болар еді. Адам өзі туралы каншама ойларға беріліп, кез-келген киялдар тудыруы мүмкін, ал өзінің накты болмысында тек іс аркылы ғана аңғарылады. Бекерден бекер Конфуций адамдардың сөздерін тындап кана коймай, олардың істерін де коре білген, сол сиякты Аристотель де былай деп жазған: "Жеңістің сыйлыктарын тек жарыска катыскандар ғана алады". Баскаша айтканда, адамның элеуметтік әрекеттік мэні ең алдымен тұлғаның элеуметтенуінің негізіне жатады. Әлеуметтендіру — бұл индивидтің коғамда өзінің өмірқамын дұрыс тэсілмен іске асыруына мүмкіндік беретін білімдердің, нормалар мен кұндылыктардың белгілі 155
бір жүйесін игеруі процесі болып табылады. Ол адамның әлеуметтік тэжірибені игеру барысында жүзеге асады, бірак ең алдымен оның белгілі бір коғамдық катынастарға, эрекет түріндегі карым-катынас формасына түсудің нәтижесінде іске асады. Бұл жағдайда элеумеггену филогенезде де (адамның тектік қасиеттері мен сипаттарының қалыптасуы), онтогенезде де (накты тұлғаның калыптасуы) жүзеге асырылады. Адамның тарихи дамуы тұрғьтсында да, онтогенезде де тұлға индивидтің әлеуметтенуінің нэтижесі. "Тұлға болып туылмайды, тұлға болып калыптасады" (А.Н.Леонтьев). Әлеуметтену динамикалық сипатта болғандыктан, тұлға - бұл эркашанда процесс, бұл үнемі қалыптасу. Өзінің қалыптасуында, өзінің ұмтылысында тұрып калган, катып қалған түлға — бұл демек, кері кетуші тұлға. Тұлғаның деградациялануы индивидтің өзге ерікке толығымен бағынып жэне оның әрекеті алдын-ала бағдарланып қойылған жағдайда, яғни эрекет пен тандау еркіндігіне орын калмаған жағдайда да орын алады. Индивидтің карым-катынастан жэне тандау мүмкіндігінен, белгілі