Графика. Орфография. Орфоэпия
жүктеу/скачать 2,09 Mb. Pdf көрінісі
|
Н.-Уәлиев-МОНОГРАФИЯ
| [қайда],
[кейде] т.б. Алайда [қ]-ның әлсіз позицияда жіңішке түрі (варианты) бар екені байқалады: [қ 1 үр 1 м 1 ет], [тӓқ 1 сір 1 ет 1 ] . Кемел сөзіндегі [к] жіңішке тембрмен айтылып, Камал сөзінің [Камал] түрінде жуан тембрмен айтылуы да бар. Тілдік факт ретінде бұл жайтты елемеуге болмайды. Бірақ орфографиялық шарттылық немесе бөтен тілдің тәртібі деп те көрінуі мүмкін. Алайда төлтума сөздерімізде көгорай, көгал дегендегі [к]-нің тембрін жіңішке деуге болмайды. Салыстырсақ [когорай], көгаршын, көкпар . Бұлар ауыс-түйіс сөз емес, қазақтың өзінің төлтумасы. [қ]-ның жіңішке тембрінің пайда болуына әсер ететін факторға назар аударайық. Сөздің соңғы буындарындағы жіңішке дауыстылар бірінші буындағы дауыстының палатализациялануына, ал ол өз кезегінде [қ]-ның жіңішке тембрлі реңк алуына әсер етеді. Сөйтіп, [қ] дауыссызының вариациясы пайда болады: [қ 1 ӱд 1 ір 1 ет] құдірет , [р 1 ӓқ 1 імет] рақымет , [қ 1 ӓсій 1 ет 1 ] қасиет , [қ 1 ӓзір] қазір т.б. Ал осы аталған сөздердің кейбірінің, кәсиет (сөйл. тілі), кәзір (сөйл. тілі), үрмет (диал.) тәрізді варианттары бар. Бұл – сөздің «қолайсыз жағдайға» вариация арқылы бейімделуі болса, екінші жолы басындағы дауыссыздың жіңішке тембрлі вариант, я болмаса, дауыссызды айту тәсілімен де «қиындықтан» жол табады, бірақ бұл аталған соңғы тәсіл бірер сөзбен ғана шектеледі. Сонымен [к]-нің әдеттегі жіңішке тембрінен басқа жуан тембрге, [қ]- ның әдеттегі жуан тембрінен басқа жіңішке тембрлі болып келуі вариация деңгейіндегі сингармонизм, я болмаса сингармовариация деуге болады. [қ]- нің жіңішке тембрлі болуына әсер ететін іргелес дауыстыны да вариация деп танимыз. Мысалы [қ 1 ӓ 1 уесет 1 ] қауесет дегендегі [ӓ] соңғы буындағы сигнификативті-перцевтивті позициядағы [е]-нің әсерінен палатализацияланған дауысты, яғни әлсіз жағдайдағы <а>-ның вариациясы. Ол парадигмадағы <ә>, я болмаса күшті позициядағы [ә] бірдей емес, аталмыш вариацияның перцепциясы кәдімгі [а]-дан жіңішке, ал [ә]-ден әлтек жуанырақ деп көрсетуге болады. Осы тәрізді ерекшелік, біздің байқауымызша, [ғ] мен [г] дауыссыздарында да бар екені байқалады. Атап айтқанда [ғ]-ның жіңішке тембрлі вариациясы мына тәрізді әлсіз позицияда кездеседі: [ағ 1 ешкі] ақ ешкі, [ғ 1 ӓз 1 ійз 1 ] ғазиз . Өзге тілден импортталған мұндай сөздер қазақ тілінің негізгі дыбыс заңдылығы бойынша игерілетіні мәлім. Мұндайда едәуір сөздің басына [қ], [ғ] дыбыстарын түсіріп айту позициялық игерудің бір жолы болса керек. Қали – Әли, Ғалым – Әлім, Қалибек – Әлібек, ғылым – ілім, ғылыми – іліми т.б. Әуелде Қали, Ғалым, Қалижан, Ғалымжан т.б. тәрізді сөздердің құрамындағы дауыстылар біршама палатализацияланған дауыстылар болуы, ал [қ], [ғ] дауыссыздары соған сәйкес жіңішке тембрлі болуы ықтимал: [қ 1 ал 1 їй 1 ], [ғ 1 ал 1 їм 1 ], [қ 1 ӓлїйж 1 ӓн], [ғ 1 ӓлїмжӓн]. Өйткені Қалидың [алый], Ғалымның [алым], жүктеу/скачать 2,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|