Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

79
сақина
табылған
, 
алайда
, 
ол
біртұтас
шеңбер
емес
, 
бірнеше
аркалар
жиынтығынан
құралған
. 
Аркалар
бір
-
бірімен
байланыспастан
жеке
дара
қозғалысқа
түседі
. 
Нептун
атмосферасы
сутек
, 
гелий
жəне
метан
қоспасынан
тұрады
(
27-
сурет
). 
27-
сурет
.
 
Нептун
 
атмосферасының
 
құрамы
«
Вояджер
-2
» 
зонды
көмегімен
Нептун
атмосферасының
жоғарғы
қабаттарынан
дыбыс
жылдамдығымен
деңгейлес
қозғалатын
құйынды
желдер
мен
циклондар
анықталды
. 
Бұл
ауа
қабаттары
арасындағы
температура
мен
қысым
айырмашылығының
нəтижесі
болуы
мүмкін
. 
Бұл
айырмашылықтың
туындауы
ғаламшар
қойнауында
тоқтаусыз
жүріп
жатқан
жанартаулық
процестер
бар
екенін
дəлелдейді
.
Өйткені
Нептун
Күннен
алған
жылудан
2,7 
есе
артық
энерги
-
яны
сыртқа
шығарады
. 
Ғаламшардың
беткі
орташа
температура
-
сы
– 155
0
С
дейін
жетеді
. 
Экватор
бойымен
параллель
бағытта
өте
күшті
желдер
соғады
, 
олардың
жылдамдығы
700 
км
/
сағат
, 
желдер
ғаламшар
айналуына
қарама
-
қарсы
бағытта
батыстан
шығысқа
қарай
соғады
.
Нептунның
13 
табиғи
серігі
бар
, 
олардың
барлығы
силикатты
-
тасты
негізден
құралған
. 
Ең
үлкені
– 
Тритон
, 
оны
1846 
жылы
Уи
-
льям
 
Лассель
ашқан
. 
Диаметрі
2700 
км
, 
онда
Нептундағы
серіктер
массасының
негігі
бөлігі
шоғырланған
. 
Тығыздығы
өте
жоғары
, 2 
г
/
см
3
. 
ірі
серістері
қатарына
Нерида
,
 
Протей
,
 
Наяда
,
 
Таласса
,
 
Гала
-
тея
 
жəне
т
.
б
. 
жатады
.
Алып
 
ғаламшарларға
 
тəн
 
ортақ
 
белгілер
: 
• 
Ғаламшарлардың
 
өте
 
үлкен
, 
массасының
 
көлемді
 
болуы
;
• 
Өз
 
білігінен
 
жылдам
 
айналуы
;

80
• 
Табиғи
 
серіктерінің
 
көп
 
болуы
; 
• 
Ғаламшар
 
айналасында
 
сақиналарының
 
болуы
; 
• 
Атмосфера
 
құрамында
 
сутек
 
пен
 
гелийдің
 
басым
 
болуы
;
• 
Орталық
 
бөлігінде
 
ыстық
, 
металл
 
мен
 
силикаттан
 
тұратын
 
ядросының
 
болуы
;
Сонымен
қатар
ғаламшарлар
беткі
температуралық
жəне
ғаламшар
заттарының
тығыздық
көрсеткіштері
бойынша
бір
-
бірінен
белгілі
дəрежеде
айырмашылықтар
жасайды
.
2.6. 
Астероидтар
 
мен
 
кометалар
Күн
жүйесінде
ғаламшарлар
мен
оның
серіктерінен
басқа
да
аспан
денелері
көптеп
кездеседі
. 
Олар
сыртқы
көрінісі
телескоп
арқылы
бақылау
кезінде
жұлдыздарға
қатты
ұқсайды
. 
Уильям
 
Гершель
 
осындай
аспан
денелерінің
бір
тобын
асте
-
роидтар
, «
жұлдыз
тəрізділер
» 
деп
атаған
. 
Астероидтар
шағын
ғаламшарлар
деп
те
аталады
, 
олар
нақты
пішіндері
анық
емес
үлкен
кесек
денелер
немесе
олардың
сынықтары
түрінде
кездеседі
.
Астероидтар
Марс
пен
Юпитер
орбитасы
арасындағы
Астероидтардың
 
негізгі
 
белдеуі
 
деп
аталатын
бөлікте
орналасқан
. 
Бұл
белдеу
жер
тобындағы
ғаламшарлар
мен
алып
ғаламшарлар
арасындағы
шекара
болып
саналады
. 
Осы
белдеуде
астероидтардың
шоғырлануы
туралы
ғалымдар
арасында
түрліше
жорамалдар
бар
. 
Сондай
гипотезаның
біреуі
Фаэтон
 
ғаламшарының
бөлшектенуінен
пайда
болды
десе
, 
екінші
біреуі
ғаламшар
болып
қалыптаса
алмаған
аспан
денелерінің
жиынтығы
деп
түсіндіреді
. 
Бүгінгі
таңда
астероидтар
каталогында
400 000 
жуық
астероид
-
тар
тіркелген
, 
олардың
2000 
жуығы
салыстырмалы
түрде
ірі
астеро
-
идар
, 
диаметрі
450-1050 
км
жетеді
. 
Ең
ірі
астероид
– 
Эрида
, 
оның
диаметрі
2600 
км
жетеді
.
 
Ірі
астероидтарға
жеке
ат
қойылған
(
Це
-
рера
, 
Паллада
, 
Весте
, 
Гаспра
, 
Ида
, 
Дактиль
жəне
т
.
б
.), 
олар
20 
км
/
с
жылдамдықпен
Күнді
айнала
3 
жылдан
9 
жыл
аралығында
қозғалып
жүреді
.
Қазіргі
белгілі
ең
кішкене
астероид
– 
ВА
 
деп
аталады
, 1991 
жылы
ашылған
, 
диаметрі
9 
км
аспайды
.
Кейбір
астероид
орбитасы
шеңбер
емес
, 
өте
созылыңқы
пішінге
ие
болып
, 
Жер
мен
Марс
тра
-
екторияларын
кесіп
өтеді
. 
Мысалы
, 
Икардың
орбитасы
Жерге
7 
млн
км
дейін
жақындайды
. 

81
Кейбір
астероидтар
топтарға
бірігеді
, 
оларға
Аполлон
,
 
Амур
топтарын
атауға
болады
. 
Ірі
астероидтар
ХІХ
ғасырдың
басынан
ба
-
стап
ашыла
бастады
. 
Иоганн
 
Даниэль
 
Тициус
,
 
Иоганн
 
Элерт
 
Боде
,
 
Франц
 
Ксавер
 
сияқты
ғалымдар
астероидтар
, 
олардың
орны
туралы
алғашқы
мағлұматтар
берген
болатын
. 
Ең
бірінші
астероидты
италия
астрономы
Джузеппе
 
Пиацце
1801 
жылы
1 
қаңтарда
телескоппен
аспан
кеңістігін
бақылау
кезінде
кездейсоқ
ашты
. 
Оны
ежелгі
грек
мифологиясындағы
Церера
 
есімімен
атады
. 
Алайда
, 
бұл
аспан
денесі
аз
уақыттан
кейін
жоғалып
кетіп
, 
оны
бірнеше
айдан
кейін
неміс
математигі
əрі
астрономы
Ио
-
ганн
 
Карл
 
Фридрих
 
Гаусс
күрделі
есептеулер
негізінде
оның
орнын
анықтап
берді
. 
Айтылған
жерден
Церераны
қайтадан
тауып
алды
. 
1802 
жылы
астрономиямен
айналысатын
неміс
дəрігері
Генрих
 
Вильгельм
 
Маттеус
 
Ольберс
 
Церерамен
қатар
тұрған
Паллада
астероидын
ашты
. 1804 
жылы
неміс
астрономы
Карл
 
Людвиг
 
Хар
-
динг
 
Юнонаның
, 1807 
жылы
Ольберс
 
Вестаның
орнын
анықтады
.
 
Нептун
орбитасынан
55 
астрономиялық
бірлікке
тең
қашықтықта
екінші
астероид
белдеуі
орналасқан
. 
Оны

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: