Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
XVI тарау. Паразиттердің иелеріне мамандануы және паразиттік жануарлардағы түр мәселесі
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
XVI тарау. Паразиттердің иелеріне мамандануы және паразиттік жануарлардағы түр мәселесіП а р а з и т т і ң и е л е р і н е к а т ы н а с ы н ы ң е р е к ш е л і г і Паразитизмді сипаттайтын негізгі касиеттерінің бірі, «паразит ке» жүйесінің тұракты болуы немесе белгілі паразит түрлерінің ар каны иесінің организмінде тіршілік етуі. Бірак бүл анактаманың толык, әрі пакты емес екепін келесі жүргізілген жүмыстардан байкаймыз. Арнайы бейімделу неме се мамандапу кұбылысына біржакты көзкарас немесе аныктама жок. Көптеген зерттеушілер, осы мэселеге байланысты зерт- геу жұмыстарып жүргізіп. эдебкеттер көздері жкнакталған. Паразкт-ие мәселесіне паразитолог ғалымдары көп коціл аудар- ды, нэгижесінде бұл кұбылысты сипаттайтык бірқатар макалалар: Ккорре. 1937; Киршенблат, 1941; Дубинин, 1950; Орлов, 1948, 1957; Дубинин, 1953; Шулъман. 1954, 1958, Шульц жэне Давтян, 1955; Гусев, 1955; Полянский, 1955; Быковский, 1957 жэне т.б. жарык корді. Бұл мэселе баска елдердіц паразитологтарыныц арасында да талкылауда Stammer, 1957; Baer. 1952; Szidat, 1956; Michaj'low, 1959; Stuncard H., 1957 жэне дэлел ретінде 1957 жылы сэуір айын- да Ж. Бэр (J. Baer). Л, Мантср (Manter). А. Шабо (Chabaud). Дюбуа (Dubois), Гольван (Golvan). Льюэллин (Llevellyn). Дольфус (Dollfus) жэне т.б. кагысуымен Ньюшателде өткен паразиттердің маманда- куы бойынша бірінші интернациокальды симпозиумды атауға бо лиды. Мәселснің кызығушылыкты тудыру себебі, эволюция мен филогенияның біркатар сұрактарына жауап беруде, паразиттер мен иелердің маңызы зор. Иесінің организмі нарази гтің тіршілік ортасы болып табылады. Нркін тіршілік ететін организмдер белгілі тіршілік ету жағдайларына бейімдследі жэне кез-келген организм үшін онын көбеюінс жэне тіршілік етуіне колайлы сырткы орта жағдайлары бар. Дэл осы- лай паразиттер де тек белгілі ортада. яғни, арнайы иесінің түрінде тіршілік етуге бейімделеді. Бірак, паразиттің тіршілік ортасы тірі организм болғандыктан, ол түрлі корғаныіп касиеі герімен си- патталады. Сондыктан, паразиттің бейімдеушілік кабілеттері мен оның иесінде тіршілік сту мүмкіндігі, тек паразиттің морфо- физиологиялык касиеттсріне ғана емес, иесіпің корганыш реакция- 265ларына төтеп беру кабілеті мен оларға карсы иесінің арнайы морфо- фнзиологиялык жэне биохимиялык касиеттерінің түзілуіне төзімді болуына да байланысты. Егер, паразит, иесінің организмінде өзінін тіршілігіне колайлы жағдай табатын болса, «паразит-ие» жүйесі қалыптасуы мүмкін. Мамандануды, паразиттің иесіне бейімделуі деп, яғни, оның белгілі түрдің немесе арнайы топка жататын түрлердің организмінде тіршілік етуі деп карастыруға болады. Паразит иесіне қалай маманданған болса, иесі де паразитке солай бейімделген болады. Әрбір организмнің тіршілігіне жэне көбейюіне қажетті колайлы жағдайлар болады. Кез-келген организм осы колайлы жағдайлардың ауыткуын сезінген уакытта да тіршілігін жалғастыра алады. Ауыткулардың максимумы жануарларда эртүрлі болып келеді. Сыртқы орта факторларының ауытқуларына шыдамды организмдерді эврибионттар, ал керісінше, ауыткуларға төзімсіз организмдерді стенобионттар деп атайды. Мысалы, эвритермді жэне стенотермді (галинді, т.б.) организмдер туралы айтуға болады. Дэл осыны паразиттерге де катысты айтуға болады, себебі кейбір пара- зиттер тек бір ғана түрдің организмінде тіршілік етуге бейімделген болса, басқа өкілдері бірнеше немесе көптеген иелерде тіршілік ету мүмкіндігіне ие. Бірінші топка жататын өкілдерді стенадаптивті немесе моноксенді паразиттер деп, ал екінші топтың түрлерін эвриадаптивті немесе олигоксенді жэне поликсенді паразиттер деп атайды (Sandground, 1929). Сондыктанда, мамандануды паразит пен иесінің арасындагы катым-катынастың калыптасуы жэне белсенді рөлді иесінің организмі аткаратынын ескере отырып организмнің ортага калыпты реакциясы деп карастыру керек. Паразиттің иесіне, иесінің паразитке катынасы бірден калыптаспайды. Мамандану ұзак уакыт аралығында қалыптасып паразит-ие катынасының белгілі эволюция кезеңін бейнелейді. Иесіне бейімделу процесінің жүру барысында үлкен эрі маңызды рөлді паразиттің тіршілік ортасы ғана емес, иесінің тіршілік ортасының экологиялык жағдайлары да «паразит-ие» жүйесінің қалыптасу мүмкіндігін аныктайды. Осылайша мамандану экологиялык негізделген күбылыс болып табьглады. Паразиттердің иелеріне мамандану дәрежелерін карастырайық. Паразиттердің иелерінде таралу мәселелерін карастырғанда, олардың белгілі организмде кездесу жиілігін ескерген жөн. Біркатар 266жағдаиларда паразиттердщ кездесуі олардың иелерінде тіршілік cry мүмкіндіктерін толық бейнелей алмайды. Потенциалдык ма- мандану, эдетте, шынайы мамандануға қарағанда кең аукымды бо- лады (Киршенблат, 1641), яғни паразиттердің кездесу жиілігіне байланысты олардың барлык потенциалды иелерін аныктау мүмкін емес, олар элдекайда көп болуы мүмкін (Павловский, 1946). Б.Е. Быховскийдің (1957) пікірі бойынша, мамандану кездесу жиілігіие байланысты аныкталады. Паразиттсрдіц мамандануын аныктау үшін гэжірибелер немесе зсрттеу жүмыстары жүргізілуі кажет. Белгілі бір иегс бейімделу немесе моноксения, Еітегіа туысының кокцидияларында байкалады. Осы гуыстың эрбір түрі арнайы иесінің оргаиизміне маманданған. Мысалы, жабайы қоянның кок- ішдиялары коянның баска түрлсрінде тіршілік ете алмайды. Дэл осыидай жағдай, тауык, ешкі, қой жэне т.б. жануарларда тәжірибе барысында байкалган. Ұксас қүбылысты ірі кара малда паразиттік ііршілік сгетін PiroplasmiJa жэне Тһеііегіісіа туысынын Bobesiella hovis өкіліндс байкалады. себебі олар баска жануарларда тіршілік ете алмайды. Ксйбір Myxosporiclia-яар Chloromy.xum esucinum тек шортанда кездеседі (Шульман. 1958). Б.Б. Быховскийдіңмэлімсттері бойынша(1957), моногенетикалык соргыштардың74,1 % тек арнайы иесініңорганизміндеғанакездессді. Коптеген трематодалар да тек бір исде тіршілік етуге бейімделген. Мысалы, II.Е. Быховская-Павловскаяның мэліметтері бойынша ( 1935, 1957). Барабин даласында мексндейтін кұстардың 72 түрінде сорғыштардың 112 түрі паразипер гіршілік етеді. олардың 57 түрі моноксенді екені анықталған. Л. Магггер (Mauler, 1957) Японияның іеңіз балыктарында кездесетін трематодалардың 296 түрінің 226 түрі (76,6%) тек бір иссінің организмінде тіршілік ететінін мәлімдеді. Мысалы. цестодалар класының Таепіа solium жэне баска да түрлері тек бір организмде тана мексндейді. Нсматодалар класының Cysioopsis acipenseris өкілі тек сүйрік балығының екі бүйірінде тері ісіктерін түзіп паразиттік тіршілік етеді. Wuchereria hancrqfti өкілі тек адамда гана аныкталған. Ал паразиттік тіршілік ететін қүрсакаякты моллюск Parenteroxenos dogieli тек киыр-шыгыс голотуриялардын Ciicimuiria japonica өкіліндс ғана ксздсседі. Паразиттік тіршілік ететін Ergasilus gibbus шаяны тек жыланбалыкта, ал Tracheliastes stellifer шаяны жайында тана тіршілік етеді. Қатаң мамандану коптеген кауырсынды кенелерге (Дубинин, 1950) жэне Mallophaga 267(Clay, 1957) туысының өкілдеріне тэн. Шаншарларда мүндай жағдай өте сирек кездеседі, тек Sycosoter lavagnei түрі Hypoborus ficus коңызының дернәсілдерінде паразиттік тіршілік етеді. ГІаразиттердің кең ауқымда мамандануы жиі кездеседі, яғни паразиттер бірнеше иелерде тіршілік ету мүмкіндігіне ие (олигок- сендер немесе поликсендер). Кейбір паразиттер бір туыска жата- тын иелердің организмінде тіршілік етуге бейімделген. Мысалы, Pterocephalus туысына жататын грегариналар Scolopendra-нъщ түрлі өкілдерінде кездеседі, ал Trichodinopsis paradoxa инфузориясы тек Pomatias (Gastropoda) туысынын өкілдерінде ғана тіршілік етеді. Моногенетикалык сорғыштардың 95 түрі немесе 9,9% тек бір туыска жататын балықтарда мекендейді. Баска паразиттер бір тұкымдаска немесе бір отрядка жата тын түрлерде дамып көбеюге кабілетті. Мысалы, Metaradiophrya lumbrici (Astomata) инфузориясы тек Lumbricidae тұкымдасының өкілдерінде кездеседі. Henneguya zschokkei албырттэрізділерге, Isospora felis - мысыктар мен иттерге тэн. Dactylogynis robustus бол- са, тек жакын туыстардың Leuciscus жэне Asptus өкілдерінде тана тіршілік етсе, желбезек паразиті Diplozoon paradoxum барлык тұкы балыктарында кездеседі. Трематодалардың ішінен, Leucochloridium phragmitophila торғайтәрізділердің 3 түрінде кездеседі, ал Plagiorchis nanus шалшыкшылардың 12 түрінде тіршілік етеді (Быховская- Павловская, 1957). Echinococcus granulosus жэне Taenia hydatigena таспа күрттары иттер түкымдасының өкілдерінде, Paranoplocephalus amphilodes паразиті Microtinae тұқымдас тармағының өкілдерінде, Andrya сипісиіі ін кояндары мен үй кояндарында мекендейді. Қүстардың цестодалары тек бір отряд өкілдерінде кездеседі. Бір кластың түрлі отрядтарының жэне эртүрлі класс өкілдерінде тіршілік етуге кабілетті кең маманданған паразит түрлері де бар. Мысалы, Entamoeba histolytica адам ішегінде паразиттік тіршілік етеді, бірақ, иттердің, мысыктардың, кояндардың организмінде дами алады. Balantidium со/і шошкалардың, тышкандардың жэне адамдардың организмінен белгілі. Fasciola hepatica, Opisthorchis felineus, Diphyllobothrium latum, Trichinella spiralis жэне баска да біркатар күрттар сүтқоректілер класының өкілдерінде тіршілік етеді. Тэжірибелер корсеткеидей трихинелла амфибиялар жэне кұстар класының өкілдерінде тіршілік ете алады (Matoff, 1936, 1944). Сүткоректілер мен күстар класының келесі өкілдерінде адам, ит, бірқазанда Corynosoma strumosum, Metagonimus jokagawai, ал 268шагала, сукұзғыны, түлен жэне иттің организмінде Cryptocotyle lingua және т.б. паразиттік тіршілік етеді. Кейде паразиттердің мамандануы арнайы систематикалык топка емес, белгілі тарихи калыптасқан фаунистикалык комплекске бай- ланысты калыптасатынын С.С. Шульман (1954, 1958) ескертеді. Иольди теңізінің реликті фаунасы ретінде сакталып калган «иоль- ди комплексінің» өкілі Echinorhynchus salmonis дернэсіл кезеңінде кейбір көлдерде кездесетін бүйірімен жүзушілерде Pontoporeia affinis жэне Pa/Iasea quadrispinosa организмінде тіршілік ететіні белгілі. Белгілі туыстың паразиттері өзге иелерде тіршілік етуі кездескен жағдайлар да бар. Осыған байланысты олардың арнайы белгілері түгел өзгеріске үшыраған. Мысалы, амфибия ішегінде паразиттік тіршілік ететін Protoopalina туысының өкілі Р. saturnalis теңіз балығының Box hoops ішегінде мекендейді жэне амфибиялардың паразиттері болып табылатын опалиналар туысының Zelleriella Z. piscicola балыктарда жэне Z. hoipevae өкілі жыландарда кездеседі. Lernaea туысына жататын ескекаякты шаяндар, әдетте, балыктарда паразиттік тіршілік етеді, соньтмен катар, L. гапае түрі Rana clamitam амфибияның бакашабактарында кездеседі. Caligidae тұкымдасының шаяндары балыктарда тіршілік етеді, бірак, бір түрі Archicaligus басаякты моллюскалардың өкілі Nautilus-та мекендейді. Argasidae тұкымдасынын кенелері жылыкандылардың канымен коректенеді, бірак Ornithodorus turicata америкалык субтропикалык Gopherus polyphemus тасбакасында тіршілік етеді. Бүл мысалдар, паразиттер- де кейін дамыған екінші реттік бейімдеушілігін бейнелеу мүмкін. Кейде паразиттік фауналардың шығу тегі жүмбак болып калады, мысалы, Box hoops теңіз балығының ішск фаунасын опалиналардың Protoopalina saturnalis өкілі, трихомонадалардың Octomitus өкілі жэне амебалар күрайды, ал бүл паразиттер бакаларға тэн болып келеді. Теңіз балыктарының баска өкілдерінде паразиттік тіршілік ететін карапайымдылар мүлдем кездеспейді. Паразиттср жыныстык жағынан жетілген сатысында иелерін өте сирек жағдайда алмастыруы мүмкін (Киршенблат, 1941). Паразит бірнешсорганизмде кездесетін болса, оныцосы иелерінің тек бір өкілінде гаие ең үлкеи мөлшеріне жетуін, жыныстык жагынан ерте жетілуін, жұмыртқаларын көп мөлшерде салуын жэне баска да оптимальді бейімдеушілігін байқаймыз. Мүндай иелерді, негізгі (Скрябин жэне Шульц бойынша облигатты, 1940) немесе 269 калыпты (американдык авторлар бойынша) иелер дсп атайды. Баска иелерде паразит кездессе дс. олардын саны аз немесе да- муы баяу жүрсді жэне иесініц жағынан карсыластық байкалады. Бұл иелер екінші реттік болып табылады (Михайлов бойынша косалкы, 1955) немесе калыпты емее (американдык паразитолог- тар бойыиша). Сонымен катар, паразиттер кейбір иелерде өте си- рек кездеседі жэне дамуы ore элсіз жүреді. Олар кездейсок немесе маманданбаған иелері болып табылады (Скрябин жэне Шульц бой ынша факультативті. 1940). Екінші реттік иелер негізгі иелеріне филогенетикалық жакын ор- наласуы мүмкін, бірак ұксастығы тек экология жағынан байкалады. Diphyllohothrium latum балықпеи коректенетін көптеген иелерде кездеседі, бірак тек адам организмінде ғана ең ірі молшеріне жетеді, жылдам дамиды. салған жұмырткаларының 95"« дамуын аяктайды. Бұл негізгі иесі. Лл мыеыкта, итте, коянда күрттын молшсрі кіші, дамуы баяу жүреді, аз уакыт тіршілік етеді және жүмырткаларынын аз мөлшері корацидийге айналады. Әрине, бұл екінші реттік иелер болып табылады. Олар паразиттердіц таралуында маңызды рол агкармайды. Ұксас жағдайды Opisthorchis felineus-тът адам, мысык жэне ит организмінде тіршілік ету барысында байкаута болады. Ірі сортыш Azygia lucii Ленинград облысының мацындағы суқоймаларда кездссетіи шортандардың 80°/«, көкееркелер мен таутандардың 10% закымдайды. Таутанныц организмінде паразиттік тіршілік ететіи сорғыштардың молшері кіші. жыныстык жағынан жетілмегсн немесе жүмыртка саны аз болуымен сипат- талады. Fasciola hepatica ж,me Dicrocoelium dendriticum эдетте, койларда. ipi кара малда, баска да жануарларда жэне адамда кездеседі. Осы жагдайларда негізгі жэне екінпіі реттік иелері, тек кана паразиты қабылдамау ерекшелігімен ғана шектелмей, инва- зионды бастаманың иесімен кездесу мүмкіншілігіне негізделетін экологиялык жағдайлармен анықталады. Түрлі экологиялық жагдайларға байланысты түрлер кейдс негізгі иссінің. кейде екінші реттік иесінің қызметін аткарады. Мысалы, бір сукоймаларда Azygia lucii ііаразитінің негізгі иесі болып шортан табылса, баска балыктар екінші реттік иесінің кызметін аткарады, ал Балкашта шортан балығы кездеспегендіктен негізгі иесі болып эпдемикалык алабүға Рerect schrenki (Догель. 1947) табылады. Коп жағдайда екінші реттік иелер тек жас кезеңдерінде гама закымданады, себебі ересек түрлсрі паразиттерді қабылдамайды. 270 Мысалы, Trypanosoma abramidis негізгі иесінің кызметін атқаратын табан балығының кез-келген жастағы дараларында кездессе, Rntilus rutilus caspicus тек жас балықтардың қанында кездеседі (Дубинин, 1952). Himastla militaris (Echinostomatidae) үшін шалшыкшылар негізгі иесі болып табылады, бірак, бұл паразит, мамыкказдарды (Somateria molissima) да зақымдайды жэне сорғыштар тек бала- пандарында ғана кездеседі, бұл иесінің организмінде жұмырткалар түзілмейді (Белопольская, 1952). Негізгі жэне екінші реттік иелер тек түрақты иелер арасында ғана емес, аралық иелер ішінде де анықталуы мүмкін. Осы бағытта жинақталған жалпак таспа күрттарының дернәсілдері бойынша М.Н. Дубининаның (1953) жэне Triaenophorus nodulosus процер- коидтары бойынша В. Михайловтың (1955) кызықты мәліметтері бар. М.Н. Дубинина Ligula intestinalis жэне Digramma interrupta өкілдерінің дамуын зерттеді. Ол плероцеркоидтардың табан балығының организмінде жаксы дами алатынын, ал уклея жэне тасбас балықтарында организмінде D. interrupta плероцеркоидтары жақсы дамығанымен инвазионды күйіне дейін жетпейді жэне 14,1% дегенерацияға үшырайтынын байкады. В. Михайлов Triaenophorus nodulosus корацидияларымен зақымданған ескекаякты шаяндарын зерттеу барысында аралык иелердің қызметін аткаратын жэне паразитті кабылдамау дәрежесі эртүрлі 5 жануарлар тобын анықтады. Бірінші топка Cyclops viridis, Diaptomus amblyodon жатады. бұл жануарлардың организмінде онкосфералар асқорыту жолында жойылады. Бүл организмдер маманданбаған иелері болып табылады. Екінші топты Cyclops leucarti күрайды, бүл жануардың организмінде онкосфералардың аз бөлігі асқорыту жүйесінде сакталғанымен, дене куысына енген он- косфералары процеркоидка айналмай біртіндеп жойылады. Үшінші топқа Cyclops serrulatus жатады, онкосфералардың көп бөлігі тірі калғанымен дене куысына енген соң процеркоидтарға айналмайды. Төртінші топты Cyclopsfuscus жэне Diaptomus gracilis кұрайды, бұл иелердің организмінде онкосфералардың бір бөлігі жойылады, бірак дене куысына енген онкосфералар ары қарай дамып, процеркоидтарға айналады. Бесінші топка Cyclops strenuus, C. vicinus жэне т.б. жата ды, бұл жануарлардгаң организмінде онкосфералардың көп бөлігі тірі калады жэне дене куысында олар дамып процеркоидтарға ай налады. Зерттеу нәтижелері бойынша В.Михайлов бесінші топтағы өкілдерді негізгі, ал төртінші топтағы өкілдерді екінші реттік ие- 271 лер катарына жаткызды. Сырткы орта әсерінен екінші жэне үшінші топтағы организмдер аралык иелердің рөлін аткаруы мүмкін. Т.А. Гинецинскаяның (1954) мэліметтері бойынша, паразит- термен зақымдану интенсивтілігінің көрсеткіші бірдей болтан жағдайда Lymnaea моллюскаларының организміндегі Сусіосоеһіт microstomum редияларының 30-40 церкарияларға айналады. ал Planorbis туысының өкілдерінде тек 13-14 церкария түзіледі. Planorbis өкілінде көптеген редиялар дегенерацияға ұшырайды. Lymnaea негізгі иесі, ал Planorbis екінші реттік иесі болып табы- лады. Паразиттердің эртүрлі иелерде тіршілік ету кабілеттілігінің тэжірибелік манызы зор. Патогенді паразиттермен күресу шара- ларын үйымдастыру барысында олардың негізгі иелерімен бірге екінші реттік иелері де жойылуы тиіс. Себебі, екінші реттік иелердің организмінде сақталған паразиттер, негізгі иелерінің инвазиясын кайта тудыруы мүмкін. Паразитпен негізгі иесінің ара катынасы эволюция барысын да тұракталған. ал екінші реттік иесімен ара катынасы элі толық калыптаспаған болып саналады (Chandler, 1940). Кейбір паразитологтардың пікірінше, жаңа иелердің организміне енген жағдайда паразиттердің патогенділігі жоғары болады. Мысалы, Trypanosoma brucei коздырғышы ірі караны, жылкыны өлімге ұшыратады, осы себептен бұл жануарлар паразиттің негізгі иесі емес. Т. brucei паразитінін негізгі иесі болып африкалык киіктер табылады жэне паразиттермен закымданған жағдайда иелері мүлдем ауырсынбайды. Бұл жағдайда киіктер инвазияның резервуарының қызметін аткарады. Мүмкін, кніктердің организмінде, осы Т. brucei паразитіне карсы иммунитет калыптаскан. Мұндай ара катыпасты жалпы заңдылық ретінде карастыруға болмайды жэне керісінше жағдайлар да байкалуы мүмкін. Мысалы, Diphyllobothrium latum паразиті, тек негізгі иесі, адам организмінде, патогенді эффект гуды- рады (Ball, 1943). Бір түрге жататын паразиттердің иелеріне мамандануы, олардың даму кезеңдеріне жэне иелерінің түрлеріне (аралық, түракты) бай- ланысты жүреді. Егер иесінің организмінде паразиттердің тіршілік ету барысында күрделі морфо-физиологиялық өзгерістер: жы- ныс жүйелері калыптасып, жынысты немесе партеногенетикалык жолмен көбсюі байкалса, бүл процестер тек арнайы жэне негізгі иелерінде жүретінін ұмытпау керск. Ал, иесінің организмінде 272паразиттщ өсу процесі іске асатын жағдаида, мамандану кең аукымда жүреді. Сондыктан көптеген паразиттер үшіы кең аукымда мамандану екінші реттік иелердің организмінде байқалады. Мұны, трематодалар мен кейбір цестодалар бейнелейді. Мысалы, дигенетикалык сорғыштардың партениттері тек моллюскалардың бір немесе екі түрінде ғана дамиды. Ал, моллюскалардың организмінен сыртқы ортаға шығатын цер- кариялар, көптеген иелерге еніп метацеркарияларға айналады. Салыстармалы түрде аз өзгеріске үшырайтын метацеркариялардың мамандану кабілеті өте жоғары болады. Мысалы, Opisthorchis felineus паразитінің метацеркариялары балықтардың 10 түрінде, ал Alaria ulata көптеген сүтқоректілерде дамиды. Ересек сорғыштардың иелері метацеркарияларға Караганда көбірек болады. Кейбір цестодаларда, жалпак таспа кұрты мен Diphyllobothrium-jya осы заңдылык байкалады. Жалпактаспакұрттары (Ligula, Digramma) плероцеркоид сатысында тек түкытэрізділер тұкымдасына жататын балыктарда ғана кездеседі (Дубинина. 1953, 1957). Себебі, плероцер коид сатысында жыныс жүйесінің органогенезі жүреді. Инвазиялык сатысына дейін плероцеркоидтар 12-14 ай өседі, осы кезеңде ересек кұрттарга тэн барлык мүшелер дамиды, тек жұмыртка түзілу процесі жүрмейді. Жалпақтаспақұрттардың ересек түрлерінде жұмырткалар пісіп жетіледі, бұл кезеңде оларды кептеген кұстардың (7 отрядка дейін) жэне тэжірибе жүзінде сүткоректілердің организмінде кездестіруге болады. Ал, Ligula intestinalis процеркоидтары тек ци- клоптар мен диаптомустарда (Diaptomus gracilis, Cyclops strenuus, Acanthocyclops viridis, Mesocyclops dybowski, Eucyclops serratulus) кездеседі. Ұқсас жағдайларды Schistocephalus solidus өкілінде байкауға болады. Бұл паразит плероцеркоид сатысында шаншар балыгында жэне өте сирек бұзаубас балыгында, ал ересек түрлері балыкпен коректенетін кұстарда кездеседі. Тәжірибе жүзінде, дэнмен қоректенетін кұстарда, Schistocephalus solidus паразиті дамуын жалғастыра алатыны дәлелденген (Дубинина, 1953, Joyeux et Baer 1942). Бірак, Diphyllobothrium latum, Triaenophorus жэне біркатар цестодаларда бүл зандылык жүрмейді. Diphyllobothrium latum өкілінің плероцеркоид сатысында жыныс жүйесінің органогенезі жүрмейді, осыған байланысты оның дамуы көптеген жануарлардыц организмінде жүруі мүмкін. Плероцеркоидтар балыктардыц түрлі 273тұкымдастары мен отрядтарында (шортан, нэлім, алабұға, көксерке, жыланбалық жэне т.б.) кездеседі. Тэжірибе түрінде, олар ам- фибиялар мен рептилиялардың организмінде дами алатындығы дәлелденді (Павловский жэне Гнездилов, 1939). Сонымен катар, жыныстык жағынан жетілген, өсу және даму процесі жүретін D. latum сүткоректілердің 22 түрінде паразиттік гіршілік етеді. Паразиттік тіршілік етегін Triaenophorus nodulosus өкілінің ересек түрі шортан балығының ішегінде, процеркоидтары циклоптың бір- екі түрінде, ал плероцеркоидтары тұщы су балыктарының 30 түрінде кездеседі. Баска цестодалардың дернэсілдері тек арнайы организм- ге маманданған. Бұл ереженің де шегі бар. Мысалы, Echinococcus granulosus дернәсілдері, ірі кара малда, шошкаларда, жылкыларда, адамдарда кездессе, ересек түрлері иттердің, каскырлардың жэне түлкілердің организмінде тіршілік етеді. Балыктардың дене куысында капсула түрінде кездесетін кұрттардың дернэсілдері кең таралған. Мысалы, Corynosoma strumosum скребниінің дернәсілі алғашкы иесінің Каспийде тараған Pontoporeia affinis шаянының организмінде кездеседі, тұракты иесі болып каспий түлені табылады. Ал, осы паразиттің екінші аралык иесінің қызметін каспий балыктарының 20 түрі (тілтістілер, бекіретәрізділер, тұқытэрізділер жэне т.б.) аткарады. Contracoecum squalii паразитінің дернәсілдері аралык иелерінің қызметін аткаратын каспий балыктарының 1 түрінде кездеседі. Иелерін алмастыру аркылы тіршілік ететін карапайымдылар арнайы аралык және негізгі иелеріне маманданған. Мысалы, Plasmodium vivax паразитінің аралык иесі болып адам табылады, ал негізгі иесінің кызметін Anopheles туысының масалары аткарады. Ионг жэне Бургестің (Jong и Burgess, 1948) мэліметтері бойынша паразиттердің тіршілік етуіне өте сезімтал болып A. maenlipennis, сезімталдығы орташа болып A.punctipennis жэне A. quadrimaculatus, сезімталдығы томен болып A. albimanus табылады. Plasmodium vivax паразитінің дамуы Anopheles bifurcatus жэне A. pulcherimus түрлерінде жүруі мүмкін. Құстарда малярия ауруын тұдырушы Plasmodium gallinaceum көпгеген күстардың түрлерінде жэне ауруды тасымалдаушы Aedes, Arnigeres, Citle.x, Mansonia, Theobaldia, Anopheles туысының өкілдерінде кездеседі. Plasmodium berghei-ның жыныстык жетілуі тек Anopheles ditrani окілінің организінде жүреді (Garnham, 1957). жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|