жұлдыздар
күндіз
де
анық
көрінеді
. 
Марс
атмосферасының
тығыздығы
Жер
атмосферасымен
салыстырғанда
130 
есе
төмен
, 0,01 
атмосфера
ша
-
масында
. 
Ауа
өте
сирек
, 
басым
түрде
көмір
қышқыл
газынан
тұрады
(
21-
сурет
).
Марс
салқын
ғаламшар
, 
онда
байқалған
ең
төмен
температура
-139
0
С
Тəуліктік
температура
айырмашылығы
100
0
С
дейін
жетеді
. 
Экватор
маңында
күндізгі
температура
+10-20
0
С
, 
ал
полюстерде
– 
100
0
С
-
ден
төмен
болады
. 40 
км
биіктікте
озон
қабаты
орналасқан
. 
Марста
екі
полюсті
магнит
өрісі
таралған
. 
Экватор
маңындағы
магниттік
өріс
күші
жер
магнетизмінен
500 
есе
əлсіз
болып
келеді
.

70
21-
сурет
.
 
Марс
 
атмосферасының
 
құрамы
Марстың
беткі
бөлігі
жанартаулық
жəне
метеориттік
кратерлермен
өте
күшті
тілімденген
. 
Диаметрі
250 
км
болатын
жанартаулық
кратер
қойнауынан
2005 
жылы
«
Марс
 
Экспресс
» 
ғарыш
аппараты
мұз
боп
қаткан
су
көздерін
тапқан
. 
Марс
бетіндегі
жер
бедері
құрылымдарының
биіктігі
12-14 
км
жетеді
, 
ал
«
Никс
 
Олимпикс
» 
жанартауының
кальдері
27 400 
км
биктікке
жеткен
, 
оның
табанындағы
диаметрі
600 
км
, 
ал
кратер
өңешінің
диаметрі
65 
километрге
тең
. 
Бұл
шамамен
1,5 
млрд
жыл
бұрын
лава
атқылап
, 
əрекетін
біртіндеп
тоқтатқан
жанартау
. 
Бұл
Күн
жүйесіндегі
ең
биік
құрылым
болып
саналады
. 
Тағы
бір
ерекшелік
өте
ауқымды
тектоникалық
жарықтардың
көптеп
кездесуі
, 
Маринер
каньонының
ұзындығы
4000 
км
, 
көлденең
қимасы
2000 
км
, 
тереңдігі
6 
километрден
асады
. 
Мұндай
құрылымдар
Жерде
тек
дүниежүзілік
мұхит
табандарында
ғана
кездеседі
. 
Сонымен
қатар
Марста
құмды
жалдар
, 
жарықтар
мен
каньондар
, 
тіпті
, 
құрғақ
өзен
аңғарлары
да
көптеп
кездеседі
.
Ғарыштан
түсірілген
суреттерде
Марстың
бетінде
ақшыл
түсті
дақтар
– «
материктер
» – 
граниттен
тұратын
, 
сарғыш
түсті
дақтар
– 
«
мұхиттар
» – 
базальттан
тұратын
, 
аппақ
алаңқайлар
– 
полярлық
мұз
жамылғылары
анық
көрініс
береді
. 
Полярлық
мұздық
аймақтарды
бақылау
олардың
аумағының
өзгеріп
отыратынын
байқатты
. 
Ғалымдардың
жобалауынша
бұл
мұздықтар
көміртек
қос
тотығының
немесе
судың
қатуынан
түзілуі
мүмкін
. 
Өйткені
Марс
бетінің
қызғылт
түсті
болуының
өзі
темірдің
тотығуының
нəтижесі
екендігі
, 
бұл
əрекеттердің
су
мен
оттегінің
қатысуымен
жүретіндігі
баршамызға
түсінікті
жағдай
. 
Демек
су
мен
оттегі
жер
бетінің
күндізгі
қызуы
кезінде
немесе
мұздық
құрамындағы
газдардың
бөлініп
шығуынан
түзілуі
мүмкін
. 

71
Марс
грунтын
зерттеу
нəтижесінде
оның
құрамы
басым
түрде
кремнезем
, 
темір
тотықтары
, 
кальций
, 
алюминий
, 
магний
, 
күкірт
, 
калий
сияқты
заттардан
тұратыны
анықталды
. 
Құрамы
жағынан
Жердегі
кейбір
жанартаулық
жыныстарға
жақын
, 
алайда
, 
темір
қосылыстарының
үлесі
жоғары
, 
керісінше
, 
кремнезем
қосылыстарының
үлесі
төмен
болып
келеді
.
Марс
грунтының
50 
сантиметрден
1 
километрге
дейінгі
аралығы
көп
жылдық
тоң
қабаттарына
айналған
. 
Алайда
ғаламшардың
терең
қойнауында
температура
800-1500
0
С
-
ге
дейін
көтеріледі
. 
Демек
аралық
қабаттарда
судың
жинақталып
, 
онда
əлі
күнге
анықталмаған
қарапайым
тіршілік
өкілдерінің
болу
мүмкіндігін
де
жоққа
шығармайды
.
Марстың
екі
табиғи
серігі
бар
: 
олар
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: