.1 8 -су р е т. Жасушаның митоздық

4.2. Жасушаның құрылымдық компоненттері
87
Жасушалардың бөлінуге дайындығы кезінде центриольдердің екі еселенуі 
жүреді. Бұл үдеріс әр түрлі нысандарда әр түрлі өтуі мүмкін: ДНКсинтезі бары- 
сында немесе одан кейін. Бұл үдерістін өтуі келесідей жүреді: диплосоманын 
кұрамындағы екі центриольдер екі жакка кетіп, олардын әрқайсысынын 
касында жаңадан косымша центриоль пайда болады, сондыктан бөліну ал- 
дында жасушада екі диплосома, яғни, қосактала біріккен, төрт центриольдер 
анықталады. Центриольдердің санының осылайша өсуі дупликация деп ата- 
лады. Центриольдердін санының артуы олардын бөлінуімен, бүршіктенуімен 
немесе фрагменттелуімен байланысты емес, 
ол бастаманың немесе 
процентриольдердің бастапқы центриольдің жанында және оған перпендику- 
лярлы түзелуімен өтеді.
Центриольдер микротүтікшелердің интерфазада пайда болуы барысында 
тубулиннің полимеризациясының индукциясына катысады. Митоздын ал- 
дында центриоль жасушаның бөліну ұршыкшасының микротүтікшелерінің 
полимеризация орталығы болып табылады. Центриоль кірпікшелер мен 
кылшыкшалардын аксонемаларының микротүтікшелерінің өсу орталыктары. 
Ол дупликация кезінде пайда болатын жаңа процентриольдін тубулиндерінін 
полимеризациясын индукциялауды да өзі жүргізеді.
Кірпікшелер және кылшыкшалар
Олар арнайы козғалыс органеллалары. Сәулелік микроскопта олар жа- 
сушаның жіңішке өсінділері түрінде көрінеді. 
Кірпікшенің (flagellum)
негізінде 
үсақ жаксы боялатын түйіршіктер — 
базалъды денешіктер
— аныкталады. 
Кірпікшелердін ұзындығы 5—10 мкм, ал кылшыкшалардын ұзындығы 
150 мкм-ге дейін жетеді (4.19-сурет).
Кірпікше, диаметрі үнемі 300 нм кұрайтын, цитоплазманың жіңішке 
цилиндр тәрізді өсіндісі. Өсіндіні негізінен ұшына дейін плазмалык 
мембрана жауып тұрады. Өсіндінін ішінде аксонема («осьтік жіп») — 
негізінен микротүтікшелерден тұратын күрделі күрылым — орналасады. 
Кірпікшенің проксималды бөлігі 
(базальды денешік)
цитоплазмаға батып 
түрады. Аксонема мен базальды денешіктің диаметрлері бірдей (200 нм 
шамасында).
Базальды денешік өзінің кұрылымы бойынша центриольге өте ұксас 
болады. Онын күрамында да микротүтікшелердін 9 триплеттері бола­
ды. Кірпікшенін негізінде диплосомадағыдай, бір-біріне тік бұрыш күрай 
орналаскан, базальдык денешіктердін жұбын жиі көруге болады.
Аксонеманың
(
ахопета
) кұрамында аксонемалык микротүтікшелердін 
9 дублеттерін коре аламыз, олар аксонема цилиндрінін кабырғасын түзей- 
ді және бір-бірімен нәруызды өсінділер — «тұткалар» аркылы байланысады 
(4.19-суретті караныз). Аксонеманың ортасында, шеткері дублеттерден баска, 
орталык микротүтікшелердін жұбы орналасады. (9><3) + 0 түрінде сипат- 
талатын центриольдер және базальды денешік жүйесінен айырмашылығы, 
кірпікшелердін микротүтікшелері жүйесін жалпылай 
( 9x2) + 2
түрінде си- 
паттайды. Базальды денешік және аксонема кұрылымдык денгейде бір- 
бірімен байланысып, бір тұтас кұрылым болып табылады: жасушанын

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: