Өзбекстан республикасы жоғары және орта арнаулы білім министрлігі

204 
3.
Қазақ тілі сабақтарында грамматикалық талдауға ҥйрету жолдары. 
4.
Талдауға ҥйретудегі жаттығу жҧмыстарының маңызы. 
5.
Грамматикалық талдау - тақырыпты білу. 
6.
Ӛзіндік талдауға ҥйрету. 
7.
Талдауға байланысты іс-тәжірибелер, машықтық жҧмыстар, сабақ 
жоспарлары. 
8.
Тақырыптық талдауды оқушыларға меңгерту. 
9.
Грамматикалық талдаудың тҥрлері қандай? 
10.Грамматикалық талдау тҥрлерінің әрқайсысына сипаттама беріңдер? 
11.Грамматикалық талдауға қандай талаптар қойылады? 
12.Тірек кестелерін пайдаланып, тҥрлі талдау жҥргізіңдер. 
13.Бағдарлама бойынша 2-3 сыныптарда сӛз табы, сӛз қҧрамы жағынан 
талдау жҥргізетін материалдар дайындаңдар. 
14.Белгілі бір мӛтін бойынша ішінара және толық жасап кӛрсетіңдер. 
Жҧмысының міндеті: 
-
сӛз қҧрамы ҧғымына тҥсінік беру; 
-
сӛз қҧрамын оқытудың тҥрлері; 
-
сӛз қҧрамына арналған жаттығу жҧмыстарының тиімділігі; 
- сӛз қҧрамын оқытуда ойын әлементтерін енгізу; 
- жаңаша сабақ беру және оны талдау. 
Сӛз 
қҧрамы - сӛз тҧлғасы, сӛздердің сыртқы тҥр-тҥрпаты.Тілімізде сӛздер 
бір бҥтін тҧлға ретінде қарал-ғанмен, олар мағыналы бір немесе бірнеше 
бӛлшектен қҧралуы мҥмкін. Сӛз қҧрамының ең негізгі бӛлшегі -тҥбір.Сӛз 
тудыратын, сӛз жалғанатын қосымшалар тҥбірге қосылады. Мысалы: ег-ін, 
егін-ші, егінші-лік сӛз-дері "ек" тҥбіріне жҧрнақтар-ін, -ші, -лік қосу арқылы 
жасалған. Ал "ӛнеркәсіп" сӛзі екі тҥбірдің бірігуінен, "ата-ана" сӛзі тҥбірдің 
қосарланып айтылуынан туған. Сӛздер осындай сыртқы тҧлғасына, яғни 
қҧрамына қарай: тҥбір сӛз, туынды сӛз, қос сӛз, біріккен сӛз, қысқарған сӛз 
болып бӛлінеді сӛз қҧрамы деген ҧғымға тҥбір сӛзге жалғанатын жалғаулар 
жатады. Бірақ бҧлар сӛз емес, сӛздің морфологиялық қҧрамының 

205 
бӛлшектері. Қазақ тілі сӛздердің морфологиялық қҧрамына қарай 
жалғамалы тілдер тобына қосылады. 
 
Сӛз қҧрамы тақырыбы - бастауыш сынып оқушылары ҥшін ерекше мәні 
бар, қиын мәселе. Сӛздің мағыналы бӛлшектерінің ҧғымын жетік меңгеру 
процесі оқушылардың абстракциялы ойлауын дамытып, тіл фактілерін 
бақылап, оған талдау жасай алуын және мҧғалімнің жетекшілігі арқылы 
ӛздігінен қорытындыға келе білуін талап етеді. Ал морфемаларды оқып 
білудің, толық меңгерудің маңыздылығы мынадай: 
1. Сӛздің морфологиялық қҧрамына талдау жҧмысы және жаңа сӛз 
жасау жаттығулары оқушының логиклық ойы мен тіл байлығын дамытады. 
2. Сӛз қҧрамы жӛніндегі теориялық материалмен бастапқы танысу 
балалардың тіл туралы білімін кеңейтеді. 
3. Сӛз қҧрамын зерттеу - оқушыны орфографияны толық меңгеруіне, 
сауатты жаза білуіне негіз болады. 
4. Сӛз қҧрамын меңгерту мен сӛз жасау тәсілдеріне жаттықтыру, 
оқушылардың сӛзтануға деген назары мен ынтасын аударады. 
Сӛздің мәніне терең тҥсініп, дҧрыс қолданабілуге, сӛз мағынасы мен 
формаларының ара қатынасына зейін аударуға дағдыландырады. 
Сӛз қҧрамын меңгерту жҧмысында тӛмендегідей мақсат-міндеттер алға 
қойылады: 
1.
Кӛзделген мақсатқа сәйкес ҧйымдастырылатын жҥйелі практикалық 
жҧмыс процесінде оқушылардың тҥбір, жҧрнақ, жалғау деген ҧғымдарды 
саналы меңгерулері қамтамасыз етіледі. 
2.
Оқушыларды сӛзді бӛлшектеп талдауға машықтандырады, яғни сӛздің 
тҥбірін, жҧрнақ, жалғауларын табу сияқты кӛптеген жаттығу жҧмыстары 
жасатылады. Сӛйтіп, тҥбір формасы бірдей, мағынасы басқа сӛздерді 
тҥбірлес сӛздерден, ал тҥбірлес сӛздерді омонимдер мен кӛп мағыналы 
сӛздерден ажырата білуге ҥйретіледі. 
3.
Оқушылар орфографиямыздың морфологиялық принципті мәнімен 
таныстырылады. Бҧл білім терминді атамай-ақ тәжірибелілік жҧмыс 

206 
арқылы беріледі. 
4.
Оқушыларға жазу ережелерінің негіздері ҧқтырылып, ӛз сӛздерінде 
ӛте жиі қолданатын қосымшалар жӛнінде тҥсінік беріледі. 
Бастауыш сыныпта сӛздің лексикалықграмматикалық тобы, яғни сӛз 
таптары туралы ҧғым ӛтілмейді, бастауыш сыныптарда оқытылатын қазақ 
тілінің мазмҧны, негізінен мыналардан тҧрады: 
-
Қазақ тілінің дыбыстың қҧрылысы мен дыбыстық таңбалануы туралы 
фонетикалық және грамматикалық білім; 
-
Сӛздердің тҥрленуі және сӛйлем ішіндегі байланысуы жолдары туралы 
грамматикалық білім. 
-
Сӛздердің морфемалық қҧрамы мен сӛз жасау тәсілдері туралы білім. 
-
Сӛздердің лексика-семантикалық тобы туралы лексикологиялық білім. 
-
Дҧрыс жазу және тыныс белгілерін дҧрыс қоя білу туралы 
орфографиялық және пунктуациялық білім. 
Қазақ тілін бастауыш сыныпта оқытудың басты әдісітілдік фактілерді 
бақылату және талдау. Бҧл оқушылардың ойлау қызметін кҥшейтеді. 
Оқушылардан ереже мен анықтамаларды саналы тҥрде тҥсіну әрі есте 
сақтау талап етіледі. Жаттығу орындау арқылы тиісті ережені дәлелдеу, 
тҧжырымдау жҧмысы жҥргізіледі. Сӛйтіп, оқушы ережені білумен бірге 
оны ӛздігінен мысал келтіріп дәлелдеуге ҥйренеді. Бҧл ҥшін мҧғалім 
оқушылардың ӛз бетімен жҧмыс істеу қабілетін дамытып, ӛтілген 
тақырыптан ӛздіктерінен қорытынды шығара алатын етіп қалыптастыру 
керек. Бҧл жӛніндегі К.Д. Ушинскийдің "Оқушы тілдік қҧбылыстарды 
мҧғалімнің басшылығымен ӛзі байқасын, грамматикалық ережені немесе 
ҧғымды, мҥмкін болғанынша ӛздері қорытсын, балалардың ой-ӛрісін 
жетілдіру ҥшін грамматиканық басты мәні де осында" деген пікірі әлі де ӛз 
мағынасын жойған жоқ. Сӛйтіп, тіл сабақтарында оқушылар сӛйлемді сӛзге, 
сӛзді буынға, дыбысқа ажырауды ҥйренеді. Сӛйлем қҧрамындағы сӛздерді 
синтаксистік 
қызметіне 
қарай 
сӛйлем 
мҥ-шелеріне, 
лексикалық 
мағыналарына қарай сӛз таптарына ажырата алатын болады, сӛз қҧрамы 

207 
жайындағы тҥсінік алады, ӛз бетімен сӛйлем қҧрап жазуға, ӛз ойын ауызша 
да, жазбашада дҧрыс айтып жеткізуге дағды-ланады. 
Қазақ тілінің фонетикасы тӛрт сыныпта да ӛтіліп, онда оқушылар дыбыс, 
әріп, олардың мәні, жазу емлесі, алфавит, буын және тасымал жӛніндегі 
бастапқы ҧғымдармен танысады. Бірінші сыныпта әліппеге дейіңгі кезеңде 
сӛз туралы тҥсінік беріледі. Сӛздің жеке дыбыстардан қҧралып, белгілі бір 
мағынаны білдіретіні, сӛзге дыбыс-тық талдау жасау, дыбыстардың 
дауысты, дауыссыз тҥр-лері, сӛздерді буынға бӛлу, сӛздегі буын санының 
әртҥрлі болатыны, сӛздегі дыбыстарды тиісті белгілерімен ажырата 
кӛрсетуге ҥйрету, модельдеу арқылы ӛтілген дыбыстарды қатыстырып сӛз 
қҧрату, т.б. осы кезеңде тҥсіндіріледі. Ал әліппе кезеңінде сӛз туралы 
берілген ҧғымды ескетҥсіріи, бекіту козделеді. Сӛздіңбелгілібірзаттың, 
қҧбылыстың, сын-сапанық, қимылдың атауы екенін тҥсіндіреді. Нақты 
мысалдар арқылы сӛздің лексикалық мағынасын байқатып, заттың атын, 
қимылын, сынын, санын білдіретін сӛздер туралы жалпы тҥсінік беріледі. 
Әліппені оқыту кезінде сӛзді, буынды талдау жолымен дыбыстарды 
ажыратып ҥйренеді. "Дыбыс пен әріп" тақырыбы бірінші сыныпта ерекше 
орын алады. Сондықтан бҧл тақырыпты меңгертуге бірінші сыныпта 
ҧтымды әдіс-тәсілдер барынша қолданылуға тиіс. Бҧл тарау грамматиканы 
оқуға кӛшкенде де практикалық жолмен ӛтіледі. Бҧл кезеңде, жоғарыда 
айтылғандай, балалар дҧрыс айтып, буынға бӛліп, сӛз қҧрамындағы 
дыбыстарды айырып, жазған кезде ол дыбыстарды әріппен таңбалай білуге 
ҥйретіледі. "Дыбыс пен әріп" тақырыбы әліппе кезеңінде ӛтілген 
материалды қайталаудан басталады. Қайталау ерекшелігі тәжірибелік 
жаттығу жҧмыстарын орындату арқылы айырып, тануға болатын жеке 
сӛздегі дыбыстарды тыңдату, айтып жаттығу тәсілдерімен меңгертіледі. 
Дыбыстың сӛзді қҧрайтыны, әрі сӛз мағынасын ӛзгертіп, тҥрлендірілетіні 
тҥсіндіріледі. Дыбыстық сӛз мағынасына әсерін практикалық жҧмыс 
арқылы тҥсіндіруге болады. Ол ҥшін қосу және алу әдістері қолданылады. 
Тиісті сӛзге тағы бір дыбыс қосқанда немесе сӛзден бір дыбысты алып 

208 
тастағанда, сӛз мағынасы ӛзгеріп тҥрленетіні байқалады. Сӛздегі басы 
артық, қажеті жоқ дыбыс болмайтыны белгілі. Сӛздегі дыбыс санын 
кӛбейту жолымен ойын тҥрінде қызғылықты етіп тҥсіндіру тӛсілін де 
қолдануға болады. Мысалы, 
а 
десе -дыбыс, егер біреу есіміңді атағанда "а" 
деп жауап қайырса - сӛз мӛнінде жҥреді. Енді осы а-ның ҥстіне бір-бірлеп 
дыбыс қосып атау жолымен әр алуан мағыналы сӛздер жасауға болады: 
А а, Ат, ата, атақ, атағы (сӛздер). 
Дыбыс пен әріп әліппе кезеңінде ҥйретіледі. Осы мәселе бірінші сыныпта 
қазақ тілін оқытуды бастағанда пысықталады. Мҧнда "Сӛз дыбыстардан 
қҧралады" деген ережелер беріледі. 1-сыныпта дауысты дыбыс пен әріп 
емлесі оқыту бойынша жҥргізіледі: мысалы, 
а-ә 
дыбыстарының ҧқмәні мен 
ерекшелігін ҧқтыру ҥшін, бір сабақта қатар алынып, екеуінің дыбыстау 
жолы, естілу бойынша салыстырылып байқатылады. Яғни, тыңдату, 
айтқызу жолымен бақылатып жаттықтырылады. Осын-дай дыбыстар 
ерекшелігін таныстыру жҧмысында мына сияқты әдістер де қолданылады: 
- мысалға алған сӛз дыбыс жіктерімен айтылып, талданады; 
- жуан, жіңішке дыбыстар қатысып тҧрған сӛздер мағынасы жағынан 
салыстырылады; 
-
сӛздердің қалай айтылып, естілетіндігі байңаты-лады. 
-
Дауысты дыбыстар ішіне кейде жуан, кейде жіңішке дыбыс орнында 
қолданылатын У дыбысын ӛткенде, алдымен, у дыбысының дауысты 
екендігін дәлелдеуден басталған жӛн. Мысалы, жу-сан, о-ңу-шы, бо-лы-су. 
Мҧндағы 

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: