Педагогикадағы оқыту принциптері, олардың сипаттамасы

2. Педагогикадағы оқыту принциптері, олардың сипаттамасы

«негіз» деген сӛз. Оқыту принциптері – педагог пен білім алушылардың жұмысын реттеп отыратын принциптер. Сондықтан ол барлық пәндерді оқытқанда қолданылады. Оқыту принциптеріне сәйкес оқытуға қойылатын талаптар тұжырымдалады. Оларды орындаған педагог ӛз еңбегінде жақсы табыстарға жетеді.

Я.А.Коменский педагогикалық ойдың тарихында ең бірінші болып оқыту процесінің құрылыуын анықтайтын оқыту принциптерінің жүйесін жасады. Я.А.Коменскийдің оқыту табиғаттың және адамның дамуының жалпы заңдылықтарына бағынады деген идеясы «оқытудың табиғатқа сәйкестігі» деген атқа ие болды. Ж.Ж. Руссо оқыту процесінің принциптік негізі білім алушының табиғатпен тікелей жанасуы деп есептеді. И.Г.Песталоцци оқытудың мазмұнын кӛрнекілік принципінен шығарады.

А. Дистервег оқыту жүйесін нақты принциптермен толтырады. Ол оларды оқыту мазмұнына, оқытушыларға, білім алушыларға талаптар түрінде қарастырды. Оқыту прициптерін жасауда К.Д.Ушинский үлкен үлес қосты. Ол мынадай принциптерді бӛліп шығарды: оқытудың халықтық идеясында кӛрініс табатын оқытудың тәрбиелеушілік сипаты; оқытудың жүйелігі, шамаға лайықтылығы және әлі жетерлігі; білімнің беріктігі; оқытудың саналылығы және белсенділігі; оқытудың кӛрнекілігі. К.Д.Ушинский осы принциптерге терең психологиялық негіздеме берді.

1927 жылғы педагогикалық энциклопедияда педагогика ғылымы мен мектептің жетістіктері жинақталып, «принцип» сӛзіне анықтама берілді: мақсаты, құралды таңдауға негіз болатын ой.

А.П.Пинкевич ұсынған принциптер: оқытудың ӛмірмен және қоғамдық еңбекпен байланысы; жас ерекшелігі принципін сақтау; оқытудың белгілі бір жас кезеңіндегі білім алушылардың даму деңгейіне сәйкес болуы (білім алушылардың күш жігерін дамуға жұмсау, жұмыстың жүйелілігі, шығармашылық - қызығушылықтың басты негізі); пән мазмұнының ерекшеліктерін, әдістерін аньщтау. Ол «Оқыту принципін дидактиканың түғырлы принциптері, оқыту процесіне қойылатын негізгі талаптар», - деп тұжырымдалады.

Н.Медынский ұсынған принциптер: ғылым негіздерін жүйелі меңгеру; білімді саналы меңгеру; теорияның тәжірибемен байланысы; тәрбие беретін оқыту; оқыту әдістерінің алуан түрі; жалпы және политехникалық білімі.

В.Е.Гмурман ұсынған принциптер: оқытудың саналылығы және белсенділігі; оқытудың кӛрнекілігі; оқытудың жүйелілігі; ғылым негіздерін берік меңгеру.

Талданған оқытудың принциптері білім алушыларға берік, жүйелі білім беруге бағытталды.Оқыту принциптерін аталған педагогтардан басқа М.А.Данилов, М.Н.Скаткин зерттеді. Зерттеу қорытындылары бойынша И.П.Подласый, Т.Сабыров, т.б. оқыту принциптерінің шарттарын анықтады.

Қазіргі оқытуда саналылық, белсенділік, кӛрнекілік, жүйелілік, бірізділік, беріктік, түсініктілік, ғылымилық, теория мен тәжірибе бірлігі сияқты принциптер кең қолданылады. Принциптердің талаптары Педагогтің түрлі принциптерді қолдануы арқылы орындалады.

Принциптерде педагогке нақты нұсқаулар беріледі. Оларды ғылым жетістіктеріне, ӛмір талабына сай толықтыруға және түзетуге болады. Принциптер педагогикалық процесті реттеп отырады. Олардың талаптары принциптер арқылы жүзеге асады.

Ғылымилық принципі білім алушыларға ғылымда ашылған білімдерді меңгертуді талап етеді, сондықтан оқу жоспарлары мен бағдарламаларына ғылыми білімдер енгізіледі. Оларды меңгерту үшін пәнаралық байланыстарды қолдану керек.

Шарттары: педагогиканың, психологияның, озық тәжірибенің жетістіктерін қолданып оқыту. Педагогикалық еңбекті ғылыми түрде ұйымдастыруға берілген нұсқауларды орындау; индуктивтік

және дедуктивтік тәсілдерді қолдану; жаңа ұғымдарды жүйелі түрде қайталау; ғылыми таным әдістерін қолдану. Білім алушыларды іздендіру, шығармашылық жұмыспен айналыстыру; жаңа ұғымдарды бір рет түсіндірумен шектелмеу; білім алушыларды кӛрнекті ғалымдардың ӛмірі және қызметімен таныстыру; жаңа ғылыми терминологияны қолдану; білім алушыларды ғылым жетістштершен таныстырып отыру; білім алушылардың зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру; тәжірибе жұмыстарын жүргізуге жағдай жасау; білім алушының оқуында жаңалық ашуына, оған қуануына мүмкіндік беру; жалған сӛйлемеу. Оқытудың бірізділігі және жҥйелілігі принципі. Бұл принциптің ғылыми ережесі: білім алушының білімі берік болу үшін оның санасында қоршаған дүние жақсы бейнелену керек. Ол үшін ғылыми білімдер жүйелі және білім алушылардың танымдық мүмкіндіктеріне қарай беріледі. Жеке бӛліктерден тұратын оқыту процесі білім алушылардың білімді меңгеруіне кӛмектеседі. Дағдыларды қалыптастыру үшін жаттығулар, ақыл-ой тәрбиесін беру үшін қисынды ойлау тәсілдерін талап ететін жұмыстар жүргізіледі. Әйтпесе дағды жойылады, білім алушы дұрыс ойлай

алмайды, дамуы нашарлайды.

Шарттары: білім алушыларға білімді меңгерту үшін сызбілім алушырды қолдану. Оқу материалын бӛліктерге бӛліп, оларды рет- ретімен түсіндіру; оқыту мазмұнындағы, тәсілдеріндегі жүйені бұзбау; пәнаралық байланыс тұрақты түрде қолдану; білім алушылармен бірге тірек-конспектілерін, сызбасын жасап, білімді есте сақтауды жеңілдету; бұрынғы оқығандарды жиі қайталаттыру; ӛткен материалдарды сабақтың басында, бекіту кезінде, жеке сұрақтарды түсіндіргеннен кейін қайталаттыру; материалға ой- пікірлерді жасанды түрде енгізбеу; білім алушылардың ӛз ойларын қалай айтатынын қадағалау; білім алушыны ӛздігінен жұмыс істеуге үйрету, кӛмектесу; білім алушылардың білетіндерін айтқыза бермей, тек сабаққа қатыстыларын айтқызу. Әркімге белгілі әңгімелерді айта бермеу; жүйелі білім қисынды, сезімді талап ету; бар күш-жігеріңізбен, шабытпен оқытып, ӛмірден, әдебиеттен айшықты мысалдар келтіру; пәнді, бӛлімді оқып болғаннан кейін міндетті түрде қорытынды-жүйелеу сабақтарын ӛткізу; білім алушылардың қателерін әдеппен түзету; білім алушыны ӛз қатесін талдауға үйрету; білім алушылардың даму заңдылықтарын, ақыл-ой белсенділігін кӛтеру жолдарын білу; білім алушының жасы мен

қабылдауын ескеріп, тапсырмалар беру; жүйелі білім есте жақсы сақталады.

«Неге?» деген сұрақты кӛп ӛойып, білім алушыны дамыту; дәйекті дәлелдермен оқыту; дұрыс оқыту баяндап беру емес, білімді тәжірибеде қолдану; білім алушылардың қызығушылықтарын зерттеу, дамыту; білім-сенімге айналып, іске басшылық ететіндей етіп оқыту; білім алушыны ӛз бетімен ойлауға, жұмыс істеуге үйрету; түрлі мәселелерді талдату арқылы шығармашылықты дамытып, танымдық міндеттерді бірнеше тәсілдермен орындату. Шығармашылық тапсырмаларды жиі беру; білім алушыларға сұрақ қойып, жауаптарын мұқият тыңдау; зат құбылыстарды, білім алушыларға бақылатып, оларды ӛз бетмен меңгерулеріне жағдай

жасау; дидактикалық ойын, пікір талас, ұжымдық шығармашылық істі қолдану.

Теория мен практиканың байланыс принципі. Бұл принцип классикалық философияның ӛмір, тәжірибе таным кӛзі деген ережесіне сүйенеді. Ӛмір және практика білім алушыларға дұрыс бағыт береді, белсенді іс-әрекетке ӛзірлейді. Еңбек тәрбиесі жеке тұлғаны қалыптастырады. Оқытудың ӛмірмен, теорияның тәжірибемен байланысының жақсы болуы білім мазмұнына, оқу- тәрбие процесін ұйымдастыруға, оқыту нысандары мен әдістеріне, еңбекке және поли-техникалық әзірлікке берілген уақытқа, білім алушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты.

Шарттары: мектепте оқылатын ғылыми білімдердің керектігін қоғамдық-тарихи тәжірибе арқылы дәлелдеу. Білім алушы оқу тіршілікке керек екенін түсінетіндей етіп оқыту; «Білім - ӛмір» байланысы, ӛмірден алынған мысалдарды талдау. Ӛлкетіну мәліметтерін қолдану; білім алушыларға қазіргі жаңа технологиялар, ӛндірістік қатынастар, еңбектің жақсы әдістері туралы әңгімелеу және тікелей таныстыру; білім алушыларды ӛз білімдерін қолдануға және тексеруге үйрету. Қоршаған ӛмірден білім алып, оны қолдану; білім алушының әрбір сабақта ӛз жұмысының маңызын түсінуі. мектептің ӛндіріспен байланысын қолдану. «Оқу пәні ӛндіріс» байланысына бағыт беру, бақылау; білім алушылармен бірге ӛмірден алынған есептер мен жаттығуларды орындау, оқулықтың мәліметтерін ӛмірден алынған мәліметтермен толықтыру; аймақтың сұранысына қарай кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізу; Мәселелік-ізденіс, зерттеу жұмыстары теория мен тәжірибені байланыстырудың басты құралы; еңбекке саналы қатынасты тәрбиелеу, Педагогтің еңбектегі үлгі-ӛнегесі; қоғамдық пайдалы және ӛнімді еңбекті білім алушылардың бақылауларымен, ой-толғаныстарымен ұштастыруу, сұрақтар қою, кӛп білуге, мәселелерді анықтауға ұмтылдыру; қоғамдық пайдалы еңбектің оқу және тәрбие мақсаттарына сай жүргізілуі. Қоғамдық пайдалы жұмыс - оқытудың ӛмірмен байланысын жүзеге асырудық маңызды жолдарының бірі; еңбекті ғылыми ұйымдастыруды оқу процесіне енгізу; білім алушылардың бір жұмыстағы табыстарын мадақтау, басқа жұмыстар беру; білім алушыларды жақсы жұмыс істеуге үйрету, бір-бірімен жарысып жұмыс істеуге баулу; білім алушылардың бастамашылығын мақұлдау, егер мүмкіндік болса «Жас ӛнертапқыштар» сайысын

ӛткізу; әр білім алушыны оған ұнайтын ғылым, техника, ӛнер салаларынан ӛз бетімен білім алуға ынталандыру; ақыл-ой, іс- әрекетін тәжірибе мен байланыстырып, білімнің 80-85% тәжірибе арқылы меңгерілетінін есте сақтау.

• 
  табиғи кӛрнекілік білім алушыларды нақты объектілермен (ӛсімдіктермен, жануарлармен, минералдармен) таныстыруды талап етеді;
  
• 
  эксперименттік кӛрнекілік арқылы білім алушылар химиядан, физикадан тәжірибелер жасайды;
  
• 
  суретті кӛрнекіліктің мақсаты - нақты дүниенің бейнесін кӛрсету (бейнесурет, картина, диафильм, диапозитив, мылқау кинофильмдер);
  
• 
  кӛлемді кӛрнекілік: макет, үлгі, муляж, геометриялық фигуралар, панорама;
  
• 
  дыбыстық кӛрнекіліктер: күйтабақтар, ұнтаспаға жазылған материалдар, т.б.;
  
• 
  таңбалық және графикалық кӛрнекілік: абстракты ой дамуына кӛмектеседі, себебі болмысты шартты белгілермен белгілейді. Олар: карта, жоспар, сызба, диаграмма;
  
• 
  жанама кӛрнекілік жаңа бейнені бұрынғымен салыстырып, ол туралы түсінік қалыптастыру.
  

және жиілігі үмыту туралы психологиялық теорияларға сәйкес белгіленеді; жаңа материалды оқып болған соң қайталауды кӛп жүргізу керек, содан кейін қайталау азаяды, бірақ оны тоқтатуға болмайды; әр білім алушыны ӛз мүмкіндігіне қарай, бірақ бар күш- жігерімен жұмыс істеуге үйрету. Жалқаулықпен күресу; қызығушылықты қалыптастырмай тұрып, жаңа материалды оқып- үйренуді бастамау; оқу материалын жүйемен беру; егер оқыту қарқыны тӛмендесе, онда бірден себебін анықтау.

алушылардың дамуын тежемеу, оқу үлгерімі нашар білім алушыларды тез қарқынмен жұмыс істеуге үйрету; оқытудың қарқынын белгілеп, керек жағдайда ӛзгерту; ұқсатуды, салыстыруды, қатар және қарама-қарсы қоюды кең қолдану; жаңа және күрделі материалдарды оқып үйренуге жақсы оқитын білім алушыларды, бекітуге оқу үлгерімі нашар білім алушыларды қатыстыру; білім алушыға келген ойды танымның соқы емес, басы деп түсіну; түсініктілік педагогтің анық түсіндіруіне және тіліне байланысты; ұғымдарды нақты және біржақты етіп тұжырымдап ӛмірден, әдебиеттен жарқын мысалдар келтіріп, бірсарынды сӛйлемеу; монологты ұзаққа созбау, педагог іс-әрекеті мен білім алушы іс-ерекетін анықтап алу. Білім алушылардың түсінігіне жеңіл оқу материалдарын ӛз бетімен оқуға беру; оқытудың алғаш сәтінде барлық білімді емес, тек негізгілерін беріп, бекітуге жаңа мысалдар, фактілер алып, жаңа білімді нақтыландыру; білім алушылардың танымдық іс-әрекетін басқару; білім алушылардың оқу жұмысын жеңілдете бермеу, олардың ӛз бетімен оқуына, оқу материалын талдауына кӛмектесу, бағыт беру; түсініктілік білім алушының жұмыс қабілетімен байланысты, сондықтан білім алушыны жұмыс істеуге үйрету.

Сондықтан педагог, ең алдымен, сабақтарын қызықты, тартымды, әсерлі етіп ӛткізуге міндетті. Ынталандыру принципі білім алушыларға жеке-дара қарауды керек етеді. Осыған орай В.С.Сухомлинскийдің берген кеңестері мыналар:

1. 
   Білім алушылардың ақыл-ой күштері мен мүмкіндіктері бірдей емес.
   
2. 
   Оқыту мен тәрбиелеудің барлық заңдарын қолдануға болатын абстрактылы білім алушы жоқ: білім алушы әрқашан дара, ӛзінше ерекше.
   
3. 
   Оқуда барлық мектеп білім алушылары үшін табысқа жетудің бірыңғай алғы шарттары жоқ.
   
4. 
   Оқу қызметінің берілген сәтінде әр білім алушының неге қабілетті екенін аньщтаудық маңызы зор.
   
5. 
   Оның ақыл-ой қабілетін одан әрі қалай дамытуға болатындығын анықтау маңызды.
   
6. 
   Білім алушыдан мүмкін еместі талап етуге болмайды. 7.Бағдарламада қаралған деңгейге әр білім алушы қандай жолмен, қандай кідірістермен және қиыншылықтармен келетінін дұрыс анықтап алу керек.
   

8. 
   Әрбір білім алушының ақыл-ой еңбегінде бағдарламаны қалай нақтылы жүзеге асыру керек.
   
9. 
   Әрбір білім алушының күші мен мүмкіндігін ашып, оны ақыл-ой еңбегінде қуанышқа кенелту.
   
10. 
    Қиын білім алушыларға шамасына қарай ақыл-ой жұмыстарын беру.
    
11. 
    Әрбір білім алушының оқудағы және ақыл-ой еңбегіндегі дара сүрлеуін анықтау керек. Осы сүрлеуді және жақсылық жалынының қызуын сақтау.
    

Оқу үрдісінде, сабақтарда білім алушыларды қорқытпай, қысымшылық-жасамай, керісінше, олармен жылы қарым-қатынас жасау міндет. Бұл принцип гуманитарлық бағдарды жүзеге асыруды керек етеді. Мектептерде білім мазмұнын жалпы адамзаттық және ұлттың рухани игіліктерге қарай бағыттау, қазақ халқының тарихын, мәдениетін, тілін, дәстүрін, кӛркемӛнерін, қолӛнерін, т.б. терең оқып-білу міндетін іске асыру керек.

Бұл принципті іске асыруда халық педагогикасының маңызы зор. Халық педагогикасы қазақ халқының ғасырлар бойы атадан білім алушыға ӛлмес мирас, ӛмірлік мұра болып келе жатқан

тәрбие жӛніндегі жинақталған тәжірибесі. Әсіресе білім алушыларды ізгілікке тәрбиелеуде халық педагогикасының қағидалары мен салт-дәстүрлерінің орыны ерекшеліктері

Біз принциптерді және оларды жүзеге асыру шарттарын қарастырдық. Принциптерді жүйелі, кешенді қолдану керек. Оларды кезекпен қолдануға болмайды. Педагогтің алдымен бір

принцип талабын, содан кейін басқасын орындаймын деуіне болмайды. Барлық принциптердің талаптары бір мезгілде орындалады. Олардың ішінде негізгілері және кӛмекшілері жоқ. Барлық принциптері бір-бірімен байланысты. Олар бағыт беріп отырады, оқытуда жақсы нәтижелерге жету жолдарын кӛрсетеді. Білімді ізгілендіру білім алушының дене және ақыл-ой мүмкіндіктерін ескеруді талап етеді. Сондықтан нәтиже оған кеткен күшпен салыстырылады. Принциптер мүмкіндіктерді, күшті және нәтижелерді мӛлшерлейді, олар бұзылмаса тепе-теңдік сақталады деп сеніммен айтуға болады.

Қорытындылай келе, айтарымыз: принциптер әрқашан белгілі жүйеде, бір уақытта, тығыз байланысқан күйде іс-әрекетте кешенді, параллель жүзеге асып отырады. Оларды кезекпен немесе бірінің орындалуымен екіншісіне тізбекті ӛте, пайдалану мүмкін емес.

Барлық принциптер ӛзара кіріге ұштасқан, сондықтан бірінің талаптары, екінші бір принцип талаптарымен мәндік жақындыққа түсіп жатады. Олардың бәрінің де қызметі – бағыттау, оқудың сапалы нәтижелеріне жетудің жолдарын кӛрсету. Білімдендіру ісін гуманизациялаудың мәні – білім алушының тән-дене және ақыл-ес мүмкіндіктерін сақтау және дамыта түсу. Сондықтан оқу еңбегінің нәтижесі оған жұмсалған білім алушы күш-қуатының деңгейімен салыстырылып, бағаланады. Принциптер білім алушының табиғи және әлеуметтік мүмкіндіктерін, күш салулары мен еңбек нәтижелерін қалыпты мӛлшерлеп отырады, егер қандай да себептермен ауытқуға түспесе, олар арасындағы теңдіктің сақталғаны.

3. 
   
   жүктеу/скачать 471,07 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: