-тарауды талқылауға арналған сүрақтар

6.  Инновациялық қызметті  мемлекеттік реттеу
6.1  Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеудің  маңыздылығы
Әлемдік  экономиканың  шапшаң  өсуі  -   инновациялық  нарықтың  даму 
үрдісінің  әсері.  Қазіргі  уақытта  үлкен,  кіші  мемлекеттердің  барлығы  дерлік, 
негізінен  инновацияның  үлттык,  аймақтық  жэне 
трансүлттық  күрделі 
жүйесінде,  жылдам  дамыған  жаңа  технологияларда  жүмыс  істеуде.  Нарықтық 
бэсеке  жағдайында, 
қолданыстағы  барлық  жоғары  технологиялар  дамыған 
елдердің  монополиялық  үстемдігінде,  ал  дамушы  елдер  тек  шикізат  беруші 
ретінде  ғана  қалып  отыр.  «Үлкен  Сегіздік»  0 8   елдері  жоғары  технология 
өндірісінің  90%-на  жэне  элемдік  табыстың  83%-на  ие.  Қазіргі  уақытта 
ғылымды  көп  қажет  ететін  өнімдер  барлық  дамыған  елдердің  негізгі  бюджетін 
толықтыру  көздері  мен  айқындаушы  факторлар  болып  есептеледі.  Жобалық 
жүмыстар  мен  ғылымға  деген  шығын  ЖЮ -мен  салыстырғанда  АҚШ, 
Германия,  Жапонияда  соңғы  бірнеше  жылда  шамамен  3%-ды  қүрады,  ал 
Үлыбританияда 2%-дан асып кетті.
Сонымен,  XX  ғасырдың  аяғында  Солтүстік  пен  Оңтүстік  арасында  үлкен 
технологиялық  алшақтық  байқалады,  бүл  бүкіл  элем  елдерін  технологиялық 
жағынан  үш топқа бөледі:  1)  инновация  әзірлеуші  жаңалықшыл  (новаторлар) -  
елдер;  2)  инновацияны  өз  мүддесіне  пайдаланатын  елдер;  3)  технологиялық 
прогрестер мен инновациялық үдерістерден тыс калған елдер.
Әлемдік  шаруашылық  байланыс  жүйесінде  дамыған  индустриалды 
елдермен  салыстырғанда  бүрынғы  кеңес  үкіметі  кеңістігіндегі  елдер  орташа 
дамыған  жэне  төмен  дамыған 
елдердің  қатарына  жатқызылады.  Қазақстан 
бүгінгі 
таңда 
отын-энергетика 
ресурстары 
жетіп 
артылатын, 
тау-кен 
металлургия  жэне  ауылшаруашылык  өнімдері  нашар  дамыған,  технологиясы 
қалып  қойған  кэсіпорны  бар,  оның  өңдеу  деңгейі  төмен,  негізінде  әлемдік 
нарыққа тек  шикізат  ресурстарын  экспорттай  алатын  ел  деп  саналады.  Металл 
өндірісі  мен  мүнай  өндіруден  басқа  салаларда  жабдықтардың  тозығы  әбден 
жеткен,  соңғы  3  жылда  олар  45%-дан  62%-ға  өсіп  отыр.  Өндірістік 
кәсіпорындардағы  тозығы  жеткен  машинаның,  жабдықтың  жэне  көліктің  үлес 
салмағы  12%-ға  жетіп  отыр. 
Металлургия,  машинажасау,  энергетика,  ауыл 
шаруашылығы  сияқты  маңызды  салалардың  негізгі  қорлары  толығымен  өз 
мүмкіндігін  өтеп  шықты,  енді  жаңартуды  қажет  етіп  отыр.  Ішкі  жэне  сырткы 
нарықтарға бэсекеге қабілетті  өнім шығару үшін, экономиканың технологиялық 
деңгейін көтеру,  отандық өндірісті дамыту қажет.
Қазіргі  экономикалық  жағдайлардағы  элемдік  қауымдастықтың  дамудың 
жаңа  сапалы  сатысына  көшуі  -   инновациялық  жэне  инвестициялық 
үдерістердің 
белсенділігінің 
артуымен  байланысты. 
Еркін  бэсекелестік 
механизмі  дамыған  нарық  жағдайында  үсыныс  пен  сүраныс  проблемаларын 
шешуде.  Дегенмен  элемдік тэжірибеде  белгілі  ғылыми-инновациялық саладағы 
көптеген 
индустриалды 
елдердегі 
нарықтық  қатынастарға  мемлекеттің 
араласуын көріп отырмыз.  Инновациялық негіздегі қазақстандық дамудың жаңа 
формалары 
мен 
әдістерін 
табу 
қажеттілігі 
туындап 
отыр. 
Бәсекеге 
қабілеттіліктің  артуы  инновациялық  үрдістердің  белсенділігінің  артуымен
122

тығыз  байланысты.  Өндіріске  жаңа  технологиялардың  ендірілуі,  оның  ішінде 
ресурстарды  үнемдейтін  жэне  ішкі  жэне  сыртқы  нарықтарда  шетелдік 
аналогтармен  табысты  бэсекелесе  алатын  үздік  түтынушылық  қасиеттері  бар 
инновациялық өнімдердің шығарылуын кеңейту болып табылады.
Жапонияның  «8опу»  фирмасының  президенті  Акио  Морито  үлттық 
инновациялық  жүйе  мен  қоғамның  үлгтық  инноваңиялық  қабілетін,  үлттық 
инновациялық  менталитетін  қалыптастырудың  маңыздылығына  тоқтала  келіп 
былай  дейді:  «Жапонияның  экономикалық  қуаттылығының  арту  себебі
шетелдің  маңызды  зерттеу  нэтижелерін  сатып  алып  отырғандығында  емес... 
Оған  Жапония  үлкен  нэтижелерге  негізделген  өнімді  шығару  жолын  табу 
арқылы жетіп  отыр.  Америкада технологияларға деген тапшылық жоқ.  Алайда, 
онда  осы  технологияларды  коммерциялық  түрғыда  қолдануға  бағытталған 
шығармашылық  белсенділіктің  төмендігі  байқалады.  Менің  ойымша,  бүл  -  
Америкадағы  ең  ірі  проблема.  Ал  Жапониядағы  шығармашылық  белсенділік  -  
оның ең мықты жағы».
Бүл  мемлекеттің  экономикалық басымдылығы  формуласының  нәтижесі  -  
негізгі  білімнің,  патенттер  мен  технологиялардың  коммерциялық  өнімге 
айналуының  көрсеткіші.  Мүның  барлығын  адамдардың  инновациялық  қызметі 
мен  жоғары  шығармашылық  белсенділігі  қамтамасыз  етеді.  Осы  түрғыдан 
келгенде,  бай  мемлекет  дегеніміз  -   дамыған  инновациялық  жүйенің  жоғары 
сапасын  қамтамасыз  еткен  мемлекет,  яғни  үлттык  инновациялық  қабілет 
деңгейі  жоғары  ел,  үлттық  инновациялық  менталитетті  қалыптастырған 
мемлекет деген сөз.
Технологиялық жағынан дамыған елдерде ғылыми жаңалықтар жүйесінде 
университеттер  маңызды  рөл  атқарады.  Өйткені  олардың  басты  қызметі 
мамандарды  дайындауға  ғана  емес,  негізін  қолданбалы  зерттеулерді  жүргізуге 
бағытталған  ғылыми  кешендер  қүрайды.  Инновациялық  дамудың  элемдік 
тэжірибесіне  қарасақ,  бүл  мемлекеттердің  қол  жеткізген табыстары  ғылым  мен 
техника  жетістіктерінде  жатқанын  көреміз.  АҚТТТ  пен  Үлыбритания  жалпы 
үлттық  қаржының  ТТ  -   Т2%-ын  ғылымның  дамуына  бөледі.  Ал  Франция  мен 
Жапонияда  бүл  көрсеткіш  15 
Т6%-ды  қүрайды.  Сондықтан  АҚТТТ,  Германия, 
Жапония  мен  Үлыбританияның  алдыңғы  қатарлы  жоғары  оқу  орындары 
әлемдегі  аса ірі ғылыми орталықтар болып есептеледі.
Инновациялық  қызметтерді  реттеу  мақсатында  мемлекет  инновациялық 
қызметке  тікелей  жэне  жанама  қолдау  көрсете  алады.  Инновациялық  қызметті 
тікелей  мемлекеттік  реттеу  ғылым  мен  техниканың  дамуының  негізгі 
бағыттарын 
таңдау, 
мемлекеттік 
бюджеттен 
жобаларды 
мақсатты 
қаржыландыру,  инновациялық  қызмет  инфрақүрылымын  қалыптастыру  жэне 
т.с.с.  негізінде  жүзеге  асады.  Ал  инновациялық  қызметті  жанама  реттеуге 
фискалдық  эдістерді  қолдану  (жеңілдікті  салық  салу,  жылдамдатылған 
амортизация, жеке нарықтар мен  салаларды реттеу),  интеллектуалдық меншікті 
қүру,  қорғау  саласында  нормативті  қүқықтық  реттеу,  ғылыми  білімді 
коммерциялизациялауға қатысушылар үшін қолайлы жағдайлар жасау жатады.
Өндірістік  қатынастардың  негізгі  субъектісі  мемлекет  болып  табылады. 
Бүгінгі  таңда  мемлекеттің  рөлін  айқындау  мәселесі  маңызды  болып  отыр.
123

Мәселе  мемлекеттің  тиімді  элеуметтік-экономикалық  жүйені  қалыптастыруда 
белгілі  рөлге  ие  болуында  емес,  елді  жаңа  инновациялық  деңгейге  көтеруде, 
эсіресе  өндірістік  салада  бір  талпыныс  күші  керек.  Бүл  өз  кезегінде  үзақ 
мерзімді  қаржылық  шығындар,  осы  үдерісті  үйымдастырумен  байланысты 
үлкен  қызмет.  Осы  жағдайда  мемлекет  инновациялық  үдеріске  тиімді  эсер  ету 
үшін қандай іс-қимыл жасау керек екенін анықтап алу керек.
Эволюциялық даму  жағдайында үлттық деңгейде  инновациялық жүйенің 
қалыптасуының  негізгі  субъектісі  жеке  бизнес  болып  табылады.  Сондықтан  да 
инновациялық  кәсіпкерлікті  қалыптастыруга  мемлекеттің  белсенді  қатысуы 
заңды қүбылыс деп түсіну керек.
Мемлекет  қызметіндегі  маңыздысы  жаңа  өнімді  ойлап  табу,  оны  жасау 
жэне  өндіріске  енгізу  арқылы  инновациялық  өнімді  шығарудың  бірыңғай 
инновациялық  тізбегін  қалыптастыру.  Инновациялық  өнімді  жылжытудың 
бірыңғай  технологиялық  тізбегін  қалыптастыру  керек.  Бірыңғай  жүйесіз 
инновациялық үдеріс субъектілерінің қызметі накты нәтижеге жете алмайды.
Қазіргі 
мемлекеттік 
инновациялық 
үрдістердің 
коррдинаторы, 
ынталандырушы  рөлін  атқарып  жатқанда,  ғылыми-технологиялық  саясаттың 
негізгі міндеттері мынадай:
-  ғылыми-техникалық жэне  инновациялық саланы заңды шаралар негізінде 
қоргау, қолдау;
-  өнеркэсіп пен гылым  арасындагы  байланысты күшейту,  инновацияларды 
өнеркәсіпке енгізуді жылдамдату;
-  ғылыми-технологиялық  даму  багытын  реттеу,  келешекте,  стратегиялық 
салалардың дамуына жағдай жасау;
-  ғылыми-технологиялық зерттеулерге,  инновациялық үрдістерге  мемлекет 
тарапынан 
қаржыландыру 
жолдары 
мен 
формаларын 
үйымдастыру, 
инвестициялар  багыттауды қолдау, ынталандыру;
-  ғылым  саласындагы  білім  беру,  мамандандыру  мәселелерін  шешу, 
жогары оқу орындарын, ғылыми институттарды, лабораторияларды қолдау;
-  мемлекеттік  экономика  инновациялар  диффузиясы  мен  технологиялар 
трансфертін  күшейту,  отандық  өнім  өндірісін  шетелдік  бэсекелестіктерден 
қорғау.
Дамыған  елдердің  тэжірибесі  көрсеткендей,  мемлекеттің  араласуынсыз 
инновациялык 
дамудың 
күткен 
нэтижелеріне 
жету 
қиын, 
сондықтан 
инновациялық  жэне  инвестициялық  саясатты  өңдеу  мен  жүзеге  асыру 
мемлекеттік  реттеудің  объектілері  болып  қала  беру  керек.  Мемлекеттік 
реттеудің  аспаптары  мен  нарықтық  механизм  арқылы  жүзеге  асатын  мақсатқа 
бағытталған  қүрылымды  саясат  экономиканың  қүрылымды  салаларының 
барлық элементтерінің өзара байланысын қамтамасыз етеді.
6.2  Инновациялық салаиы мемлекеттік реттеудің негізгі модельдері
Мемлекеттің  инновациялық  саясаты  жаңа  өнім  жэне  технологияны 
өндіруге  жэне  осы  негізде  отандық  тауарларды  нарыққа  өткізуді  кеңейтуде 
мемлекеттің  ықпалымен  багытталған,  эдістер  мен  бағыттардың  жиынтығын
124

көрсетеді.  Жеке  сектордың 
рөлі  өз 
зерттеулерінің  негізінде  инновацияны 
нарыққа  өңдеу  мен  өткізуде,  сонымен  қатар  отандық  жэне  шетелдік 
технологияларды  тартуда  көрінеді.  Мемлекеттің  рөлі  берік  білімдерді  алуға, 
инновациялық  инфрактураны  құруға,  стратегиялық  мінездегі  технологиялық 
комплексті  құрастыруға  жэне  инновациялық  қызметті  жүзеге 
асыру  үшін 
институционалдық қолайлы шарттар жасауга көмектесуді  білдіреді.
Инновациялық  саясаттың  негізгі  қагидаларын  қалыптастыруда  қогамның 
элеуметтік-экономикалық мақсаттары есепке  алынады.  Мүнда қысқа, үзақ,  орта 
мерзімдік  ішкі  заңдылықтарга  негізделген  гылым  мен  техниканың  дамуы, 
халық  шаруашылыгы  мен  есеп  жүргізудің  бірлігін  анықтайды.  Инновациялық 
саясатты  іске  асыруда  өнеркэсіп,  кэсіпорындар  көбінесе  экономикалық 
өркениетке  үмтылуға  тырысады.  Жалпы  мемлекетте  жүргізілетін  гылыми- 
техникалық саясатты қалыптастырудың негізгі қагидалары төмендегідей:
-  орта  жэне  шағын  бизнес  субъектілерін  инновациялық  қызметке  тарту, 
олардың  қаржылық-несиелік  салада  толық  мемлекет  тарапынан  қамтамасыз 
етілуін талап ету;
-  инновациялық  саясатты  дамытуга  халықаралық  серіктестіктерді  тарту  жэне 
үлттық мүддені, интеллектуалдық әлеуеттікті  қоргау;
-  инновациялық  саясаттың  экономикалық-әлеуметтік  багытын  жеке-дара 
қарастыру;
-  әлеумеггік-экономикалық  тиімділікті  қамтамасыз  ететін  гылыми-техникалық 
дамудың жаңа багыттарын таңдап алу;
-  ғылым  мен  техниканың  басым  багыттарын  іске  асыру  үшін  ресурстарды  бір 
жерге топтастыру;
-  гылым-өндіріс  -   түтынушы  жүйесіндегі  халықаралық  еңбек  бөлінісінің 
объективті  үдерістерін  көрсету  үшін,  халықаралық  гылыми-техникалық 
ынтымақтастықтар мен топтарга мүше болу;
-  осы  жүйені  қолданысқа  енгізіп,  қалыптастыру  үшін  қажетті  орталықтың 
болуы.
Мемлекеттік 
ғылыми-техникалық 
саясат 
мемлекеттің 
элеуметтік- 
экономикалық саясатының қосымша бөлігі.  Оның негізгі мазмүндарының бірі -  
мемлекеттің  ғылыми-техникалық  жэне  инновациялық  дамуының  бағытын 
анықтап,  үзақ  мерзімді 
багыттар  жасап, 
оны  іске  асырудың  тиімді 
механизімдері мен жолдарын тагайындау.
Экономикалық  дамыған  елдерде  мемлекет  инновациялық  қызметтің 
дамуына  қажетті  экономикалық, 
қаржылық,  үйымдастырушылық  жэне 
нормативтік-қүқықтық жагдайларды жасау арқылы ынталандырады (8-кесте).
8-кесте.  Кэсіпорынның инновациялық элеуетін реттеу эдістері
Реттеу эдісі
Сипаттамасы
Техника-
технологиялык
Ж аңа 
техника 
жэне 
технологияны, 
технологиялык  инновацияларды  жасап  шыгару 
жэне 
жетілдіру, 
үйымдық 
технологиялық 
қүрылымды қалыптастыру
125

Экономикалық
Салықтық 
жеңілдіктер, 
банктік 
жэне 
мемлекеттік  кепілдіктер,  табыстылык  нормасы, 
инвестициялық 
жеңілдіктер, 
мемлекеттік 
инвестициялар, 
кедендік 
жеңілдіктер, 
жеделдетілген амортизация жэне т.б.
Үйымдастырушылық Бірлескен 
кэсіпорын 
қүруға 
қатысу, 
деконцентрация,  кэсіпорынды  қайта  кұру,  орта 
жэне шагын бизнесті дамыту жэне т.б.
Нормативтік-
қүқықтық
Шаруашылық 
субъектілерінің 
қызметін 
реттейтін  ережелерді 
бекіту  (заңдар  жэне 
актілер), 
экономикалык 
концентрацияны 
бақылау.
Инновациялық  саясат  орындалудың  екі  деңгейін  болжайды:  мемлекеттік 
жэне  жеке  кэсіпкерлік.  Булар  арқылы  ғылыми  зерттеулерді  жүргізуге  жэне 
оларды  өндіріс  нэтижесіне  енгізуге  қажет  қаржылық, 
еңбектік  жэне 
материалдық  ресурстар  шоғырланады.  Олардың  компромиссінің  жиынтыгына 
мемлекеттің  инновациялық  стратегиясы,  ұйымдық,  қаражаттық-экономикалық, 
құқықтық механизмдердің құрылуы жатады.
Ғылыми  зерттеулер  мен  өңдеулерді  қолдау  мақсатында  инновациялық 
үдерістерді  ұйымдық  түрде  басқару  мен  дамуына  мемлекеттің  қатысуы  XX 
ғасырдың  ортасында  қалыптасты,  екінші  жартысында  инновациялық  үдеріс 
дербес  багыт  ретінде  өңделе  бастады,  ал  жүзжылдықтың  соңында  үлттық 
инновациялық  жүйелердің  концепциялары  қалыптаса  бастады.  Ғылыми  жэне 
техникалық  зерттеулерді  ынталандыру  жэне  олардың  нәтижелерін  пайдалану 
мақсатында 
дербес  жэне  түтас  ғылыми  саясатты  өңдеу  идеялары  бірінші 
дүниежүзілік  соғыстан  кейін  АҚТТТ-та  алғашқы  рет  қүрылды.  Еуропа  елдерінде 
бүл  процесс  1 0 —  15  жылға  кешірек  пайда  болды.  Алғашында  қүрастырушы 
экономикалық  саясат  ретінде  жүмыс  істеген  ғылыми-техникалық  саясат  казіргі 
уақытта үлттық саясаттың дербес бағдары болып қалыптасты.
Инновацияларды  эр  түрлі  деңгейде  басқарудың  көптеген  түрлері  бар. 
Басқа  саясаттар  секілді  ол  барлық  елде  бірдей  емес,  алайда  бэріне  бірдей 
мақсатқа  бағынады:  инновациялық  белсенділікті  ынталандыру  мен  гылыми- 
техникалык әлеуетті дамыту.
Әр түрлі  дэуірлер  мен  эр түрлі  елдерде  бөлектеп  немесе  біріккен  күйінде 
мемлекеттің  мінез-қүлыктары  жайлы  бірнеше  үлгілері  бар.  Осы  немесе  басқа 
саясаттың бөлек элементтерін қалау немесе таңдау нүсқасы негізінде белгілі бір 
стратегиялық  мақсаттармен  байланысты  қогамдық  дамудың  қайсыбір  моделі 
берілген.
Ғылымда  озаттылыққа  үмтылған  елдер  қолданатын  модельдің  мэні 
ғылыми-өндіріс  цикл  сатыларының  барлығын  қамтитын 
ірі  масштабты 
мақсаттық  жобаларды  орындау  болып  табылады.  Ол  мыналардан  түрады: 
бюджет 
есебінен 
алынған 
НИОКР-дің 
барлық 
нэтижелері 
өндірістік 
қүралдарды  инвестициялау  немесе  жаңа  жүмыс  орындарын  қүру  міндетінде 
эрбір  отандық өндірушіге тегін немесе  арзан  бағада беріледі.  Бүл  саясат ғылым
126

мен  техниканың  нақ  өзі  жаңашаланудың  негізгі  тетігі  болып  табылады 
дегеннен  шығады  жэне  олардың  дамуына  ең  алдымен  мемлекет  жауап  береді. 
Мундай  нусқада  эр түрлі  мемлекеттік  бағдарламаларды,  ірі  ақша жумсауларды 
жэне  басқа  да  мемлекеттік  қатысуларды  өңдеуге  қол  жете  аламыз.  Мундай 
саясат  шамамен,  40-50  жылдары  пайда  болған.  Бул  елдерде  орталықтан 
реттейтін  инновациялық  қызмет  түрлері  жоқ,  бірақ  координациялық  механизм 
жэне қүқықгық шаралар жүйесі дамыған.  Бул жүйе жеке кәсіпкерлікке қатысты 
ресурстарды  элеуетті  пайдалануға  жэне  де  мемлекеттік  бюджетті  реттеуге 
бағытталған.  Әдетте  мундай  инновациялық  стратегия  түрін  «көшбасшы» 
немесе  «өсіруші»  деп  те  атайды.  Барлық  алда жүруші  жоғарғы  технологиялық 
салада өзіндік бастапқы зерттеулер нэтижесінде пайда болады (Соңғы жылдары 
бул стратегия Жапонияда көп қолданылады).
«Имитациялық  модель»  немесе  «уақытша  алу  моделі»  Жапонияда, 
Оңтүстік  Кореяда  қолданылған,  дамыған  елдерде  шығарылған  инновацияны 
уақытша  алуға  негізделген.  Бул  стратегия  арқылы,  инновацияны  шығарудағы 
бастапқы  үдерістерді  ескермей,  дайын  инновацияны  эрі  қарай  дамытуға 
болады.
Келесі  стратегияның  түрі  «тасымалдау»  деп  аталады.  Бул  стратегия 
Оңтүстік  Шығыс  Азияның  кейбір  елдерінде  жэне  де  Қытайда  қолданылады. 
Стратегияның  ерекшелігі  өте  қарапайымдылығы  жэне  де  ғылыми  техникалық 
зерттеулерді  қажет  етпейді.  Белгілі  бір  мемлекет  бурыннан  танымал,  дайын 
өнімді, ешбір өзгеріссіз сатып алып, қолданады.
Жалпы 
инновациялық 
стратегияны 
дурыс 
қолдану 
арқылы, 
экономикалық  жетістіктерге  жеткен  мемлекет  ретінде  -  Жапонияны  айтуға 
болады.  Жапонияның  технологиялық  саясаты,  эрқашанда  экономикалық  өсуге 
негізделген.  Екінші  дүние  жүзілік  соғыстан  кейін  Жапонияның  бірден-бір 
мақсаты  бузылған  экономикасын  қалыпқа  келтіру  еді.  Бул  мақсат,  іріктелген 
несиелік  саясат  негізінде,  ең  жана технологияларды  сатып  алып,  қайта  өрлеуді 
жүзеге  асыруға бағытталды.  Шетелдік технологияларды  сатып  алуда,  соңғы  30 
жыл  ішінде  Жапония  10  млрд.  долларга  шыгындалды.  Барлық  лицензиялар 
сомасы  42  мыңга  жуықтады  жэне  де  жартысынан  көбі  АҚШ-тан  алынган. 
Белсенді  импорттық  гылыми  техникалық  білім  арқылы  Жапония  тез  арада 
дамыган  елдер  қатарына  қосылды.  Осы  кезде  белсенді  рөл  атқарган  мемлекет 
болды.  Мемлекеттің  араласуы  аркылы,  ірі  фирмалардың  ғылыми  техникалык 
дамуы, кішігірім  фирмаларга да жағымды  эсерін тигізді.
Жапонияда  улттық  гылыми  техникалық  саясатты  жүзеге  асырып, 
қадагалап отыратын үш негізгі уйым бар:
>   Білім министірлігі.
>   Еылым жэне технология агенттігі.
>  Ғылыми  зерттеулерге  қолдау  көрсететін  сыртқы  сауда  жэне  өндіріс 
министірлігі.
Жапонияның  басқа  елдерден  айырмашылыгы  ядролық  энергетика 
жэне гарыштық зерттеулерге көп көңіл бөлуінде.
Осы секторларды дамытуда мемлекеттік қолдау жақсы көрсетілген.
127

Жапония  инновациялық  дамуды  мемлекеттік  қолдауда,  дәстүрлі  эдісті 
қолданбайды,  көбіне  Жапондық  мемлекеттік  органдар,  арнайы  эдістерді 
қолданады:
• Қаржылық ресурстарды мақсатты үйымдастыру.
• Соңғы технологияларды пайдалануда, кэсіпорындарға ыкпал етуі.
• Шетелдк ғылыми техникалық алмасуларды бақылау.
Мемлекет  инновациялық  үдерістерді  реттеуді,  тікелей  жэне  жанама  түрде 
жүргізеді.
Инновацияны  тікелей  мемлекеттік  реттеуде  ең  бастысы  мемлекеттік 
бюджет қолданылады.
• Іс  жүзінде  ғылыми зерттеулер мен инновациялық үрдістерді  мемлекеттік 
қолданудың  негізгі  кең  тараған 
үш  түрлі  әдісі  бар:  ғылыми  зерттеулерге 
мемлекеттің тікелей қатысуы.  Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі 
зертханалар  қалыптастыру,  нэтижелерін  ақысыз  түрде  көпшілікке  үсыну. 
Әдетте,  бүл  зертханалар  қорғаныс,  энергетика,  денсаулық  сақтау,  ауыл 
шаруашылығы мэселелерін шешумен айналысады.
• Қайтарымсыз  негізде  субсидиялар  бөлу.  Мемлекеттік  емес зертханаларда 
іске 
асырылатын  гылыми  зерттеу  жүмыстарына  қайтарымсыз  негізде 
мемлекеттік  бюджеттен  каржы  бөлінеді.  Негізгі  қолданылатын  шарт  -  
зерттеулер  үрдісінің  барысы  бойынша  толық  есеп  беру,  алынган  нәтижелерді 
ашық түрде жариялау.
• Ғылыми-техникалық  зерттеулер  мен  тэжірибелерге  инвестиция  бөлген 
жеке бизнеске салық жеңілдіктерін үсыну.
Алгашқы екі қаржыландыру  эдістері -  гылыми зерттеулер мен тэжірибелер 
үрдісіне 
мемлекеттің 
тікелей 
қатысуына 
жэне 
қайтарымсыз 
негізде 
субсидиялар 
үсынуга, 
мемлекеттік 
бюджет 
қаржыландыруына 
тікелей 
негізделген.  Мемлекеттік  бюджет  қаражатын  пайдалану  -   гылыми-техникалық 
саясатты 
іске 
асырудың 
негізгі 
қаржы 
күралы. 
Бюджет 
арқылы 
университеттердегі  білім  беру,  мемлекеттік  зертханалардагы  стратегиялық 
мақсаттарга  зерттеулер 
мен 
тәжірибелер 
жэне 
келісімшарт 
бойынша 
мемлекеттік емес сектордагы инновациялық үрдістер қаржыландырылады.
Бүл  қаржыландырылу  түрлері  мемлекеттік  тапсырма  негізінде  іске 
асырылады. 
Бүл 
үрдіс 
заң 
органдарының, 
басқару 
аппараттарының, 
министрліктер  мен  агенттіктер  қызметшілерінің  қатысуымен  жүргізіледі. 
Ғылыми  техникалық  жүмыстарға  мемлекеттік  тапсырмаларды  тағайындаудың 
негізгі күралы -  келісімшарттар мен жобалар.
Әр  мемлекет  экономикалық,  географиялық,  үлттық  ерекшеліктерін  ескере 
отырып осы қаржыландыру түрлерін, олардың жиынтыгын пайдаланады.
Тікелей  мемлекеттік  қолдаудың  екінші  түрі:  инновациялық  үдерістерді 
күқықтық  реттеу,  ягни  инноваңиялық  қызметті  заңга  сәйкес  жүргізу, 
қүқықтарын сақтау, интеллектуалды меншікті қүқықты сақтау.
Инновациялық 
инфракүрылымды 
құру 
мақсатында, 
мемлекет 
инновациялық  үдерістерді  дамытуға  қолдау  көрсетеді,  ягни  инновацияның
128

таралу 
орталықтарын 
кұру, 
ғылыми 
технологиялық 
парктер, 
бизнес 
инкубаторлар, эр түрлі инновациялық қорлар құру.
Әлемдік  тэжірибеде  инновациялық  үдерістерге  тек  тікелей  эсері  ғана 
емес,  сонымен  қатар  көптеген  жанама  әсерлері  де  бар.  Олар  мемлекеттің 
салықтық,  несиелік,  кедендік,  амортизациялық 
саясаты  арқылы  жүзеге 
асырылады.  Жанама  инновациялық  саясаттың  ең  көп  тараған  түрі:  салықтық 
жэне  амортизациялық  заңнамаларды  либерализациялау.  Оның  тиімділігі 
көптеген алдыңгы қатардағы елдердің тэжірибелерінен көрінуде.
Бүл  елдерде  жанама  инновациялық  саясатты  мемлекеттік  реттеу,  салық, 
несие  жеңілдіктері,  амортизацияны  тездету  жэне  де  инновациялық жеңілдіктер 
арқылы,  ауқымды  түрде  қолданылады.  Ескерер  бір  жайт,  барлық  көрсетілетін 
мемлекеттік  қолдау  түрлері  инновациялық  үдерістерді  тек  дамытып  қана 
қоймай, сонымен қатар инвестициялық салымдарды көбейтуге де бағытталган.
Салықтық  реттеу  мемлекеттік  қолдаудың  формасы  ретінде  жақын  арада 
көрініс  тапты.  Бірақ  оган  қарамастан  жиі  қолданылады.  Бүндай  қолдау  көбіне 
дамыған елдерде қолданылады, себебі келесідей артықшылықтарга ие:
>  Жеке  сектордың  автономдыгын  жэне  де  зерртеу  жүмыетарының 
экономикалық жауапкершілігін сақтайды.
>  Биліктің  барлық  деңгейіндегі  бюрократиялық  жүмыстардың  аз  болуын 
талап етеді.
Жеңілдетілген  түрдегі  салық  салу,  салық  салу  базасын  азайту  ягни 
өзіндік қүн арқылы жүзеге асырылады.
Әлемдік  тэжірибеде  инновациялық  қызметті  жүзеге  асырда  салықтық 
жеңілдіктердің келесідей түрлері бар:
♦♦♦  Өнімнің  өзіндік  қүнына  инновациялық  үдеріске  кететін  шыгындарды 
қосу;
♦♦♦  Инвестициялық  жэне  зерттеушілік  несиелер  беру,  ягни  салық  салудан 
түскен қаржының белгілі бір мөлшерін инновациялық зерттеулерге жүмсау.
♦♦♦  Салыктық  демалыстар  инновациялық  жобаларды  жүргізудегі  бірнеше 
жылдық салықтық демалыстар.
♦♦♦  Әр  түрлі  кәсіпорындарда  зерттеушілік  шыгындар  көлемін  эрдайым 
қадагалау мақсатында салықтық жеңілдіктер жүйесін қолдану.
♦♦♦  Инновациялық кэсіпорындарда берілетін,  жеке жэне заңды түлғалардың 
салық салу жеңілдіктеріндегі дивидендтер.
♦♦♦  Ғылыми-зерртеу  институттарында  жэне  де  басқа  кэсіпорындардагы 
қүрал-жабдықтарга салынатын салық мөлшерін азайту.
♦♦♦  Инновациялық  жобаларды  қаржылық  қолдайтын  қайырымдылық 
қорларга, салықтық түсімдерді жүмсау.
Салық жеңілдіктерінің екі түрі  бар:
• Көлемді.  Көлемді  қагида  бойынша жеңілдік  шыгындарга  пропорционалды
беріледі;
• Өспелі.  Өспелі  қагида  бойынша 
жеңілдік  сол  компанияның  зерттеу
жүмыстарына жіберген шыгындарына байланысты аныкталады
Инновациялық кэсіпорындарда  салық  салудағы  жеңілдіктерді  қолданудың 
негізгі  мэні  -   кәсіпорынның  инновациялық  қабылдаушылық  деңгейіне
129

байланысты  пайдаға  салықты  азайту.  Сол  деңгей  қаншалықты  жоғары  болса 
салық  жеңілдігі  соншалықты  көп  болады.  Бірақ  кэсіпорын  инновациялық 
коммерциялану жағдайына  жететіне күмэн болмауы керек.
Осы  екі  қағиданың  қайсысы  тиімді  екенін  эрине  анықтап  көрсету 
қиын.  Әр мемлекет ғылым жэне  ғылыми-зерттеу  саласында өзінің  мүмкіндігіне 
байланысты  керекті 
қағиданы  қолданады. 
Әлемдік  тэжірибе 
көрсетіп 
отырғандай,  біздің  елімізге  тиімді  болатын  үдеріс  -   бюджеттік  субсидияларды 
жэне 
салықтық  жеңілдіктерді 
тиімді 
сәйкестендіру. 
Осы 
бағыттарды 
мемлекеттік  қолдау  арқылы,  мемлекет  инновациялық  үдерістерді  дамытуға 
жалпы  шаруашылық  жэне  де 

жүктеу/скачать 4,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: