Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- П а р а з и т т е р д і ң т ү р і
Trypanosoma brucei паразиті киіктер мен баска да үй жануарла-
274рына Glossina туысының шектеулі өкілдерімен ғана тасымалданады. Паразиттің белгілі бір иеге мамандануы ареалдын түрлі географиялық аймактарында ерекше болуы мүмкін. Мысалы, бауыр сорғыштың (Fasciola hepatica) аралық иесі Еуропада тек Lymnaea truncatula болып табылады. Баска еуропалык күрсакаякты моллю- скаларда, мысалы, Lymnaea stagnalis өкілінде бауыр сорғыштың ми- рацидия дернәсілі дамуының тек бастапкы сатыларынан өтеді. Бірак L.truncatula түрі кездеспейтін материктерде, бауыр сорғышы, Lym naea туысының баска өкілдерінде: Солтүстік Америкада L. humilis, Оңтүстік Америкада L. viator. Сандвич аралдарында L. oalmensis, Австралияда Bulimts temistriatus тіршілік етуге бейімделген. Осылайша. түрлі елдерде. Fasciola паразиті түрлі аралык иелердің организмінде тіршілік етуге бейімделе алады. Осы жағдай Diphyllobothrium latum паразитінен де байкалған. Еуропада осы паразиттің бірінші аралык иесі болып Cyclops strenuus және Diaptomus gracilis, ал АҚШ-та Cyclops brevispinosus, C prasimts, Diaptomus oregonensis, D. silis. D. silicoides табылады. Аталған паразиттердің кең таралуын осымен түсіндіруге болады. Ал. Opisthorchis fe/ineus-тщ партениттері тек Bithynia Іеасһі өкілінде тана дами алады. Егер, олардың инвазионды бастауы. негізгі иесімен, осы түрдің ареалынан баска аймакта жүретін болса. онын дамуы шектеліп, тіршілік пиклі аякталады. Паразит пен иесінің озара мамандануы, үзак уакыт аралыгында паразит жэне иесінің филогенез барысында калыптаскан бейімдеушілігі. Сондай-ак. паразит пен иесіне эсер стуші экологиялык жэне де баска факторларға байланысты олардын ара- сында жаңа байланыстар калыптасуда. яғни паразиттің бірнеше иеге мамандануы жүреді. Мамандануды іске асыратын негізгі факторлардын бірі паразит пен иесінің кездесу мүмкіншілігінің болуы. ІІесін іздестіру барысында паразиттің троппзмі үлкен рөл аткарады. Мысалы. сорғыштардың мирацидиялары, еркін тіршілік ету сатысында моллюскаларға катысты он фототаксиске жэне хемо- таксиске багынады. Нематода дернэсілдерінің иесінің организміне белсенді түрде ену барысында негізгі рөлді термотаксис, айналасындағы кез келген жылы затка бағытын өзгерту аткарады. Ф. Пикар, біркатар тәжірибелер орындау барысында, Pimpla instigator паразиттінің иесін таңдауда баскаратын факторла- рын аныктады. Pimpla аналығы кобелек куыршагын көрген кез- 275де, бірден козып, жүмыртка сала бастайды, бірак жұлдызкұртын кездестіргенде, ол индифферентті калпын сақтайды (Picard, 1921). Орамжапырак көбелегінің канына малынған кагаз түтікшені, жұмырткасын салмак болған Рітріа аналығы белсенді тескілейді. Бұл жағдайда паразиттің аналығын куыршақтарға катысты хемотак сис баскаратындығы анык. Torynus nigricornis (Chalcididae) шаншарларында хемотаксис ерек- ше сипатқа ие болады. Шаншарлардың бұл өкілдері, жұмырткаларын Diplolepis quercus өкілінің бұзтыншаларына (галлы) салады. Олар, бұзгыншалар бөлетін затка хемотаксисін бағыттайды. Себебі, Torynus дернэсілдері, бұзтыншада болтан Diplolepis дернәсілдеріне, оның куыршактары мен сол жерде коныстанған баска паразиттерге де шабуыл жасайды. Иесін алмастыру мүмкіндігі паразиттің иесіне эсер ету реакциясы байланысты болуы мүмкін. Егер, жана иесімен кездескен уакытында, оның карсылык реакцияларына төтеп беретін паразиттің морфо- физиологиялық касиеттері кажетті дәрежеде болтан жатдайда, паразиттің жаңа тіршілік ортага көшу мүмкіндігі жогары болады. Сонымен катар, жаңа иеге көшу кабілеті иесінің туа біткен кабылдамаушылык жэне оны әлсірететін факторларына тікелей бай ланысты. Тэжірибелер көрсеткендей, организмді белгілі дәрумендері жеткіліксіз азыкпен коректендірсе туа біткен кабылдамаушылык касиеті төмендейді. Шошкалар А дэрумені жетіспейтін азыкпен коректенгенде адам аскаридасын жүктырады. Табигатта да дэл осылай, организм ортасы өзгерген аймакка түскен жагдайда (ак климатизация, қолдан өсіру) көптеген маманданбаган паразиттерді жұқтыруы мүмкін. Паразиттер иелерін, бір туыска жататын жэне туыстык байла- нысы жоқ, бірақ тіршілік ету жагдайлары мен корегі ұксас иелер- ге алмастыруы мүмкін. Бірінші жагдай, иелері су организмдері болып табылатын жэне белсенді түрде енетін паразиттер тобына (Monogenoidea), ал екіншісі, закымдануы пассивті түрде жүретін ор- ганизмдерге (Myxosporidia) тэн екенін Б.Е. Быховский (1957) атап өтеді. Жалпы, жаңа иелерте алмасу мүмкіндігі, ие мен паразит ара- сында түзілген тарихи байланыстарга катысты жүреді. Бұл байланы- стар, негұрлым, тарихи ертерек калыптасса, согұрлым, паразиттің жаңа иеге алмасу мүмкіндігі төмендейді. С.С. Шульман (1958) акулатэрізділер мен бекіретэрізділердің паразиттері тек осы организмдерге қатаң түрде бейімделгендіктен, 276баска иелерге оларды алмастырмайды, ал жас балык топтарына маманданған паразиттер, баска туыстарға жэне тукымдастарга жата- тын балыктарға көшу кабілеті жоғару болатынын айтады. Сонымен катар, жаңа тіршілік ортасына ішек паразпттері мен кейбір эктопара- зиттер көшеді, ал, канайналым, лимфа жүйесі мен бауыр паразиттері иелерін алмастыруға кабілетсіз болады. Осылайша, паразит-ие катынасының мамандануы тұракты емес және эволюция барысында сырткы ортаның түрлі факторларының әсерінен көптеген өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Мамандану кұбылысына, паразиттердің түртүзілу мэселесі тығыз байланы- сты. П а р а з и т т е р д і ң т ү р і Түр, биологияда негізгі катаң тусінік болғанымен, биологияның түрлі салаларында бұл түсінік жан жакты сипатталуы мүмкін. Сондыктан, паразитологияда түр түсінігін аныктайтын сұрак туын- дайды. Түр мен онын тармактарының түсінігі зоология саласында насекомдарға, ботаника саласында гүлді өсімдіктерге тэжірибе жа- сау аркылы аныкталды. Нэтижесінде, ботаника жэне зоология сала ларында, түр біркатар бөлшекті категориялардан кұралған күрделі жиынтык ретінде сипатталды. А.П. Семенов-Тянь-Шанский (1910) түрдің бөлшектенуінін келесі категорияларын ұсынған: 1-Түр. Түр тармағы (subspecies) - географиялык изоляцияға негізделген категория болып табылады. Түрше тармағы (natio) - түр тармағына Караганда кішірек, бірак түр бөлінуінің географиялык таралуына негізделген. Морфа (morpha) - географиялык изоляциямен байланысы жок, бірак, сырткы орта факторларының әсерінен түрдің неме- се түр тармағынын негізінің тұраксыздығы: көп жағдайда сырткы факторларының өзгеруіне байланысты бастапқы күйге көшуі мүмкін, Аберрация (aberratio) - жеке вариация. Кейбір өзгерістер 5нгізіліп, аналогты градациялар, баска да көптеген систематиктермен кабылданады. Жоғарыда аталған барлык бөлімдер белгілі морфологиялык 277айырмашылыктарымен ерекшеленеді. Бірак. бүгінгі таңда, жоғарыда аталған жүйеге Н.А. Холодковский (1910) ғылымға енгізген, морфологиялык жағынан бір-біріне ұксас. бірак физиологиясы жэне экологиясы бойынша ажыратылатын биологиялык гүр түсінігі де кірсді. Паразиттік тіршілік ететін жануарларды карастыра отырып. түр түсінігі оларға (эндопаразиттерге) элі де толык өңделмегендігі байкалады. Өтс көп жагдайларда, паразитолог, түрге соңғы систематикалык бірлік ретінде сараптама жасайды. Бүдан томен категория- лар шектеулі түрде өте сирек орнатылады. Сонымен катар, түр кұрылымына терең сараптама жүргізу барысында паразиттік орга- низмдерден еркін тіршілік етуші топтардағы түрішілік категория- ларды кездестіруге болатындығы аныкталды. Егер паразит түрлі тұкымдастар мен отрядтарға жататын иелер- де тіршілік етуге маманданған болса. онда оның гүрлі популяцияла- рында паразиттік тіршілік етуге бейімделген жеке түр тармактары немесе штамдары түзілуі мүмкін. Бүл айырмашылыктар, кейбір жағдайларда морфологиялык сипат алады. баска жағдайларда, тек физиологиялык немесе биологиялык сипатта болып, өзіндік түрішілік бөлімдерді көрсетеді. С. Миккель (Міскеі, 1928) түрішілік дивергенцияны бейнелейтін, керемет мысал ретінде, паразиттік тіршілік ететін аралардың Mutillic/ae окілі - Dasymutil/a hioculata үеынады. Бүл түрдің дернәсілдері Bembicidae аралардың куыршақтарында мекендейді. Миннеаполис аймағынан С. Миккель Dasyimili/la hioculata окілдерін көп мөлшерде жинау нэтижесінде, ересек Dasymittilla-нъщ ұзындыгы мөлшерінің кисығы бимодальді сииатка ие екендігін аныктады. Бұл қисықтың шыңының бірі. аналыктар D. hioculata үшіи 7,5 мм.екіншісі - 13 мм тең екендігі белгілі болды. Аталықтарының кисыгы сандык катынаста аналогты, бірак өзгешелеу катынаста (10 жэне 14 мм). Бұл кұбылыеты зерттей отырып, С.Миккель Dasymutilla өкілінің кішігірім даралары Місюһетһех monodonta куыршаі ынан шыккан дернэсілдерден дамығанын жэне паразиттердің ірілеу дарала ры Bembex pntinosa куыршағының есебінде өскеиін аныктады. Иелерінің екеуін де өлшеу нәтижелері Microbembex үшін 8 - 1 4 мм аралыктагы сандык катынасын, ал Встһех үіпін 16 - 19 мм көрсетті. Осылайша, мөлшері ірі иелер ірі паразиттердің дамуына мүмкіндік 278береді. Бұл жағдайда, Миккель Dasvmutilla bioculata өкілінің ере- сек дараларының мөлшері, олардың дернэсілдері ірі немесе ұсак ислерінде тіршілік ете отырып түтынатын корек кезіне тэуелділігі туралы қорытынды жасады. Бұл мысалда. кызығушылыкты, біртіндеп түракты түрдің дивер- генциясына алып келетін қисыктың скі шыңының болуы тұдырады. Теориялық жағыман тұжырымдайтын болсак, сгер микроаталыктар макроаналықтарды оңай ұрыктандыра алса, керісіншс катынастарда макроаталыктар микроаналыкт арды ұрыктандыра алмайтын жағдайга үшырауы мүмкіи. Нэтижссінде, бір аймак жағдайында, «гостальді» ерекшеліктер негізінде екі түр тармағының D. bioculata фіГЗИОЛОГИЯЛЫҚ изоляциясы жүруі мүмкін. Айқын байкалатын түрішілік өзгергіштік кейбір соргыштарда кездессді. Р. Дольфус (Dollfus. 1922) Dicrococliimi dendriticum өкілінің денепішіні мен жыныстыкаппаратыныңқұрылысыныңөзгергіштігін корсеткен. М.М.Белопольская (1954) гүрлі географиялык аймактар мен түрлі иелерден жиналған D. dendriticum өкілінің дене мөлшері мен пішіні және аталык безінің орналасу ерекшелігін керсеткен. Мысалы, Приморье аймағында кездесетін Cervus elaphus кұртының мөлшері 6.4x2,3 мм, ал Арменияда кездесетін Citellus xanthoprymnus окілініп мөлшері 4.5x0.87 мм гең. Қиыр Шығысга мекендейтін бүғылар мен кояндарда аталык бездері екі бүйірінде орналаскан косезулері, ал Горький облысында кездесетін гималай аюлары мен бүғыларда аталык бездері дене өсінің бойымен созылып жататын гүрлері, ал. сарышұнактың оргапизмінде аталык бездері үзына бойы орналаскан сорғыштар тірпіілік стеді. Әртүрлі балыктарда паразиттік тіршілік етегін Podocotyle atomon-ның аталык бездері мен жүмыргкаларыныц нішіндері жэне дене мөлшеріне байланысты айырмашылыктарды Р.Е. Шульман- Альбова (1952) байкаган. Г. Феррис (Ferris, 1932, 1933, 1935) түрлі географиялык аймактарда кездесетін шошкалардың. жылкылардың, ешкілердің паразиттсрі - Hacmatopinus битіпің морфологиялык срекшсліктерін аныктаған. Сонымен кагар, биологиялық. экологиялык, физиологиялык ерекшеліктері бар, морфологиялык жағынан үксас гүрішілік гоптар кездеседі. Олар, гүрлі деографиялык аймактарда таралған иелердін организмінде паразип ік тіршілік ететін жэпе кей жағдайларда, аралык иелеріне қатынасымен ерекшеленетін биологиялык түр тармактарын сипаггайды. Гельмииттердің арасынан, иесінің организмімен ара 279 қатынасы өзгеше сипатқа ие, эрі екі биологиялык түр тармағын түзетін жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|