6. Белгiсiздiк есiмдiктерi:
бiреу, ±лдекiм бiрнеше,
бiрдеме, ±рбiр, кейбiр, ±р³айсысы.
7. Болымсызды³
есiмдiктерi:
ештеґе, ешкiм, д±неґе, ешн±рсе, ешбiр.
Жiктеу, сiлтеу есiмдiктерi септелгенде, мынандай
ерекшелiк бай³алады: 1) iлiк, табыс, шыІыс септiк-
тер де тїбiрдегi л, н дыбыстары тїсiп ³алады; 2) жа-
тыс септiкте тїбiрдегi л дыбысы н-Іа айналады; 3) кµ-
мектес септiкте тїбiр ³осымшаныґ арасында -ы, -i
д±некерi пайда болады (д¾рысында тїбiрдегi н дыбы-
сы тїсiп ³алып, кµмектес септiк жалІауы iлiк септiктiґ
дыбыс ты³ µзгерiске тїскен – ны (ґ), – нi(ґ) т¾лІасыныґ
їстiне жалІанады); 4) барыс септiк жуанданып л, н
тїсiп ³алІан тїбiрге жалІау -²ан тїрiнде жалІанады.
Жiктеу есiмдiктерiнiґ сеп те лу їлгiсi
Септiк
Мен
Сен
Ол
Бiз
Сiз
А.
I.
Б.
Т.
Ж.
Ш.
К.
Мен
Менiґ
МаІан
Менi
Мен де
Ме нен
Менiмен
Сен
Сенiґ
СаІан
Сенi
Сен де
Се нен
Сенiмен
Ол
Оныґ
ОІан
Оны
Он да
Одан
Оны мен
Бiз
Бiздiґ
Бiзге
Бiздi
Бiзде
Бiзден
Бiзбен
Сiз
Сiздiґ
Сiзге
Сiздi
Сiзде
Сiзден
Сiзбен
Жiктеу есiмдiктерiнiґ жiкте лу їлгiсi
Жа³
Мен, бiз
Сен, сiз, сен дер, сiздер
Ол, олар
I
II
III
Мен-мiн
Бiз-бiз
– – –
– – –
– – –
Сен-сiґ, сiз-сiз
Сен дер-сiґдер
Сiздер-сiздер
– – –
– – –
– – –
Ол, олар
48
Жiктеу есiмдiктерi сµйлемде атау септiкте т¾рып бас-
тауыш, iлiк септiкте т¾рып аны³тауыш, барыс, табыс,
жатыс, шыІыс, кµмектес септiктерде т¾рып толы³тауыш,
жiктелiп келiп баяндауыш ³ызметiн ат³арады.
Сiлтеу есiмдiктерiнiґ т±уел де ну їлгiсi
Т±уел де ну
Жа³
Бѕл
Сол
Ол
Оґаша
I Менiґ
II Сенiґ
Сiздiґ
II Оныґ
Бѕным
Бѕныґ
Бѕныґыз
Бѕны сы
Со ным
Со ныґ
Со ныґыз
Со ны сы
Оным
Оныґ
Оныґыз
Оны сы
Орта³
I Бiздiґ
II Сен дердiґ
Сiздердiґ
III Олар дыґ
Бѕны мыз
Бѕла ры мыз
Бѕла рыґ
Бѕла рыґыз
Бѕла ры
Со ны мыз
Со ла ры мыз
Со ла рыґ
Со ла рыґыз
Со ла ры
Оны мыз
Ола ры мыз
Ола рыґ
Ола рыґыз
Ола ры
Т±уел -
де ну
Жа³
Осы
Мы нау
(мы на)
Анау (ана)
Оґаша
I Менiґ
II Сенiґ
Сiздiґ
II Оныґ
Осым
Осы ным
Осыґ
Осы ныґ
Осы ныґыз
Осы сы
Мы на у ым
Мы на уыґ
Мы на уыґыз
Мы на уы
Ана у ым
Ана уыґ
Ана уыґыз
Ана уы
Орта³
I Бiздiґ
II Сен дердiґ
Сiздердiґ
III Олар дыґ
Осы мыз
Осы ла ры мыз
Осы ла рыґ
Осы ла рыґыз
Осы ла ры
Мы на у ы мыз
Мы на ла ры мыз
Мы на ла рыґ
Мы на ла рыґыз
Мы на ла ры
Ана у ы мыз
Ана ла ры мыз
Ана ла рыґ
Ана ла рыґыз
Ана ла ры
Сiлтеу есiмдiктерiнiґ сеп те лу їлгiсi
Сеп -
тiк
Бѕл
Сол
Ол
Осы
Мы на
Ана
А.
I.
Б.
Бѕл
Бѕ-ныґ
(Мѕ-ныґ)
Бѕ-Іан
Сол
Со-ныґ
Со-Іан
Ол
О-ныґ
О-Іан
Осы
Осы-ныґ
Осы-Іан
Мы на
Мы на-ныґ
Мы на-Іан
Ана
Ана-ныґ
Ана-Іан
49
Сеп -
тiк
Бѕл
Сол
Ол
Осы
Мы на
Ана
Т.
Ж.
Ш.
К.
Бѕ-ны
(Мѕ-ны)
Бѕн-да
(Мѕн-да)
Бѕ-дан
(Мѕ-нан)
Бѕ-ны-мен
( М ѕ - н ы -
мен)
Со-ны
Сон-да
Со-дан
С о - н ы -
мен
О-ны
Он-да
О-дан
О-ны-мен
Осы-ны
Осы-нда
Осы-дан
Осы-мен
Мы на-ны
Мы на-да
Мы на-дан
Мы на-мен
Ана-ны
Ана-да
Ана-дан
Ана-мен
Кейбiр сѕрау есiмдiктерiнiґ т±уел де ну їлгiсi
Т±уелдiктiґ
жа³та ры
Кiм?
Не?
Јай сы
Не шеу?
I Менiґ
Бiздiґ
II Сенiґ
Сiздiґ
Сен дердiґ
Сiздердiґ
III Оныґ
Олар дыґ
Кiмiм?
Кiмiмiз?
Кiмiґ?
Кiмiґiз?
Кiмдерiґ?
Кiмдерiґiз?
Кiмi?
Кiмi?
Кiмдерi?
Нем?
Немiз?
Неґ?
Неґiз?
Не лерiґ?
Не лерiґiз?
Несi?
Несi?
Не лерi?
Јай сым?
Јай сы мыз?
Јай сыґ?
Јай сыґыз?
Јай сы ларыґ?
Јай сы ла-
рыґыз?
Јай сы сы?
Јай сы сы?
Јай сы ла ры?
Не шеуiм?
Не шеуiмiз?
Не шеуiґ?
Не шеуiґiз?
Не ше у лерiґ?
Не ше у-
лерiґiз?
Не шеуi?
Не шеуi?
Сѕрау есiмдiктерiнiґ сеп те лу їлгiсi
Сеп-
тiк
Кiм?
Не?
Кiмдер?
Не лер?
Не шеу?
Јай сы?
А.
I.
Б.
Т.
Ж.
Ш.
К.
Кiм?
Кiмнiґ?
Кiмге?
Кiмдi?
Кiмде?
Кiмнен?
Кiммен?
Не?
Ненiґ?
Не ге?
Ненi?
Не де?
Не ден?
Не мен?
Кiмдер?
Кiмдердiґ?
Кiмдер ге?
Кiмдердi?
Кiмдер де?
Кiмдер ден?
Кiмдер мен?
Не лер?
Не лердiґ?
Не лер ге?
Не лердi?
Не лер де?
Не лер ден?
Не лер-
мен?
Не шеу?
Не ше удiґ?
Не ше у ге?
Не ше удi?
Не ше у де?
Не ше у ден?
Не ше у мен?
Јай сы?
Јай сыныґ?
Јай сыІан?
Јай сы ны?
Јай сы да?
Јай сы дан?
Јай сы мен?
50
Сѕрау есiмдiктерiнiґ жiкте лу їлгiсi
Жiктiктiґ
жа³та ры Кiм?
Јай сы?
Не шеу?
Јан дай?
Не?
I мен
бiз
II сен
сен дер
сiз
сiздер
III ол
олар
кiммiн?
кiмбiз?
кiмсiґ?
кiмсiґдер?
кiмсiз?
кiмсiздер?
кiм?
кiмдер?
³ай сы мын?
³ай сы мыз?
³ай сы сыґ?
³ай сы-
сыґдар?
³ай сы сыз?
³ай сы сыз-
дар?
³ай сы?
³ай сы?
не ше умiн?
не ше умiз?
не ше усiґ?
не ше у-
сiґдер?
не ше усiз?
не ше у-
сiздер?
не шеу?
не шеу?
³андай мын?
³андай мыз?
³андай сыґ?
³андай-
сыґдар?
³андай сыз?
³андай сыз-
дар?
³андай?
³андай?
–
–
–
–
–
–
не?
не?
Ґздiк есiмдiгiнiґ сеп те лу їлгiсi
Септiк
µзiм
µзiґ
µзiґiз
µзi
А.
I.
Б.
Т.
Ж.
Ш.
К.
µзiм
µзiмнiґ
µзiме
µзiмдi
µзiмде
µзiмнен
µзiммен
µзiґ
µзiґнiґ
µзiґе
µзiґдi
µзiґде
µзiґнен
µзiґмен
µзiґiз
µзiґiздiґ
µзiґiзге
µзiґiздi
µзiґiзде
µзiґiзден
µзiґiзбен
µзi
µзiнiґ
µзiне
µзiн
µзiнде
µзiнен
µзiмен
Ґздiк есiмдiгiнiґ жiкте лу їлгiсi
Жа³
µзiм
µзiґ
µзiґiз
µзi
I мен
бiз
II сен
сен дер
сiз
сiздер
III ол
олар
µзiммiн
µзiмiзбiз
µзiмсiґ
µзiмсiґдер
µзiмсiз
µзiмсiздер
µзiм
µзiґмiн
µзiґiзбiз
µзiґсiґ
µздерiґсiґдер
µзiґсiз
µздерiґсiздер
µзiґ
µзiґiзбiн
µзiґiзбiз
µзiґiзсiз
µздерiґiзсiздер
µзiґiз
µзiмiн
µзiмiз
µзiсiґ
µзiсiґдер
µзiсiз
µзiсiздер
µзi
Тїсiнiк
:
Ґздiк есiмдiгi т±уелденiп барып жiктеледi.
51
65-жатты²у.
Їзiндiлердi о³ып, есiмдiктердi ажыpатыґ дар.
Есiмдiктiґ ³ай тїрi екенiн айтыґдар.
Ї л г i : µз
– µздiк есiмдiгi.
1. ...Ґзiммен µзiм ж¼з жыртып,
Ґзiме µзiм мºз б¼ркiп,
Ґзiмнен µскен балуанІа
Ґз мойнымды ¼здiртiп,
Табынт³ан менi таІдыр-ай,
Ґзгеге кµздi с¼здiртiп!
2. ...Жºртым-ау, жылаудыґ да себебi бар,
Неге сонша алдымнан келедi жар?
Сен келiп селбеспесеґ, ³айран жºртым,
Сенделiп екi ортада µледi жан.
3. ...Жыласам-даІы еґбектеп,
ЖыІылсам-даІы еґбектеп,
Ра³ат алып аз Іана,
Аз Іана еткен еґбектен
Мен деген – ырза, м±л бала,
М±з болам мынау Жер – Кµкке.
(М. Ма³атаев)
66-жатты²у.
М±тiндi о³ып шыІып, есiмдiктердi терiп
жазыґдар да маІыналы³ тїрiне ³арай ажыратыґдар. Есiм-
дiктердiґ тїрленуiне м±н берiґдер.
ЈАНДЫ КЕЗДIК
Екеуi ³алыґ топтыґ арасына кiрдi. Алыстан трибу-
на кµрiнедi. ОІан аудан, облыс басшылары, еґбек арда-
герлерi мен ³адiрлi ³она³тар кµтерiлуде. Трибунаныґ
екi жаІында ода³тас республикалардыґ ³ызыл тулары
желбiрейдi.
– Јажетi жо³, кейiн кеттiк, – деп Сапал Шотырдыґ
³олтыІынан тартты.
Екеуi жасыл жапыра³ты аІаштыґ арасымен саяба³тыґ
орталы³ алаґына шы³ты. Шотыр бiреу танып ³оймасын
дегендей сабан шляпасын бетiне басып алІан. Ж¾рттыґ
52
барлыІы кµйлекшеґ, не костюммен жїргенде б¾л баяІы
¾зын с¾р плащын тастамапты. Екi ³олын ³алтасына са-
лып, Сапалдыґ iзiмен тµмен ³арап келедi. (
С. Бѕхар.
)
Достарыңызбен бөлісу: |
