Биолоі иялық түсініктер және

елестетеді. Бүл тосілдің ксйбір пакты емес жақтарын дүрыстай 
отырып. колайлысын пайдалануга болады.
Түсінікті кабылдау ссзім мүшелеріне байланысты. Сондык- 
тан биологияны окытудагы еп бір маңызды әдістемс -- көрнекілік 
және сн бастысы - табиғи пішіні.
Корнекілік әдісінен баска да, биологияны окытуда ore кен 
пайдаланып жүрген әртүрлі сызбанүскалар, ксстелер бар.
Түсінікті дамыту үдерісінде, биологиялык терминдерді есгс 
сактауда үлкен маңызды тәсілдсменің түрі - кестелер күру жә- 
не оларды толтыру. Бүл әдісті пайдаланғанда окушылардын фак- 
тілерді салыстыру шебсрлігін күшсйте отырып. талдау жасап, 
ен басты жактарын ажыратута. ой жүйесініц бір тортіпте анық 
болуына ком кө.мегін тигізеді.
Түсінікті нактылы игерту. егер окушы бір жүйелікпен дер ке- 
зінде сөз корын байытып отырмаса, тиянақты бола коймайды.
Окушылардыи терминдерді игеріп. оны сөз қорына айнал- 
дырып күмделікті пайдалану үдерісінде киыншылыктар болады. 
Сондыктаи сабак өткізу тәжірибссіндс тер.минологиялык жүмыс- 
тарды дүрыс жүйеге коя алмау жазба жоне сойлсу үдерісіндегі 
сауатсыздыкка, поннің мәнін дүрыс үгынбауга әсерін тигізеді. Ор- 
фоірафиялык білімнін төмендігі, шет тілдеріндегі атауларды ду- 
рыс айта алмау сол сөздің монін бүзады.
Термин создерді бүзып сөйлеудің ен басты ссбебі айтылатын 
сөздіц арасындагы аралык байланыстарды дүрыс түсімбеудіц 
салдарынан. сонымен катар семантизация немесе терминдер- 
діц мазмүнын түсіндіруге ерекше көңіл болмегендігінен орын 
алады.
Орыс атауларындағы терминдер семантизациялауды жиі ке- 
рск стеді. Ал биологиялык тер.миндердін кобісі агылшын, латын, 
грек, орыс тілінде берілген. Оны казакшага аудару күрделі.
Қазіргі кездегі биологиялык оқулыктар мен оку күралдарын- 
дагы олкылыктын бірі - ғылыми терминдердін этимологиясы- 
ныц дүрыс ашылмағандығы. Мүндай жагдайларда мүғалім сол 
терминдердің баламаларын колданады, бірак ол барлык уакыгга 
ойдам шыға бермейді.
10.2. Биологиялык түаніктерж әнеоіш ңдам ы тутәсілдері 
♦ 221

Егср шет тіліндегі (латыи, ағылшын, орыс) ғылыми термин- 
дердің казак тіліндегі баламалары болмаған кезде оны транск­
рипция мсн беруге болады.
Ғылыми терминдерді дүрыс игерудс ең басты мәселе - оку 
материалдарын бір логикалық жүйемен баяндау.
Термиидерді енгізе отырып, жаңа түсініктерді калыптастыру 
үшін соз күраушы негізіне талдау жасап немесе оныц тарихын 
беру ец бір пайдалы тәсіл болып ессптеледі.
Соцғы кездері биология пәнінен казак тілінде кептеген оку- 
лыктар жарык көріп жатыр. Биология ғылымындағы терминдер 
мен түсініктер латын, грек тілдерінен шыккандыктан, кітагі автор- 
лары бүл терминдерді үлттык тілге аударуда көптеген кателіктер 
жіберігі отыр.
Пәнніц мазмүнында физиологиялык, санитарлы-гигиеналык 
жалпы биологиялык. цитологиялык, медициналык түсініктердін 
барлыгы да бір-бірімен тығыз байланысты. Осы түсініктерді ка- 
лыптастыруда олардын арасындагы байланыстарды айкындай 
отырып, даму заңдылықтарын бакылап көрсете білгсн жөн.
Биология окулығының түпнүскасында токсаннан артык шет 
тілден шыккан терминдср кездеседі. Олардың оннан бірі ғана 
орыс тіліие аударылған. Мысалы: клетка жоне оның күрылысы 
жонс химиялык күрамы дегсн такырыптағы кездесетін термин- 
дерте эндоплазмалык тор, рибосомалар митохондрия, лизосома- 
лар, Гольджи комплексі, клетка орталығы, мембрана деген орган- 
дарға этимологиялық және соматикалык түсініктер бере отырып 
түсіндіреміз. Олардың ішіндс кейбір органойдтарды казак тіліне 
аудармай-ақ беруге болады (рибосома, лизосома, митохондрия, 
мембрана). Жаксы есте қалу үшін терминдердін түсінігін ашып, 
анықтап көрсетуге тырысу керек.
Сондыктан оқулықта түп нүскасы мазмүндалып терминдер- 
дің аудармасы бсрілуі керек. Мысалы. (органоид, мембрана, фер­
мент, нейрон, рецептор, рефлекс, эритроцит, лейкоцит, гиперто­
ния, систола, пульс, лимфа, иммунитет, плевра, диафрагма, фис­
тула, ассимиляция, диссимиляция, анаболизм, катаболизм, гор­
моны, парасимпатические и симпатические нервы).
222 ♦ 
10-тарау. Түсіпіктср мои терминдер және о.іарды даммтудын...

Айтылған мәселелсрді іскс асыру үшіи оқулықтағы термин- 
дсрдіи баламасына коціл бөлгеи жөн. Сондықтан окушы осы кор- 
сеткішті пайдалана отырып, сабакта. сабақтан тыс уақытта, жеке 
өз бетінше дайындалуға бейімделеді. Бұл терминдік корсеткіш 
окулыктың сонынан емес, әрбір такырыпка байланысты оныц 
аяк жағында берілгені дұрыс. Ол, бір жағынан, сол тақырыптагы 
кездесстін шст тілдік термиіщерді баска жерден іздсп жатпай, бір- 
ден табады, екінші жағынан, оны іздсп жатуға уакытты үнемдейді.
Жоғарыда айтылған арнаулы түсініктсрден баска бүл пәнге 
экологиялық түсініктср дс снгізілді. Олар тіршілік ортасы, оның 
факторлары және организмдер экологиясы, жаһандық экология, 
антрофогендік факторлар, табиғаттағы заттардыц айналымы, 
бионеоценоз, мәдени биогеоценоз, биосфера, ноосфера, т.б.
Экологиялык түсінікті дамытудың нәтижесінде адамның 
биологиялық түр есебіндегі мэні мен маңызын біліп, оның 
омырткалылар типі, сүткоректілер класынан алатын орнын, адам 
баласының тіршілік кызметіндегі әлсумсттік жағдайға байланыс­
ты тіршілік ортасымен карым-катынасындағы оң және кері осер- 
лері болатындығын үғынады. Жастарға экологиялык тәрбие беру, 
олардын білімін кецейту оку-торбие жүмысынып потенциалдық 
жакгарын күшейтуге әсерін тигізеді.
Жалпы, биология понінің негізгі, жетекші түсініктерін ортак 
биологиялык, ғылы.ми танымдык гносеологиялык таным тео- 
риясы (әртүрлі косіптік-политехникалык) деп жіктеуге болады

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: