Өзбекстан республикасы халықҚа білім беру уәзірлігі әжінияз атындағы нөкіс мемлекеттік

 

14 

қайсысының  да  мағынасы  өзі  білдіретін  грамматикалық  ұғымының 

табиғатын,  даралық  сипатын  айқындап  тұрған  жоқ  па?    Олай  болса,  оқушы 

үшін  оның  қызықтылық  қасиетінің  өзі  де  осы  байланыстылықтан  өрбитіні 

анық. Тек оны тиянақты меңгерту үшін сөз төркінін тани білуге үйрету басты 

шарт болып табылады. Мысалы, етістіктің көсемше категориясын  оқытқанда 

“көсемше”  сөзін  А.Байтұрсынұлы  енгізгенін,  көсем  тәрізді  үнемі  алдыда 

тұрады  дегенді  білдіреді,  есімше  заттанғандықтан  түбірі  есім  деген  сөзден 

туған дегенді айта кету оқушылардың  тақырыпқа деген қызығушылықтарын 

арттыра түседі. 

 

Оқушылар  игерген  білімнің  қажеттілігіне  көз  жеткізудің  бір  жолы  – 

тақырыпаралық, салааралық, пәнаралық байланыстарды үнемі ескеріп отыру. 

Бұл,  бір  жағынан,  оқушыларды  тілді  бір  тұтас  құбылыс  ретінде  тануға  негіз 

болса, екінші жағынан, үйреніп отырған білімнің ендігі сыныптарда өтілетін 

тақырыптарға  тірек  болатынын  саналы  түсіне  бастайды.  Оқушының 

лингвистикалық  дүниетанымы  мен  тілдік  компоненттілігін  қалыптастыру 

бағытындағы  жаңа  талаптардың  жүзеге  асуында  бұл  жол  елеулі  маңызға  ие 

болады.  Мысалы,  етістікті  зат  есіммен,  сын  есіммен  байланыстыра  оқыту 

қазақ  тіліндегі  тақырыпаралық  байланысты  жүзеге  асырса,  етістікті 

оқытқанда  әдебиетпен,  тарихпен,  педагогикамен  байланыстыра  оқыту  қазақ 

тіліндегі  пән  аралық  байланысты  жүзеге  асырған  болар  еді.  Осы 

мәселелердің  барлығы  білімнің  тиянақтылығының  кепілі  бола  алады. 

Оқушылардың бойында білім қорының мол болуының пайдалылығына деген 

сенім қалыптаса бастайды. Фактілер  – ұғымдар – заңдар – жеке теориялар  – 

тілдің жалпы адамзат дамуымен байланысы секілді тізбектің құрамына енген 

бөліктердің  әр  қайсысының  өзіндік  ерекшеліктерін  айқындала  дәлелденуі 

оқушы  логикасын  дамыта  түсумен  қатар  негізгі,  қосалқы  білімдердің  ара 

қатынасын танытады. Ақпараттар ағымынан өзіне қажеттісін екшеу, саралау, 

жүйелеу, қорыту дағдыларын жетілдіреді. 

 

15 

 

Бұрынғы  кездері  әдістемеші  –  ғалымдардың  еңбектерінде  оқытудың 

әдіс-тәсілдерін  жетілдіру  мәселесі  көбірек  орын  алса,  соңғы  жылдары  оның 

орнын  білім  беру  ісін  оқушылар  сол  білімді  түсінуі,  меңгеруі  тұрғысынан 

ұйымдастыру  мәселесі  кең  өріс  алуда.  Оқу  процесін  оқушының  белсенді 

әрекеттерінің педагогикалық – психологиялық заңдылықтарын дәйектілікпен 

есепке ала отырып жүргізуге назар аударып қажеттілігі айқындалды. 

 

Баланың 

оқу 

мотивтерін, 

оның 

ішінде 

қызығушылығын 

қалыптастырудың  бір  жолы  ретінде  пәнді  оқытуда  эвристикалық  тәсіл 

арқылы  оқу  материалын  оқушының  өздігінен  түсінуі  мен  шешуі  атап 

көрсетіледі.  Мұнда  білім  мазмұнын  меңгертуде  баланың  ынта-ықыласын 

жұмылдыру 

мақсаты 

көзделеді. 

Грамматикалық 

ережелер 

мен 

анықтамаларды,  оның  заңдарын  бала  өзіндік  ой  қорытулары  арқылы 

түйіндейді. Мұндай сабақтарды мұғалім алдын ала жоспарлап, онда мынадай 

міндеттерді белгілейді: 

-

 

грамматикалық  материалдарды  оқушыға  түсіндіру  жолын  ықшамдап, 

өнімді  әрі  баланың  қабылдануына,  ақыл  –  ойына  қонымды  болу  жағын 

қарастыру; 

-

 

меңгерілуге  тиіс  материалдардың  түйінді  мәселелерін  оқушының 

өздері 

ашатындай 

жағдай 

тудыру, 

олардың 

түсіну 

дағдыларын 

қалыптастыру.  

 

Бұл жағдайда «мұғалімнің міндеті оқушының әрекетін ұйымдастыру, 

оның  жолын  көрсету»  /Д.Б.  Эльконин/,  «Оқытуды  түсіндірусіз,  нұсқаусыз 

жүргізу»  /Т.Я.  Гальперин/  болып  табылады.  Ал,  оқушы  сол  тапсырмаларды 

шешудің  жолдарын  өздері  табады,  бұл  олардың  ақыл-ой  белсенділігін 

дамытуға бағытталады.  

 

Бала  ұғымына  ауырлық  келтірмейтіндей  деңгейдегі  мәселелерді 

проблемалық  жағдай  туғыза  отырып  меңгерткен  тиімді.  Себебі  «оқушының 

интеллектуалдық  күшінің  өсуі  жаңа  фактілерді  түсінудегі  және  ой  елегінен 

 

16 

өткізудегі  қиыншылықтарға  тап  болуынан  туады  және  проблемалық 

мәселенің,  оқушының  тақырыпты  меңгеруге»  деген  ынтасының,  оның 

эмоциялық  әсерлігінің  және  ерік  күш  –  жігерінің  болуымен  сипатталады. 

Өздігінен  жұмыс  істеуге  ниеттелген  оқушы  тапсырманы  қызыға  орындап, 

жағымды  эмоциялық  әсер  ала  отырып,  кездескен  қиындықты  саналы  түрде 

түсіну  арқылы  жеңіп  шығуға  талпынады.  Бұл  бағыттағы  ізденістердің, 

ғылыми тұжырымдардың барлығы да оқыту процесінде оқушы белсенділігін 

арттыру  теориясы  /М.А.Данилов,  М.Н.  Скаткин,  И.Т.  Огородников/, 

мазмұнды қорыту теориясы /В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин/, ақыл-ой әрекетін 

кезеңдеге бөліп қалыптастыру /П.Я. Гальперин/, рухани қажеттіліктер /Ю.В. 

Шаров/  мен  танымдық  қызығушылықтарды  /Г.И.Щукина/  қалыптастыру 

теориясы,  проблемалық  оқыту  теориясы  /А.М.  Матюхина,  Т.В.  Кудрявцев, 

М.И.  Махмутов,  И.Я.  Лернер/  т.б.  оқушының  әрекет  субъектісі  ретіндегі 

рөлін  жоғары  бағалайды,  яғни  оқушының  білімі  де,  меңгеретін  машық- 

дағдылары  да  танымдық  белсенділігі  нәтижесінде  оның  біліктілігін 

арттыруға қызмет етуге тиіс.  

 

Проблемалық  сұрақтар  оқушылардың  белсенді  әрекеттерін  туғызуға 

түрткі болып өздігінен ой түйіндеулеріне әкеледі. Мұнда баланың танымдық 

дербестігін,  шығармашылық  дағдыларын  қалыптастыру  үшін  салыстыру, 

талдау, жинақтау, ой қорту секілді ойлау операциялары жүзеге асырылады.  

 

Ойлау тәсілдеріне: алгоритмдік, жартылай алгоритмдік /дұрыс шешім 

–  бірдей  шешім/;  эвристикалық,  жартылай  эвристикалық  /дұрыс  шешім 

болмау  да  бірдей  болмауы  да  мүмкін  шешімдер/  тәсілдерді  оқушыға 

үйретудегі  басты  мақсат  –  машықты  төтелей  меңгерту  емес  нақты  міндетті 

шешуге көмектесетін операциялар жүйесін қалыптастыру. 

 

Таным  теориясы  даралық  таным  процесінің  негізгі  заңдылығын 

проблемалық ұстаным арқылы бейнелейді. Онда адам ойы білмеуден білуге, 

 

17 

толық еместен толық білуге қарай жүруінің  ішкі логикасы көрсетіледі. Одан 

туындайтын негізгі міндеттер мынадай:  

-

 

етістікті  шығармашылықпен меңгеру дағдыларына тәрбиелеу; 

-

 

етістікті шығармашылықпен қолдануға  дағдыландыру және көсемшені 

оқу проблемаларын шешу шеберліктеріне тәрбиелеу; 

-

 

шығармашылық әрекеттерін қалыптастыру; 

-

 

етістікті  оқытудың ғылыми дәрежесін арттыру; 

-

 

етістіктің  ғылыми  дүниетанымды  қалыптастырудың  тиімділігін 

арттыру т.б. 

 

Мұғалімнің  түсіндіруі  жаңа  сапаға  ие  болады,  яғни  ол  етістіктен 

берілген  тапсырманы  шешудің  жолымен  логикасын  меңзейді.  Әрі  өзінің 

ақпаратты беруші қызметін шектеп, оқушылардың етістіктен тапсырмаларды 

өздігінен  орындау  және  түсіну  бағытындағы  әрекетін  кеңейтеді.  Бұл  әрекет 

етістіктің  мазмұнына  сай  оқушылардың  жас  және  психологиялық 

ерекшеліктерін  ескертіп,  біртіндеп  күрделендіру  арқылы  жүргізіледі.  Бұл 

етістікті  оқытудың  басты  бағыты  және  етістікті  саналы  түрде  әрі  тиянақты 

меңгертудің шешуші шарты.  

 

Оқушыға    етістікті  меңгертуді  формалдылықтан  аулақтататын  бұл 

жолдардың  ең  тиімді  де  басты  жетістігі  –  оның  ойлау  қабілетін  арттырумен 

қатар,  оқушылардың  тілін  дамытуға,  олардың  жалпы  тілдің  түсініктерін  ой 

елегінен  өткізіп,  сөйлеу  тілінде  саралап  қолдануға  жол  ашады.  Таратып 

айтсақ,  мысалы,  оқушы  анықтаманы  өз  бетінше  құрастырса,  біріншіден, 

оның  байланыстырып  сөйлеу  дағдысы  қалыптасады,  екіншіден,  етістікке 

байланысты  атауларды  пайдалану  нәтижесінде  сөздік  қоры  молаяды, 

үшіншіден,  жұрт  алдында  сөйлеуге  машықтанады,  төртіншіден,  басқаларды 

да  тыңдауды  үйренеді,  бесіншіден,  оқушылар  бір-бірінің  қабілет-дарынын 

қанаттандырып, басқалардың пікірімен санасуға қол жеткізеді. 

 

18 

 

Етістік    тақырыбынан  кейін  кесте,  сызба  жасату  үстіндегі  ойын 

дәлелді  қорғауға  үйретуге    лингвистикалық  әрі  логикалық  тұрғыдан  даму 

жүзеге  асады.  Мұнда  әр  тақырыптан  /  6  -  сыныпта  «етістік», 

«етістіктіңжасалуы  мен  түрлері»,  7  –  сыныпта  «етістік  және  оның 

категорияларының  түрленуі»  мен  «етістіктің  сөйлемдегі  қызметі»/  ішкі 

байланыстарын аша келіп, оқушы етістік туралы, оның құрылымы жөніндегі 

білімін нығайтады.  

 

Қарапайым  қорытындылар  жасаудан  бастап,  үлкен  тарауларды 

өткеннен  /мысалы  «сөз  таптары»/  оларды  талдату,  бір  жүйеге  енетін,  яғни, 

«сөз  таптарына»  енетін  зат  есімді,  сын  есімді,  етістікті  т.б.  саралау,  оларды 

классификациялау  жұмыстары  үстінде  ойлау  операциялары  дамытылуымен 

қатар,  оқушының  зейін,  ерік,  шығармашылық  қиял,  тақырыптық  ерекшелігі 

де  өрістейді.  Етістікті    игеру  мен  жорамалдар  ұсыну  және  оларды  дәлелдеу 

үстінде  тілдік  біліктілігі  оқушының  өз  ойын  сөйлеу  тілінде  дұрыс  құруы 

арқылы да танылады. 

 

Оқушының    өздік  жұмыстарында  әрқашан  сабақтастық  ұстанымын 

басшылыққа ала отырып жұмыс жүргізген тиімді. Себебі оқушы үшін етістік 

бұрын  соңды  өтілген  тақырып  болса,  етістіктің  категориялары  мүлдем  жаңа 

көсемше,  есімше,  етістіктің  райлары,  шақтары  тақырыптарын  өз  бетінше 

меңгеруі қиын. 

 

 

Етістікке оқушының қызығушылығын  оятып, оның қажеттілігіне 

көз жеткізетін дидактикалық талаптардың бірі – оқушыға етістіктен берілетін 

теориялық  білімнің  практикалық  мәні  екі  жүйеде  қатар,  сабақтастырыла 

жүргізілуі  тиіс:  біріншіден,  етістіктен  өткеннен  кейін  оқушы  оның  қай  сөз 

табына  жататынын,  қай  сөз  таптарымен  қалай  қатынасқа  түсетінін,  сол 

сыныптағы  бағдарлама  көлемінде  меңгеруге  міндетті.  Бұл  ұғым  –  түсініктер 

оқушының етістіктен біліктілігін қамтамасыз етеді. 

 

19 

 

 

Екіншіден, етістіктегі теориялық материалды құрғақ ереже болып 

қалудан  баланың  ішкі  қажетіне  айналдыруды  қамтамасыз  ету  мақсатында 

жасалатын  әдістемелік  жүйе  бойынша  етістік  тақырыбы  оқушының  ауызекі 

сөйлеу,  жазба  тілдерін  дамытуға  қарай  ыңғайластырылуы  тиіс.  Бұл  бағытта 

да  бағдарламада  берілетін  тақырып  оның  қарым-қатынастық  тіл  жұмсау 

аясындағы  ерекшеліктерімен  толығып  берілуі  ұтымды.  Мұнда  етістікпен 

сәйкестендіріліп 

берілетін 

жұмыстар 

жүйесінің 

мақсаты, 

жоғарыда 

көрсетілгендей,  білімнің  танымдық  әрі  практикалық    өрісін  кеңейту  екендігі 

даусыз. 

жүктеу/скачать 459,31 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: