бас (голова) мүшені атағанда «
бас »
десек, сол бастан өрбіген
басақты атағанда
масақ деппіз (
мақ+ақ=колос, головка ;
татар, анатолы түріктері
келдекбасты басақ дейді. Бұл
мойын=ақ, түб=ек cөздерімен құрылыстас). Мағыналары сәйкесетін «
б » дыбысының «
м » болып
өзгеруі бұл жерде басақ сөзін масақтан қашықтатып, ізін жасырып тұр. Болмаса,
басақ сөзінің
масақ болып өзгеруінде дыбыс алмасуын тудыратын жағдай жоқ. Ал
жап сөзінің
жамыл болып өзгеруі дыбыс құбылыстарының заңдылығынан туған.
Сиық сөзінің
сиақты болып тұлғалануында жоғарыда айтылған екі халдың
екеуі де бар:
ы өзгеріп
а болған,
л өзгеріп
т болған.
Адым, атта, аттау дегендердің бәрі бір түбірден өрбісе де,
атым болмай
адым болуы
т дыбысының
екі дауысты арасынан қалуынан:
адым – аттау мөлшері .
Тіл тенденциясы екі сөздің бір-бірімен байланысы жоқ сияқты етіп көрсетіп,
сол арқылы аулақтату тенденциясын байқатып отыр. Ол бір сөзден екінші сөздің
сыртқы көрінісінің басқалығы. Бұл тенденция күш алса, бір сөз екінші сөзге
ұқсамас еді, түбір дыбыстарына да өзгелік кіргізер еді (бұған да таңбасын басар
еді), қосымшалар арқылы ғана бір-бірінен айырылмас еді. Бірақ мұны жуықтық
тенденциясы тұсаулайды.
* * *
Жуықтық тенденциясы . Мағынасында өзгешелік тенденциясы бар екі
сөздің арғы жағында жақындық бола қойса, соның жақындығын білдірем деген
тенденция бір сөзден өрбігендігін сездіру тенденциясы болады (
басшы, бастық, баста... ). Келтірілген мысалдарда үш сөздің де бас ұғымымен байланыстылығы
қоса таңбаланған.
Нәтиже: мәнісі бір ұғымнан өрбіген өзі бір сөзден жасалған сөздердің біріне-
бірі жақын болушылығы мағына жағынан байланыстылығын, дыбыс жағынан
ұқсастығын көрсете отыруы –
