Николай Гаврилович Чернышевский (1828—1889)

Орыстың ұлы сыншысы, философ-материалист, жалынды революцияшыл-демократ, жазушы және публицист Николай Гаврилович Чернышевский 1828 жылы 24 июльде Саратов қаласында священниктің семьясында туды. Бастауыш білімді үйінде алған, онан кейін жергілікті семинарияда оқып, кейін Петербург университетінде оқыды. Университетте оқыған кезінің өзінде крепостнойлық бұғаудың езгісінде жүрген қарапайым халықтың өміріне зер сала көңіл аударды. Оның дүниеге көзқарасы крепостнойлық құрылысқа қарсы шаруалар қозғалысының барған сайын құлаш жайған жылдарында қалыптасты.

Н. Г. Чернышевский 1851—1853 жылдардың аралығында Саратов гимназиясында оқытушылың қызмет атқарады. Чер-нышевскийдің ұстаздық қызметі оның педагогикалық еңбекті сүйетіндігін көрсетті.

Оның сабақтарынан жастар алғаш рет Белинскийдің, Гогольдің және басқа алдыңғы қатарлы жазушылардың тамаша шығармалары жөнінен мәліметтер еститін.

1853 жылы Н. Г. Чернышевский магистрлық ғылыми атақ алу үшін Петербургке барады, онда ол “Өнердің шындыққа

эстетикалық қатынасы” деген тақырыпта диссертация қорғайды.

Үдеп келе жатңан шаруалар толңыны кезіндегі революцияшыл қызметіне байланысты, 1862 жылы 7 июльде Н. Г. Чернышевский тұтқынға алынып, Петропавловск қамалына отырғызылды, кейін Сибирьге мәңгі жер аударылады. Тек 1883 жы-

130

лы алдымен Астраханьда, кейіннен Саратовта тұруға рұқсат

Чернышевский айдауда 20 жылдан астам жүрді. Бірақ осынша азап жылдарын басынан кешірсе де, бұл тамаша революционер өзінің революцияшыл жолынан кайтпады. Ол Петропавловск қамалында “Не істеу керек?” романын, айдауда жүріп “Пролог” романын жазады.

Өзінің туған ңаласына келгеннен кейін Н. Г. Чернышевский зор творчестволық жұмыспен айналысып, халқы және жас ұрпақ үшін жаңа еңбектер беруді арман етеді, бірақ бұл арманы орындалмады. Жалынды патриот, еңбекші халықтың бостандығы мен бақыты жолында күрескер, ұлы ойшыл, революционер Н. Г. Чернышевский 1889 жылы 17 октябрьде қайтыс болды.

Н. Г. Чернышевскийдің революцияшыл қызметі мен көзқарасын

В. И. Ленин жоғары бағалады. “Чернышевский 50-жылдардан бастап 88-жылға дейін тұтас философиялық материализмнің дәрежесінде бола білген, неокантшылардың, позитивистердің, махистердің және басқа сондай шатастырушылардың өрескел сорақылықтарын лақтырып тастай білген — орыстың бірден-бір шын ұлы жазушысы” ^х,— деп жазды В. И. Ленин.

Өзінің философиялық көзқарасы бойынша Н. Г. Чернышевский заманының ірі материалисі болды, ол дүние материалдық және объективті деп таныды. Нақты материалдық дүние адам білімдерінің негізі, сондықтан ол — бірінші, ал біздің ойлауымыз — материалдық дүңиенің жемісі, сондықтан ол — екінші деп есептеген.

Қоғам өмірінің оқигаларын түсіндіруде Чернышевский тарихи материализмге қарай өрлеп отырды, бірақ ол идеализмнен де түпкілікті арыла алмады. Социализмге ескі шаруалар қауымдары арқылы өтуді арман етті, өйткені ол социализм орнататын күш пролетариат екенін білмеді жэне ол кезде білуі де мүмкін емес еді. Бірақ Чернышевский өзінің теориясымен ғылыми социализмге барлық утопистерден әлдеқайда жақын келді, өйткені ол өзінің үмітін революцияға артты. “Русъті қолдарына балта алуға шақырыңдар!” — деп жазды ол. Демек, Чернышевскийдің утопиялық социализмі оның революциялық демократизмімен тығыз байланысты болды.

Тәрбиенің_ролі'>Тәрбиенің ролі Чернышевский өз заманында кең талқыланып

мен мәні жатқан қоғамдық-педагогикалың мәселелерге араласты, соның бірі — адамның қалыптасуына әсер ететін негізгі факторлар жөнінен айтқан ойлары.

¹ В. Й. Л е н и н. Шығармалар. 14-том, 397-бет.

131

Чернышевскийдің көрсетуінше, адамның рухани бейнесін сипаттайтын мінез-құлқының, адамгершілігінің, басқа да қа-сиеттерінің өзгешелігі оның тұқымынан емес, адамның еңбегі мен өмір жағдайлары және тәрбиенің әсерінен болады. Оның “Ғылыми ұғымдар очерктері” еңбегінде әр мамандықтағы адамдардың, мысалы: жер өңдеушілердің, ақсүйектердің, қолөнершілердің түсінігіндегі, мінез-құлқындағы және әдетіндегі өзгешеліктер тумыстан біткен өзгешеліктер емес, олардың қоғамда алатын орнына, еңбегі мен тұрмыс жағдайларына және тәрбиесіне байланысты деп есептеген.

Батыс Европаның социалист-утопистері көрсеткендей, Чернышевский адамды өз айналасын қоршаған дүние мен тәрбиенің дәрменсіз нәтижесі демеген, революционер болғандықтан, ол адам өзі өмір сүріп отырған ортасына, жағдайына белсенді араласуы тиіс, ұнамсыз ортамен күресуі керек деген. Міне, осылайша

Н. Г. Чернышевский тәрбиені адамның қалыптасуындағы негізгі факторлардың бірі деп дәлелдеп, оның ролі мен маңызын анықтауда көп ілгері тұрды. Бірақ Чернышевский де кейде тәрбиенің ролі мен мүмкіншілігін асыра бағалады.

Тәрбиенің маңызы жөніндегі мәселемен тығыз байланысты түрде Чернышевский самодержавиелік крепостнойлық құрылыс жағдайындағы Россиядағы тәрбиені, үкіметтің “ағарту”

саясатын негізінен сынап өтті. Өзінің “Ырымшылдық және логика ережелері” деген мақаласында елдің қарақғылығы мен сауатсыздығын сипаттады: “Россия империясында түрушы 65 немесе 70 миллион тұрғыннан 5 миллиондай оқи білетін адамдар бар деп есептеледі, бұл цифрдің өзі де артығымен алынған болар”',— деп қайғыра жазды. Көп мақалаларында ол мектептердің мүшкіл халін суреттейді: “Мектеп тарбиесінде Россияда да, Батыста да тоқыраушылық орын алған. Мұнан 300 жыл бүрынғыдай мектепте оқыту әдістері де төмен, баланың өз бетінше ойлауы түбірінен жойылған². Осы көзқарастарынан кейін Чернышевский мектептің ағарту ісінің бұл жағдайы жаңаша ойластырылған негізде өзгеруі тиіс деген қорытындыға келеді.

132

Өзінің “Земледельческая газета” және “Июль монархиясы” мақалаларында бостандық пен ағарту ісінің бір-бірінен бөлінбестей байланыстылығын көрсетті, халық саяси өкімет билігін өз қолына алмай, ағарту жүйесі нағыз халықтың болмайтынын жете көре білді. “Саяси билік, материалдық әлауқат және білімділік — осы. үш нәрсе бір-бірімен тығыз байланысты,— деп жазды ол,— кімде-кім қайыршылықта күнелтсе, ол өзінің ой-өрісін дамыта алмайды, ал ой-өрісі тар адам билікті өз өмірінің пайдасына жұмсай алмайды. Саяси билікті пайдалана алмайтын адам езгіден, демек, қайыршылықтан, надандықтан арыла алмайды” '.

Революционер Чернышевский халық ағарту ісін түбірлі

қайта құрудың басты жолы — халық революциясы деп білді.

Бұл мәселеде ол интернационалдық бағытта болды: ағарту ісіндегі ұлттық тежеушілікке қарсы шықты, білімді бүкіл халыққа жеткізу жолындағы күрес тек орыс халқының ғана ісі емес, өзге халықтардың да, бүкіл дүние жүзі адамдарының борышы дел есептеді. Осы мәселеге байланысты Чернышевский әр халықтың ана тілінде оқуын табанды түрде жақтады.

Н. Г. Чернышевский тәрбие мен оқытудың маңсаттары мен міндеттерін де революцияшыл-демократтық тұрғыдан шешті. Оның ойынша, тәрбиенің мақсаты — қоғамдық идея жағынан ұстамды күрес адамын, революционерді тәрбиелеу, халық мүддесін ойлайтын, “азаматтық істерге” араласа алатын, адал ниетті адамдар тәрбиелеу.

Тәрбиенің осы мақсаттары арқылы тәрбиеленетін жаңа адамдардың аса маңызды қасиеттерінің бірі — отанға және өз халқына деген сүйіспеншілік деп есептеді. “Әрбір орыс адамының тарихи маңызы оның отанға еткен еңбегімен, оның адамгершілік азаматтығы — оның патриоттық күшімен өлшенеді”,— деп жазды. Ол бұл образды өзінің атақты “Не істеу керек?” романындағы кейіпкер Рахметов арқылы береді.

Сөйтіп, Чернышевскийдің педагогикалық принципінде: бүкіл жаңаның жеңіп шығуы жолындағы күресшілерді тәрбиелеу,

133

Чернышевскийдің зер сала көңіл бөлген мәселесі — осы мектепте берілетін білімнің көлемі мен бағыты жөніндегі мәселе еді. Ол осы кезде орыстың белгілі педагогы Н. И. Пироговтың “Өмір мәселелері” деген мақаласында негізделген мектепте алдымен жалпы білім беру жөніндегі ойларын қолдайды.

Жалпы білім Чернышевскийдің көрсетуінше, адамның болашақ мамандықтарына негіз болады. Жан-жақты жетілдіруді көздейтін жалпы біліммен қаруландырмайынша, адамды білімді және маман деп түсінуге болмайды деді ол. Әрбір адам өзіне тән өмір саласының арнаулы жолына түсуіне қарамастан, жалпы білім оның болашағының мызғымайтын негізі болатындығын көрегендікпен дәлелдеп шықты. “Александр Сергеевич Пушкин...” деген еңбегінде жалпы біліммен қаруланған білімді адамды суреттейді: “Ол — кең көлемді білімді, ойлауға машықтанған, сезімтал адам” '.

Білімнің бағыты жөнінде ойластыра келе, Чернышевский табиғат және қоғам туралы, яғни ғылыми жаратылыс және қоғамдық білімдер беруді талап етті. Материалист болуына байланысты Чернышевский жаратылыстану ғылымын аса жоғары бағалады. Бұл ғылымды ол айналасын қоршаған дүние туралы адамда дұрыс көзқарас қалыптастыратын, ескі наным, сенімдермен күресу құралы деп есептеді. Сөйткенмен де Чернышевский саяси-қоғамдық көзқарастарды қалыптастыратын ана тілінің, әдебиеттің, тарихтың маңызын да жоғары бағалап отырды.

Жаңадан құрылатын мектеп, Чернышевскийдің көрсетуінше, жаңа дидактикалық негізде, ескі мектептің әдістерінен басқа, жаңа оқыту әдістерімен жұмыс істеуі тиіс. Оқытуды ұйымдастыру, оқыту әдістері мен тәсілдері оқушылардың сан алуан білімдерді ойдағыдай игеруіне, олардың рухани күші мен қабілеттерінің жан-жақты дамуына, дүрыс ой-пікірлерінің қалыптасуына зор әсер етуге тиіс деп есептеді. Материалдың көлемін, сипатын жане оңыту әдістерін анықтауда оқушылардың ерекшеліктерін, олардың ой-өрісі мен қабілеттерін қатаң еске алуды, материалдың біртіндеп және тізбектеп берілуін әрдайым сақтап отыруды, мазмұндауда да, анықта-

¹ Н. Г. Ч е р н ы ш е в с к и й. Толық шығармаяары. II том, 311 312-беттер.

134

Чернышевский әсіресе мұғалімнің сабақтағы баяндауы мен әңгімесіне баса назар аударды, сабақтың тартымды формада, қарапайым да ұғымды, көп сөзді болмай, орынды дәлелдер, айқын мысалдар, анық деректер келтіріліп жүргізілуін талап етті.

Патриотизм, Чернышевскийдің көрсетуінше, адамгершіліктің басқа бір саласы гуманизммен тығыз байланысты. Орақ іске қызмет ету үнемі адамгерщілікті керек етеді дей отыра, Чернышевский гуманизмді теріс ұғынушыларды сынады, оның пікірінше, шын гуманист адам айналасындағы адамдарға зор сүйіспеншілік және құрмет сезімімен қарауы, қайырымды болуы, зиянды әрекеттер мен істерге қарсы шығуы, адам баласының мұқ-мұқтажын біліп отыруы, жамандық атаулының бәріне келіспес, мейрімсіз күрес жүргізе білуі тиіс. Ол жастарға М. В. Ломоносов пен Н. В. Гоголь патриотизмін үлгі етті.

“Саяси экономияның негіздері”, “Н. А. Добролюбов”, “Гоголь дәуірінің очерктері...” деген және тағы басңа шығармаларында

Н. Г. Чернышевский адамгершіліктің маңызды бір саласы, адамның өмір сүру шарты, адамның пайдалы істері іүіен әрекеті — кең мағынадағы еңбек деп есептеді. Сондықтан жастар табанды түрде еңбекке, жалпыға пайдалы жүмысқа тәрбиеленуі, оны сүйе білуі тиіс. Болашақ қоғамның барлық мүшесі өз әлдеріне қарай еңбекке араласады дей отыра, “Не істеу керек?” романында (“Вера Павловнаның төртінші түсі”) болашаң қоғамдағы ерікті де сергек еңбекті суреттейді. Чернышевскийдің ойынша, мектептің басты міндеті — оқушыларды еңбекті құрметтей білуге және оның дағдыларын үйрете білуге тиіс, бүл тек сөз арқылы иландырумен бітпейді, кайта балалар әр түрлі еңбек салаларына тікелей араласуы керек.

Тәрбиенің әдістері жөнінен Чернышевский сендіру, иландыру әдістерін қолдайды. Ол сапалы оқудың өзі тәрбиеге күшті әсер ететіндігін ескертті.

Чернышевский оқу мен тәрбиедегі негізгі жауапкершілік мұғалімге жүктеледі деп есептеді, сондықтан мұғалімнің

педагогикалық қызметі мен қоғамдық орнына ерекше мән бер-

135

Ғылыми және идеялық мазмұны жағынан Н. Г. Чернышевскийдің педагогикалық көзқарасы, педагогика туралы Маркске дейінгі ойшылдар айтқан пікірлердің ең құндысы болып табылады. Педагогика мен ағарту ісіндегі реакцияшыл көзқарастарға қарсы күресте оның көзқарасы Россияның прогрессившіл күштерінің тамаша құралы болып табылады.

Орыс халқының ұлы ойшылы, тамаша сыншысы және публицист, педагог Николай Александрович Добролюбов 1836 жылдың 24 январында Нижний Новгородта (қазіргі Горький қаласы), священниктің семьясында туды. Ол бастапқы білімді үйінде және діни мектептен алды. Діни семинарияда орта білім алғаннан кейін, Петербургтегі Бас педагогикалық институтқа түсіп оқиды.

1857 жылы Н. А. Добролюбов институтты жемісті аяқтасымен, “Современник” журналының редакциясына тұрақты қызметке орналасады, мұнда ол алғашқы күннен бастап өзінің тамаша публицистикалық мақалалары арқылы асқан іскерлігі мен дарындылығын байқатады. Бірақ Н. А. Добролюбовтың тым әр салалы және жемісті қызметі ұзаққа созылмайды, жастайынан жабысқан өкпе ауруы күшейе береді. 1860 жылы шетелге емделуге барады, бірақ дерттің беті қайтпайды, 1861 жылы августа Петербургке қайта оралып, осыдан төсек тартып жатып қалады да, 1861 жылдың 17 ноябрінде 25 жасында дүние салады.

Н. А. Добролюбов институттан кейін творчестволың

136