Оқулық Алматы, 013 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

242
ал, 
А
1 
 
аллелінің жаңа жиілігі
р
1
 
= р
0
-(u x
 p
0
 ) = 
1 - 0,0001 = 0,9999
Бір ұрпақ аралығындағы 999 900 гаметада 
А
1
 
аллелі, ал 100 га-
метада 
А
2
 
аллелі болады. Енді кері мутацияның əсерін есепке алып, 
есептеуге түзету енгізу керек. Кері мутация 
А
2
-нің
 А,-
ге қайтадан 
өзгеру жиілігін v арқылы белгілейміз. 
А, 
мен 
А
2
-нің 
бастапқы жиілігі: 
р
0
 
жəне 
q
0
                                     и
Мутация жиілігі: 
А,  ↔
 
А
2
                                     v
Жаңа жиілік: 
р
1
 = p
o
-(u x p
0
)+(v x q 
0
),
q
2
=q
0 
– (v x q
0
) + (u x p
0
).
Тура жəне кері мутацияны есепке алғанда р жəне q жиіліктерінің 
қосынды өзгерісі мынадай болады: 
∆p= p
1
- p
0
 = (v x p
0 
) - (u x p
0 
),
∆q = q
1
- q
0
 = (v x q
0 
) - (u x q
0 
).
Миграция
 немесе 
гендер ағыны
 деп бір популяция дарабастардың 
екінші популяцияға еніп, ондағы дарабастармен шағылысуын 
түсінеді. Гендер ағыны түгел түрдің аллельдер жиілігін өзгерте ал-
майды, алайда бұл жиілік жергілікті популяцияда өзгеруі мүмкін, 
егер кірме жəне жергілікті дарабастардың аллельдер жиілігі əртүрлі 
болса.
Популяция гені жиілігінің өзгеру дəрежесінің екінші себебі 
иммиграция жылдамдығына байланысты. Ген ағынының жыл-
дам дығы (m) 0-ден 1-ге дейін ауытқиды. Егер
  m
 = 0 болса, 
онда ол иммиграциялық аллельдің жоқ екенін, ал 
m
 = 1 болса, 
онда ол жергілікті популяция аллелінің бір ұрпақ аралығында 
иммиграциялық аллельге толық ауысқанын білдіреді. Ген ағынының 
жылдамдығын мына формула арқылы анықтайды:
        1 ұрпақтағы кірме дарақтар саны
m=
       
   популяцияның жалпы саны
Жергілікті популяцияның белгілі бір аллелінің жиілігін q
0
 деп, 
ал кірме дарақтардың -
q
m
 деп белгілейік. Онда бұл аллелдің аралас 
популяциядағы жиілігі мынадай болуы керек: 
q
=
m
(
q
m
-
q
0
) +
q
0
. Ген 
ағыны арқылы бір ұрпақтағы ген жиілігінің өзгеруі -∆
q
=
m
(
q
m
-
q
0
). 
Мысалы, жергілікті популяцияда бір аллельдің жиілігі 
q
0
= 0,5-
ке, ал кірме дарабастар арасында 
q
m
= 0,6-ға тең болсын дейік. Ген 
ағынының жылдамдығы -
m
= 0,002. Миграция нəтижесінде бір 

243
ұрпақ аралығындағы аллельдің өзгеруі жиілігін есептеу керек:  ∆q = 
0,002(0,6-0,5) = 0,0002.
Мал шаруашылығында гендер ағынымен селекционерлер жиі 
кездеседі, өйткені жергілікті мал тұқымының сапасын жақсарту 
үшін басқа популяциядан (кейде шет елден) əкелінген асыл нəсілді 
басқа мал тұқымын немесе ұрығын қолдану мал тұқымын асылдан-
дыру жұмысының қажетті тармағы болып саналады.
Сұрыпталу
. Генотиптері орта жағдайларына тиімді бейімделу 
қасиетін қамтамасыз етіп, барынша көп ұрпақ қалдыратын ағзалар-
дың сақталуы 
сұрыпталу
 деп аталады. Əдетте сұрыптаудың жасан-
ды жəне табиғи түрлерін ажыратады. Түбінде сұрыптау түрлерінің 
бір-бірінен айырмашылығы жоқ, бірақ олардың əрқайсысының 
маңызды айырмашылықтары бар.
Табиғи сұрыпталу ағзалардың табиғи тіршілік жағдайларына 
орта факторларының əсері арқылы жүреді. Табиғи популяция-
да генотиптердің шағылысу кезінде үйлесуі кездейсоқ іске асады. 
Алайда осы кездейсоқтық тірі табиғаттың дамуына қажет заңдылық 
болып шығады. Жасанды сұрыптауда адам, ең алдымен, қажет 
генотипі бар ата-аналық формаларды жұп таңдау арқылы барлық 
мүмкін генотиптердің кездейсоқ үйлесуін шектейді, екіншіден, ол 
жасанды мутагенез арқылы жаңа аллельдер алып, олардың жиілігін 
қолдан белгілі деңгейге дейін көтере алады.
Сонымен сұрыптаудың əсерін популяция генефондысындағы 
қайсыбір аллельдің таралуын көбейту немесе азайту əдісі деп 
қарауға болады. Генотипі мəлім ағзаның тірі қалып, ұрпақ қалдыру 
ықтималдығы оның орта жағдайларына бейімделу дəрежесіне бай-
ланысты.
Табиғи сұрыпталудың қарқындылығының өлшемі ретінде 
дарвиндік
 немесе 
салыстырмалы бейімділік
 қолданылады. Бейім-
ділік берілген генотиптің көбею тиімділігінің өлшемі болып санала-
ды. Осы өлшемнің ағзаларда əрқилы болуы арқасында ғана табиғи 
сұрыпталудың əсері байқалады. Осыған орай бейімділік көбеюдің 
абсолюттік емес салыстырмалы тиімділігін сипаттайды.
Енді əртүрлі генотиптердің бейімділігін есептеу жолын тал-
дайық. 

жүктеу/скачать 4,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: