Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Е

114 
ӛлеңдеріне талдау жасаңыздар. 
2.
Ақын мысалдары ерекшеліктеріне тоқталыңыздар. 
Оқуға ҧсынылатын кітаптар
1.
Д.Әбілов. Сұлтанмахмұт. Роман-трилогия. - Алматы: 
Жазушы, 1980. 
2.
С.Торайғыров. Сарыарқаның жаңбыры. 1-2 кітап. - 
Алматы: Жазушы, 1987. 
3.
Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. -Алматы: 
Мектеп, 1980. 
4.
Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. 2 кітап. - 
Павлодар: Арман, 2004. 
4 тарау. С.ДӚНЕНТАЕВ 
Ӛлеңдері. 
Ақынның Қазан тӛңкерісіне дейінгі кезеңде 
жазған ӛлеңдерінің кӛпшілігі «Уақ-түйек» жинағына(1915) 
енген. «¥ры мен баласы», «Қожа», «Ауырған арыстан», 
«Кӛзі тоймайтын ит», «Екі теке», «Балалықты сағыну», 
«Балалық» ӛлеңдері 1912-1918 жылдары жазылған. 
«Қоғамды ащы сынайтын астарға толы сатиралық және 
юморлық ӛлеңдерінің қайсысы да бала еркін қабылдайтын 
ойнақы ӛлеңдер. Бұл ӛлеңдерінде ақынның барынша 
қарапайым, жеңіл ырғақтар мен бунақтарға баратын себебі 
де - адам болашағы, халық келешегі - балаларға түсінікті 
болайын, солардың кәдесіне асайын деген ізгі ойдан 
туындап жатқан мақсат»(16,34). 
«Ұры мен баласы» ӛлеңі сюжетке құрылған. Ұры алма 
ұрлауға баласын алып шығады. Бала ұрлық қылуға жан-
тәнімен қарсы. «Не болды енді ісіміз біздің, әке? Тұр қазір 
мына арада біреу кӛріп» дейді бала әкесіне. 
Қалтылдап ӛне бойы, дір-дір етіп, 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

115 
Жалма-жан алма ағаштан түсе қалып, 
Баладан сұрап жатыр келіп жетіп: 
«Апырмау, о кім, балам, қашан кӛрді? 
Қай жермен жүріп, қайда, қалай келді?» 
Жас бала сол уқытта әкесіне: 
«Ол бізді кӛріп түрған құдай» деді. 
11 буынды ӛлең ӛлшем жағынан Ыбырайдың ӛсиет 
ӛлеңдерін қайталап қоймайды, екі ақынның алланы хақ деп 
таныған кӛңілін де аңғартады. 
Жүз жерден бала түгіл үлкен айтсын, 
Хақ сӛзге таупық етер жан қайда бар. 
- деп ӛлең соңын түйіндеуі осы себепті; 
С.Дӛнентаев «Ауырған арыстан» мысалы арқылы 
«біреуге ор қазба, ӛзің түсерсің» дегенді аңғартқысы келген 
тәрізді. Дегенмен, түйін тӛмендегіше: 
Алайда жіп тақпаймыз ешкімге дӛп. 
Сӛз түртіп, шағыстырған қасекеңдер, 
Түлкіге қалып жатыр күлкі де боп. 
Ӛсекшілдіктің жақсылыққа апармайтынын қасқырдың 
басына түскен хал арқылы ақын жақсы аңғартқан. 
С.Дӛнентаевтың 
бала 
ұғымына 
жеңіл 
ойнақы 
ӛлеңдерінің бірі - «Кӛзі тоймайтын ит». С.Кӛбеевтің де 
сюжеті осыған ұқсас «Қомағай ит» атты мысалы бар. 
«Қомағай ит» атты мысалмен тақырыптас С.Дӛнентаевтың 
«Кӛзі тоймаған ит» дейтін ӛлеңі бар. Бұл екі ӛлеңде де, 
негізінен, қанағатсыздық, дүниеқұмарлық сияқты адам 
бойындағы теріс мінездер сыналады. Ӛлеңде сүйек тістеп 
келе жатқан иттің кӛпірден ӛте беріп суға түскен ӛз суретін 
кӛргені, су ішіндегі иттің сүйекті тартып алмақ болып 
әуреленуі суреттеледі»(32,66). 
Кӛпірге түсті бір ит сүйек тістеп, 
Ойы бар кӛпірменен дария кешпек, 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

116 
Кӛрінді су бетінде бұған бір ит, 
Бұнда да бір сүйек бар бақса түстеп. 
Ойнақылық ӛлең ұйқасында ғана(«сүйек тістеп», 
«дария кешпек», «бұған бір ит», «бақса түстеп» т.б.) емес, 
сүйек тістеген иттің мінез-құлық, ой-тілек, әрекеттерінде де 
бар. 
Судағы ит бұл бейбақтың кӛлеңкесі, 
Білерлік кӛлеңкені болмады есі, 
Толымды кӛрінген соң анау сүйек, 
Ол иттен тартып алмақ бар дәмесі. 
Суға «айбаттанып», «қайраттанып» ұмтылған иттің 
жайы не болары белгілі. Мысал тұжырымы: 
Әрқайда «ашкӛздінің» олжасы осы, 
Байқасаң, іс түбіне кӛзің салып. 
«Екі теке» мысалының сюжеті балаға жақын деуге 
болады. Кӛпірдегі екі текенің бір-біріне жол бермей, 
сүзісуі, ақыр соңында, екеуінің суға құлауымен тынады. 
Талас, ерегестің балалар арасында жиі болатынннын 
ескерсек, оларға таныс құбылыс екендігін мойындаймыз. 
Ерегістің нәтижесі осы да, 
Таласқандар мұнан артық не тапты?... 
Мысал түйіні ерегіс нәтижесіне құрылған. «Қожа» 
мысалында ақын Қожанасыр туралы әңгімелердің бірінің 
сюжетін пайдаланған. Кӛмген алтынына аспандағы бұлтты 
белгі еткен Қожа қылығын күлкі етеді. 
Алайда, біздің жұртты араласаң 
Табарсың Қожа сынды талай ерді. 
- деген қорытынды жасайды. 
Уай, заманым, балалық, 
Әр ісің бір балалық, 
Алды-артыма қарасам, 
Кетіп қапсың тазарып. 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

117 
- деп басталатын «Балалықты сағыну» ӛлеңі(1914) 7-8 
буындық ӛлшеммен жазылғандығымен де бастапқы мысал 
ӛлеңдерден ӛзгеше. Ақын түсінігінде, балалық - «хан, 
тӛрені тең кӛрген», «асық, топай ӛңгерген», «анау-мынау 
ойда жоқ», «жан біткенді ел кӛрген» шақ. Ақын балалық 
шақтағы ойын әрекеттерін де бейнелейді. «Қарағым» деген 
сӛзге гүл-гүл жайнап, шаттанған бала жүзі елес береді. Ӛлең 
арқылы әрбір жан ӛз балалық шағын еске түсірері анық 
және 
Ойдан қырға шапсам да, 
Қанша абырой, бақ тапсам да, 
Мыңнан бірін кӛрмедім 
Мерекенің сен кӛрген. 
- деген ақын пікірімен келісері тағы шындық. 
««Балалықты сағыну» - қарапайым лирикалық ӛлең де, 
«Балалық» - балалық шаққа күле қарай отырып, елдің 
бойындағы шалалықты сынау бағытындағы ӛлең. Ӛлең 
соңғы шумақта жалқылық(лирикалық кейіпкер балалығы) 
категориясынан 
жалпылық 
категориясына(халық 
балалығына) сәтті ұласады»(16,36). 
Заман ӛтіп бара жатыр желдетіп, 
Ӛзге халық ӛсіп жатыр ер жетіп, 
Текке отырған кӛздің жасын кӛлдетіп, 
Қашан кетер біздің елден балалық. 
Әлеуметтік ой айтуға ауысқан ақын «Балалық» 
ӛлеңінде(1915) тағы да мысал ӛлеңдеріндегідей 11 буынды 
ӛлшемді қолданады. 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: