І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubanov k kazak tili grammatikasynyn keibir mseleleri (1)
| Е с к е р т у
: қолжазбада лексика мен семасиологияның мағыналары арабша түсіндірілген (Е. Ж., М. М.). Синтагматика – латынша құрау, құрастыру дегенді білдіреді. Лексика дегеніміз сөздерді мағына жағынан бір-бірінен айыру болып табылады. Кітап, қалам, оқы, сөйле деген сөздердің әрқайсысы бір-бір лексика (бірыңғай етістіктер лексика) ретінде бір-біріне жақын да емес, қашық та емес. Алайда олар өз ішінен айыруға жараса, лексикон болады, есімдер де солай. Мысалы: масақ пен басақ бір түбірден өрбіген сөздер. Бірақ екеуі екі лексикон. Себебі олардың мағынасында айырмашылық бар. Бір түбірден жасалғанымен мәнісі екі басқа болса, дербес сөз болады. Сондықтан бас, басшы, бастық, бастар деген сөздердің әрқайсысы бір-бір лексикон. Ал бордың, борға, борды деген сөздердің әрқайсысы жеке лексикон бола алмайды (соңғы ескертуді қосқан Ш. Х. С. болу керек). Хабар – стандарт емес. Солай болған соң сөйлем мүшелері бірде құралса, екінші жолы таратылып, қайта құрыла береді (изменчивый), олар баспахананың харіптері сияқты. Ал лексиканың тұрақты екенін, заттың атын өзгертуге болмайтындығын жоғарыда айттық. Cөйтіп тілдің бір басына сиысатын екі түрлі қайшылықтан – бүтін мен бөлшектен – екі жақтың теңдігі туады ( кітап бер ). Кейде бұл екі жақтың бірі басым болады ( ала бер, тайға таңба басқандай, әй!... ). Бұл мысалдардың алғашқы екеуінде лексика жағы басым болып кеткен де, синтаксистік жағы – хабар беру жағы – басым болып кеткен. Cебебі алғашқысында анық заттық ұғым бар, соңғысында зат мағынасы көмескіленіп кеткен (а/ж). Лексиканың атау ретіндегі, мағына айырмашылығындағы кемшілігін синтагма толтырады (жылқышы) – бұл бір; лексиканың жарамды-жарамсыздығына байланысты кемшілігін де синтагма толтырады (жылқымның жарымы) – бұл екі. Біз жоғарыда лексиканың стабилдік тенденциясы бар да, синтаксистің өзгергіштік тенденциясы бар дегенбіз. Бірақ ешбір тенденция таза күйінде ұшыраспайды. Демек, лексиканың бір басында стабилдік тенденцияға қоса өзгергіштік тенденция да болады. Синтаксис те солай. Синтагма лексиканы жеңеді. Бұл не деген сөз? Сөз негізінің үшке бөлінуі, үш негіз тууы, осы тенденциядан (« адамшылық » деген сөз – лексика, бірақ бұрынғыдай қатып қалған сөз емес, өйткені сөздің соңындағы -шылық қосымшасы алмалы-салмалы, бұрын адамшалық болған). Әр сөздің табиғатында болатын осы екі тенденциядан: айыру, атау-хабарлау – сөз таптары бөлінген. Табиғаты осындай болғандықтан, әр сөз табының, мысалы, зат есімнің лексикалық категориясы, синтаксистік категориясы бар дейміз. Басқа сөз таптарын да осылай қарастырамыз. Бұл орында жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|