Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| Hymonolepis fraternal таспа кұрты егеукүйрыктың ішегінде
6 дан 20 аптаға дейін сақталады, ал Moniezia expansa койда 2 ден 6 айға дейін тіршілік етіп, 1,5 м-ге жетеді. Нематодтардың арасындағы егеукүйрыктың ішегінде тіршілік ететін триханелланың аналыктарының тіршілігі 3 аптадан аспайды, ал адам ішегінде 2-3 ай, осы аралыкта аталыктары шағылыскан соң түсіп калады. Enterobius vermicularis адам ішегінде 1 айға жуык, ал Ascaris lumbricoides 9-11 ай тіршілік етеді. Көптеген паразиттердің тіршілігінің кыскалығы паразиттердін тіршілік етуін шектейтін иесіндегі иммунитеттің да- муына байланысты болады. Эктопаразиттердің жыныстык жетілу фазасының ұзактығы катты ауыткиды. Мысалы, Оңтүстік Каспийде тіршілік стетін Caligus lacustus шаяны мамыр жэне шілде айларында көптеген балыктардың терісінде кездесетін карапайым паразиттер катарына жатады, ал кыркүйек-казан айларында дэл осы ауданнан бірде біреуі табылмаған (Догель, Быховский, 1938). Столяров В.П. (1936) мөңке балыктардың терісінде паразиттік тіршілік ететін Lernaea сургіпасеа паразитін жыл бойы бакылап мыналарды аныктаған. Күз айында Ропшин тоғанындағы мөңке балыктар ересек бірак әлі жұмыртка кабығы жок Lernaea-ның аналыктарын жаппай жұктырған (47-сурет). Қыс бойы жұмыртка шашу кезеңіне жетпеген аналыктардың жаппай кырылуы байкалған. Карашадан мамыр айының соңына дейін 13 меңке балыктарында болған 223 дана шаянның 68 данасы жэне баска балык партиясында болтан 434 шаянның 197 данасы өлген (балыктардың кабыршағының астында өлген шаяндардың накты санын білуге мүмкіндік беретін алдыңғы бекіну аппараты калады). Өтс күш гі өлім-жітім маусым ай ларында бакыланған, деседе жұмыртка капшыктары бар аналыктар табылған. ¥рығы бар аналыктар маусым айының 23-жұлдызына карай өлім-жітімге үшырап осы мерзімнен соң мүлде кездеспе- ген, ал олардың жұмырткаларынан науплиус дернәсілдері шыккан. 140Вильсонның мәліметі бойынша (Wilson, 1916) Lernaea variabilis жыныстық жағынан жаздың соңында (тамыз-кыркүйек) төртінші копеподтық даму кезеңінде жетіліп, одан соң мөңке балығына жа- бысып біртіндеп өсіп, маусым айына дейін сақталады. Қыстан соң маусым айларына дейін аналыктардың жартысы өлімге ұшырайды. бірак бұл қалыпты өлім емес, бұл кыс бойғы колайсыз жағдайлардың нэтижесі. Маусым айларында жұмырткаларын шашу, жұмырткадан дернәсіл шығу жэне көбейіп болған аналыктардың жаппай кырылу процесі жүреді. Сонымен, Lernaea даму циклі біржылдык, жыныстык жетілген күйі күзден маусым айына дейін, яғни 10 айға дейін созылады. Acaris siro кышымасының жыныстык жетілу кезеңінің ұзактығы 40-50 күн. көйлек битінің аналыктары 46 күн, аталыктары 32 күн; бас бит аздау: аналыктары 38 күн, ал аталыктары Phthirius pubis 17 немесе оданда көп күн тіршілік етеді. Көйлек битінің мысалынан көріп отырғанымыздай аталыктары аналыктарынан аз тіршілік етеді. Аталықтардын аса маңызды кызметінің бірі аналыкты ұрыктандыру, ал аналыктары ұрыктанған соң жұмыртка, ұрыкты салу неме- 47- сурет. Тұкы балыктарындағы Lernaea сургіпасеа-тері эктопаразитінің дамуы. А-жүмыртқадан шыкйш науплиус; В- копеподит тэрізді, еркін жүзетін кезеңі, циклопты еске түсіреді. Бұл кезеңде үрықтану жэне иесіне бекіну жүреді; С- кеуде аяқтары рудиментке үшыраған жас бекінген аналык (Столяров бойынша) 141 се ұрпакты ұстап жүру (Copepoda) болып табылады. Дэл осындай жағдай еркін тіршілік ететін организмдерде де байкалады. Кейбір кенелердің (Ixodes ricinus) аналыктары 1-1 Уг жылға дейін тіршілік ете алады, ал эртүрлі бүргелерде қоректенуге, температураға жэне коршаған ортаның ылғалдылығына байланысты бұл кезеңнің ұзактығы 100 күннен ( Xenopsylla cheopis) 513 күн (Pulex irritanis) аралығында ауыткиды. Келтірілген мысалдар жыныстык жетілу фазасының үзақтығы паразиттердің филогенетикалық байланыстарымен емес, биологиялык байланыстармен аныкталады: тіршілік мерзімі бойын- ша, кышыма мен биттер тіршілігінің мерзімі жағынан, кышыма кене- ге, ал биттер бүргелерге карағанда ұксас. Кейбір эктопаразиттердің тіршілігінің үзактығына температура жэне қоректендіру жиілігі эсер етеді. Биттердің ересек аналықтары мысалы, 28°С температурада күніне бір мәрте коректендірген күннің өзінде 30 күн өмір сүреді, тэулігіне екі мэрте коректендіріп, температура күндіз 25°С, ал түнде 35°С тең болса олардың тіршілік ету мерзімі 45 күнге ұзарады. Ж ұ м ы р т к а (көп клеткалыларда) немесе ц и с т а (карапайымдыларда) кезеңінін, жыныстык жетілген кезеңнен айырмашылығы - паразит коректі кажет етпейтін және козғалмайтын пассивті жағдайда болуы. Бүл жағдайдың ұзактығы коршаған орта жағдайына байланысты ауыткып тұрады. Жұмырткадағы тіршілік мерзімі, ондағы үрыктың дамуы мен жұмыртканың иесіне түсу аралығымен анықталады жэне қолайлы жағдайға байланысты ұзакка созылуы мүмкін. Бүл жағдайда жұмыртканын калыпты даму кезеңі жайлы емес циста мен жұмыртканың тірі калу деңгейі жайлы сөз болады. Осыған жататын бірнеше дәлелдер бар. Entamoeba hystolytica цистасы су косылған нәжісте 35 күн өмір сүрген. Цисталардың тіршілік кабілеттілігіне бактериальді процестер эсер етеді, ал дэл осындай нәжістен жуылған жэне дистилденген суға орналастырылған цисталар 12- 22°С температурада 7 айға дейін өмір сүреді (Воеск 1921). Т. Огидің (Оһі, 1924) мәліметі бойынша, Balantidium соіі цистасы бөлме температурасындағы суда екі айға дейін тіршілік қабілеттілігін сактайды. Eimeria magna ооцисталары оттегі жеткілікті болған жағдайда тіршілік кабілеттілігін 1,5 жыл сақтайды, ал анаэробты жағдайда 3-5 аптадан соң өледі. Паразиттік кұрттар арасында Ascaris жұмырткасы ерекше тіршілікке кабілетті, ол колайлы жағдайда 5-6 жыл тірі калады. 142 Жұмырткасы баска иесіне ауысуды кажет етпейтін кейбір эктопаразиттердің мерзімі анык. Rhipicephalus schulzei саршұнак кенесінің дернэсілдері зертханалык жағдайда жұмырткадан 17-35 күннен соң шығады. Қотыр кенесінің (Sarcoptes) жұмырткалары 2,5- 3,5 күнде дамиды. Биттердің жұмырткасындағы ұрықтарының даму жылдамдығы тікелей температураға байланысты, 25°С температура- да 16 күн, ал 30°С температурада 7-14 күн және 35°С температурада 6-8 күнге созылады. Әртүрлі бүргелердін жұмыртка фазасы 5-тен 14 күнге созылады. Дернәсілдік кезең бұл созылу мерзімі эртүрлі болатын эмбриоге- незден кейінгі кезең. Көптеген еркін ларвальді кезеңі бар паразит- терде бүл кезең бір тэулікке немесе одан да аз уакытпен шектеледі. Трематодтардың мирацидиялары, моногенетикалык сорғыштардың дернәсілдері, жалпак лентецтің (Diphyllobothrium) онкосфералары, риштаныңдернэсілдеріжэнет.б. осындай. Егердернэсілдерөздерінің аралық иелерін кездестірмесе тез өледі. Мұндай дернәсілдер өте үсак жэне коректік коры аз. Мүндай дернәсілдерге кейбір нематодтардың, мысалы, Strongylata өкілдерінің дернэсілдері карама-қарсы. Ancylostoma duodenale жұмырткасынан өз еркімен коректене алатын рабдиттэрізді дернэсіл шығады. Ол дымқыл топыракта 2-3 күн өмір сүреді, содан кейін 2 реттүлеп стронгилоидты дернэсілге айналады. Екінші рет түлегенде ескі кутикуласын тастамай ішінде 3-ші кезеңдегі инвазиялык дернәсілдері бар қапшық түрінде сақталады. Мұндай инцистерлен- ген дернэсіл денесінде жиналған коректік корын пайдалану арқылы ұзак тіршілік етіп, қолайсыз жағдайларға төтеп бере алады. Табиғи жағдайда дернәсілдер 6 айға дейін тіршілік кабілетін сактай алады. Кейбір трихостронгилид дернәсілдері (мысалы, Nematodirusfilicollis жэне т.б.) өлмей, қыстап шаға алады. Дернәсілдік кезеңде жұмырткадан шыккан соң коректенбей 1 жылдай ұзак өмір сүретін дернәсілдер катарына Ixodidae кенелерінің дернэсілдері жатады. Енді дернәсілдердің иесіне енген жэне метаморфоздың соңына дейінгі тіршілік мерзіміне токталайык. Дернэсілдер өздерінің негізгі иелеріне бірден түспей аралык иеге түскен кез, ол - өсу кезеңі, одан соң аса ұзакка созылатын уакытша тыныштык кезеңі келеді. Бүл кезең ұзарса дернэсілдің негізгі иесіне түсу мүмкіншілігі (негізгі иесі аралык иесін жеу арқылы) артады. Сорғыштардың мирациди ялары моллюскаға түскен соң 2-3 күннен соң-ақ спорцистаға айна- 143лып, бірден өзінің ішінде редия, одан соң церкарияны дамытады, соған байланысты бұл жерде тыныштык кезеңі жок. Керісінше ме- тацеркария екінші аралык иесінде азды көпті тыныштык кезеңін өткізеді, тыныштык кезеңінің ұзактылығы аралык иеден негізгі иеге түсу уақытын камтиды. Ротшильд М. ( Rotschild, 1942) Litorina littorea моллюскасында тіршілік ететін Cryptocotyle lingua редиясының тіршілік ұзақтығы туралы өте кызыкты факт келтіреді. Ротшильд ішінде фильтрлен- ген теңіз суы бар аквариумде осы кұрсакаяқты моллюсканы 7 жыл бойы асыраған. Осы уақыт бойы инвазия тек моллюскада сақталып қана қоймай паразиттердін каркынды көбеюі байкалған. Осы уакыт аралығында орташа есеппен моллюскадан 5 млн. церкария шыккан. Бұл факт бір жағынан ивазияның ұзактығы, екінші жағынан паразиттердің көбеюге үлкен мөлшердегі кабілеттілігін көрсетеді. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|