Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

75
Сатурн
–
Күннен
алтыншы
кезекте
орналасқан
ғаламшар
. 
Сатурнның
массасы
Жер
массасынан
95 
есе
артық
. 
Оның
диаметрі
Жер
диаметрінен
9,46 
есе
артық
, 
ұзындығы
120 420 
км
тең
. 
Өз
білігінен
10,14 
сағатта
бір
рет
айналып
өтеді
. 
Күннен
орташа
қашықтығы
800 
млн
км
(
максимум
1
млрд
429 
млн
км
), 
орбита
бойы
-
мен
29,5 
жылда
бір
рет
айналып
шығады
. 
Сатурн
– 
Күн
жүйесіндегі
ерекше
ғаламшар
, 
оның
басты
ерекшелігі
экватор
маңында
сақинасының
болуы
. 
Сақинаның
диаметрі
274 
мың
км
, 
ғаламшар
диаметрінен
екі
есеге
жуық
үлкен
. 
Сақина
жазықтығы
орбита
жазықтығына
29
о
еңкіштікпен
орналасқан
. 
Əрбір
14-15 
жылда
сақина
қырынан
бұрылып
, 
Жерден
көзге
көрінбей
қалады
. 
Сақинаның
қалыңдығы
2 
км
шамасында
, 
ғарыштан
жасалған
бақылаулар
нəтижесінде
оның
арақашықтығы
түрліше
, 
бірнеше
жіңішке
шеңберлер
жиынтығынан
тұратыны
анықталған
. 
Сақина
силикатты
қатты
заттардан
, 
бірнеше
миллиметрден
бірнеше
метрге
жететін
мұзды
жентектерден
құралған
. 
Сатурн
сақинасын
ең
алғаш
рет
1610 
жылы
Галилео
 
Галилей
көрген
бола
-
тын
(
24-
сурет
).
Осыдан
жарты
ғасыр
өткенде
голланд
ғалымы
Христиан
 
Гюй
-
генс
 
Сатурнда
сақина
бар
екенін
, 
ал
1675 
жылы
француз
астроно
-
мы
Жан
 
Доминик
 
Кассини
 
ғаламшар
мен
сақина
арасының
ашық
екенін
мəлімдеді
. 
24-
сурет
.
 
Сатурн
 
ғаламшары

76
Сатурн
газ
бен
сұйықтықтан
тұратындықтан
оның
экваторлық
бөлігі
полярлық
аймақтарға
қарағанда
жылдам
айналады
, 
полюстердегі
айналу
периоды
26 
минутқа
баяу
жүзеге
асады
. 
Сатурн
Күн
жүйесіндегі
тығыздығы
су
тығыздығынан
төмен
ғаламшар
, 
оның
көрсеткіші
0,69 
г
/
см
3 
тең
.
Сатурн
атмосферасы
тығыз
, 
оның
қалыңдығы
37-40 
мың
км
шамасында
. 
Атмосфера
тығыздығы
Жер
атмосферасынан
1,5 
есе
артық
, 
беткі
ауаның
орташа
температурасы
– 180
0
С
(
25-
сурет
).
Сатурндағы
магнит
өрісі
Жермен
салыстырғанде
екі
еседей
əлсіз
жəне
Жер
магнит
өрісіне
қарама
-
қарсы
полюстік
сипатта
орналасқан
. 
Сатурн
атмосферасында
дауылдар
жиі
қайталанады
, 
желдің
жылдамдығы
ендікке
байланысты
өзгеріп
отырады
, 
Юпитермен
салыстырғанда
үш
есе
қуатты
соғады
. 
Сатурн
бетінде
Үлкен
 
Қоңыр
 
Дақ
 
анықталған
.
Бүгінгі
таңда
Сатурнның
46 
табиғи
серігі
бар
екені
анықталған
, 
олардың
8 
негізгі
деп
танылған
. 
Ең
қашық
орналасқаны
– 
Феба
,
 
диаметрі
110 
км
, 
13 
млн
км
қашықтықта
550 
күнде
бір
рет
ғаламшарды
кері
бағытта
айналып
шығады
. 
Ең
жақын
орналасқан
– 
Ми
-
мас
, 
диаметрі
195 
км
, 185,4 
мың
км
қашықтықта
94 
күнде
бір
айналым
жа
-
сап
отырады
. 
Ең
үлкен
серігі
–
 
Титан
 
деп
атала
-
ды
, 
оның
диаметрі
5150 
км
. 1655 
жылы
голланд
ғалымы
Христиан
 
Гюйгенс
 
ашқан
. 
Титанның
беткі
бөлігінен
мұхиттар
мен
теңіздер
, 
құрлықтар
анықталған
. 
Температурасы
180
0
С
дейін
жетеді
, 
онда
қызғылт
-
сары
түсті
метан
мен
этаннан
құралған
атмосфера
қабаты
орналасқан
. 
Энселад
–
серігі
Күн
жүйесіндегі
ең
ақшыл
түсті
аспан
денесі
болып
саналады
, 
ол
түс
оның
бетін
жауып
жатқан
қыраудан
болуы
мүмкін
деп
жорамалдайды
. 
Оның
бетіндегі
аса
ірі
екі
кратер
– 
Али
-
Баба
 
жəне
Аладдин
 
деп
аталады
. 
Гиперион
 – 
деп
аталатын
келесі
серігі
бұрыс
пішінді
жəне
бір
ай
ішінде
өз
білігінен
айналу
жылдамдығын
ондаған
пайызға
дейін
өзгерте
беретін
, 
ерекше
аспан
денесі
болып
саналады
. 
Оның
негізі
себебі
ғылымға
əлі
белгісіз
.
25-
сурет
.
 
Сатурн
 
атмосферасының
 
құрамы

77
Уранның
 
– 
диаметрі
Жер
диаметрінен
4 
есе
үлкен
, 
оның
ұзындығы
51 300 
км
жетеді
. 
Массасы
Жер
массасынан
14,5 
есе
артық
, 
өз
білігінен
17 
сағат
14 
минутта
батыстан
шығысқа
қарай
кері
бағытта
бір
рет
айналып
шығады
. 
Өз
орбитасы
бойымен
84 
жыл
-
да
бір
рет
айналып
шығатын
Күн
жүйесіндегі
жетінші
ғаламшар
. 
Уранда
жер
магнетизміне
қарама
-
қарсы
магнит
өрісі
бар
, 
оның
қуаттылығы
Жердегі
магнит
өрісінен
екі
есе
төмен
.
Уран
ғаламшарын
1791 
жылы
13 
наурызда
ағылшын
астрономы
Уильям
 
Гершель
ашқан
болатын
. 1977 
жылы
Уранда
бірнеше
мет
-
рден
бірнеше
километрге
жететін
10 
сақина
бар
екені
анықталып
, 
1986 
жылы
«
Вояджер
-2
» 
зонды
оларды
суретке
түсірген
болатын
. 
Сақинаның
ішкі
бөлігінде
диаметрі
16-24 
км
жететін
бұрыс
пішінді
жартастар
қозғалып
жүреді
, 
оларды
«
бақташы
-
серіктер
» 
деп
атай
-
ды
. 
Ғалымдар
оларды
астероидар
болуы
мүмкін
деп
жорамалдайды
.
Оның
басқа
ғаламшарлардан
басты
айырмашылығының
бірі
– 
айналу
білігінің
орбита
жазығымен
қатар
болуы
, 
экватордың
орбитаға
еңкіштігі
82
о
-
ты
құрауы
. 
Нақты
айтқанда
, 
Уран
жантайып
жатқан
сияқты
болып
көрінеді
. 
Сондықтан
полюс
маңындағы
күн
мен
түн
ұзақтығы
42 
жылға
, 60
о
ендікте
28 
жылға
, 
ал
30
о
ендікте
14 
жылға
созылады
. 
Уранның
онша
үлкен
емес
тасты
-
темірлі
заттардан
құралған
қатты
ядросы
бар
. 
Оның
беткі
бөлігінен
бірден
8500 
км
жететін
тығыз
атмосфера
қабаты
басталады
. 
Атмосфера
құрамынан
кішігірім
сақиналық
құрылымдар
, 
дақтар
, 
құйындар
мен
ағындар
жүйесі
анықталған
, 
бұл
өз
тарапынан
ауа
массалары
циркуляциясының
қуатты
жүретінін
дəлелдейді
. 
Желдердің
бағыты
ғаламшар
айналу
бағытына
сəйкес
қалыптасады
, 
алайда
, 
жоғары
ендіктерде
олар
қуатты
құйын
сипатына
ауысады
.
Уран
атмосферасының
көгілдір
-
жасыл
түсті
болуы
төмен
тем
-
пература
жəне
құрамында
гидроксил
(
ОН
) 
радикалдарының
бо
-
луымен
түсіндіріледі
. 
Уран
атмосферасы
құрамында
басым
түрде
сутек
пен
гелий
кездеседі
, 
ал
оның
ішкі
аралықтарында
метан
бұлттары
бар
екені
анықталған
. 
Сондай
-
ақ
Юпитер
жəне
Сатурнмен
салыстырғанда
метан
, 
ацетилен
сияқты
көмірсутектер
үлесі
біршама
жоғары
болып
келеді
(
26-
сурет
). 
Урандағы
беткі
орташа
ауа
температурасы
 – 
200
0
С
шамасында
. 
Уранның
бір
жарты
шарында
қыс
бірнеше
жылға
созылады
, 
ал
жаз
кезінде
де
жылыну
мүмкіндігі
төмен
, 
өйткені
ғаламшар
Жермен
салыстырғанда
Күн
жылуын
370 
есе
аз
алады
. 
Орта
ендіктердегі

78
қуатты
желдер
Уран
бетіндегі
ауа
массаларын
Жердегі
тəрізді
бағыттарда
қозғалысқа
келтіреді
. 
Олардың
жылдамдығы
40 
м
/
с
-
тан
160 
м
/
с
дейін
жетеді
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: