Жалпы биология пәніндегі түсініктер

Ортақ биологиялық түсініктер мсн тсрмнндер - ғылыми ой- 
жүйесінде байыптап мазмүндаудың күрамды бөлшсктері жоне 
ғылы.мдағы аиықталған қүбылыстардың байланыстарын, зац- 
дылыктарыи дәл білдіретін создер. Түсініктер окушыларға гы- 
лымның теориялық негізін кабылдауға мүмкіндік береді. Баска 
биологиялык иондер бойынша ортак биологиялық түсініктср 
- зоология, физиология, генетика, т.б. цитодогиялык түсініктер 
калыптасады. Бір жасушалы жоне кепжасушалы организмдер 
деңгейінде ортак заңдылықтар көрініс береді, тірі табиғаттың ма- 
терналды бірлігі анықталады. Жасуша деңгейін жеткізе зерттеу 
жоне жасушалық теорияның жарык көруі өсімдіктср мен жануар- 
лар олемініц арасындағы үқсастықты табуға мүмкіндік береді. 
Панде «Түкымқуалаушылық және озгергіштік» такырыбын окып 
үйренуде окушылар биологиялык күбылыстардың материалдык 
(заттық) мәнін түсініп, клеткаішілік күрылымдык түсініктерді са- 
палы менгерудің кажеттілігін ажырагады. Геологиялық эраларда 
тіршіліктің даму сатыларын карастыратын болса. көпклсткалы- 
лардың колониалардың бір клеткалы түрлерінен шыккандығып 
көрсетуге мүмкіндік береді. Жасушадагы зат және энергия алмасу 
(грекше әсерлі күш, куат, формалары: механикалык, жылудын, 
элсктрлік, электромагниттік, химиялык, атомдык. ядролык) айна- 
лымы, организм деңгейіндегі үдерістің сырт көрінісі туралы бі- 
лімнің негізін дамытады. Жасушадагы зат алмасу үдсрісін окып 
білу қозғалыс, кобею, сондай-ак биогеоценоздагы. биосферада- 
ғы заттар айналымы жоне энергия ағыны сиякты тіршілік әрс- 
кеттерініц коріністері жайындағы білімдердің дамуы үшін негіз 
болады.
«Көбею және организмдердің дербес дамуы» такырыбында 
жасуша (зигота) көпжасушалы организмдердің күрылуынын бас- 
тапкы кезені рстінде карастырылады.
Табиғаттагы ортүрлі организмдердің жеке дамуын Э. Геккель 
(1866) биогенетикалык заң туралы. жеке дамудың цитология- 
лык, биохимиялық түсініктсрін қалыитастыру үшін иайдаланды. 
Клеткалыктан организмдік дсңгейге кошу гендер мен белгілер- 
діц арасындағы байланысты аныктауға, организмнін дербес 
дамуыныц барысында түкымқуалағыштық акнараттыц жүзеге
221 ♦ 
10-тарау. Түсіпіктер мен герминлер жоне оларлы дамытудыц...

10.3. Жалпы биология ііәніндегі түсіпіктер 
♦ 225
асу жолдарын шамалап корсетуге, «Генетика жоне селекция» та- 
рауларындагы модификациялардың (лат. 
модификация
- озгеріс) 
пайда болуын түсіндіруге мүмкіндік береді. Гснстикалық ақпа- 
раттың алмасу түсінігі кобеюі, түқымқуалағыштық, онтогенезту- 
ралы білімдермен тығыз байланысты. Жасушаның зат алмасуын 
заттык деңгейде окып үйрснуде генетикалык ақпараттыц зиго- 
тадан ересек организмге таралу мәселесі анықталды. Генетика­
лык негіздері түкымкуалағыштык ақпараттыц бөлшекті-жскелік 
табиғатын. оның болашак үрпақтарға берілуі жоне онтогенезде 
таралу жолдарының тетігін ашады. Жасушаныц күрылысын, тір- 
шілік әрекетін окып білу тіршіліктің пайда болу моселелерін ка- 
растыруға мүмкіндік береді.
Көбею жайлы үғым 6-сыныптан басталып, жоғарғы сынып- 
тарда дамиды. Пәнді окып білуде кобею, түкымқуалағыштық 
және өзгсргіштік жайлы үғымдар рст-ретімен түсіндіріледі. Ор- 
ганиз.мдер көбеюінің әралуан фор.маларындағы клеткалардың 
маңызын аныктау митоз, мейоз және үрыктанумсн танысуға ки- 
сынды жүйелілік жасайды, жыныстық үдерістің цитологиялық 
негізін түсіну эволюция жәнс селскцияда елеулі мацызы бар оз- 
герістердіц (латын-комбинация-үйлесімділік, бір реттілікпен ко- 
сылу) корініс беруін. оның рөлін айқындайды. Көбеюді окып бі- 
лу аркылы тіршіліктің баска популяциялықтан бастап, биосфе- 
ралык деңгейлерін игеруге дайындык жасалады. Оргаиизмдердің 
көбеюі олардың популяциялардағы, биоценоздардағы санының 
реттелуін камтамасыз ететіп тірек, түрдің тіршілік егу негізін- 
де түсіндіріледі. Пәнде «Түкымкуалагыштык жопе озгергіштік» 
басты түсініктер ретінде карастырылады. Түкымкуалағыштың 
материалды негізініц ортак түсінігі окушылар түкым куалайтын 
жоне түкым қуаламайтын озгерістердін арасындағы өзгешелік- 
терді, эволюция үдерісіндегі, әралуан өзгергіштіктің рөлін жете 
түсіне алмайды.
Пәннен окушылар түкым куалайтын өзі ерістер - мутациялар 
түқымкуалағыштыктың материалды негізініц өзгеруімен байла­
нысты жәнс эволюция үшін бастапкы материал ексндігін біле- 
ді. Мутациялық үдерістіц ерскшеліктерімен танысу организмде 
пайдалы мутациялардын сакталуын. олардың кейінгі үрпактар-

ға таралуын реттейтін табиғи сүрыптаудың жасампаздық роліи 
ашуды қамтамасыз етеді. Түкымкуалағыштықтың заттық, бөл- 
шсктік-жекелік сипатымен, гепдердін популяциялардағы таралу 
заңдылыктарымен танысу микроэволюция үдерісінін ерекшслі- 
гіи генстикалық негізде корсетуте мүмкіндік берсді. Организм- 
нің дербес дамуында түкымкуалағыштык акпараттын таралуы 
организмнің калыптасуына сырткы ортаның әсеріне байланыс- 
ты экологиялық білімді толыктырып дамытады. Окушылар өзді- 
гінен реттелу түсінігі дамуын, алдымен, клеткадағы реттелгіштік 
үдерістсрдің мәнін аныктаудан алады. Клсткадагы зат алмасудың 
реттелуін окып үйрену окушыларға өздігінен реттелу түсінігін, 
биологиялык жүйслсрдің түтастығын және тұрактылығын сақ- 
таудағы рөлін айкындайды.
Понде тіршіліктің популяциялык-түрлік денгейі жайлы түсі- 
нік биологиялық түрлердің тіршілігі, ал популяция оның қүрам- 
дык бірлігі ретінде карастырылады. Окушылар «дара», «түр» 
деген түсініктерді ажырата білу керек. Окушылар органикалык 
дүниенін эволюциясында Ж.Б. Ламарк пен Ч. Дарвинніц козка- 
расы бірдей деп үғынбас үшін «особь», «түр» туралы түсінік- 
терді оларға алдын ала білдіру дүрыс, тек осындай бірізділікте 
организмдік жүйелерге тән зандылыктарды ажырату камтамасыз 
етіледі. Түр терминін окушылар ботаника, зоология нәндерінде 
пайдаланады. Жалпы биология пәнінде түр түсінігі тереңдейді, 
К. Линнейдін, Ж.Б. Ламарктің, Ч. Дарвиннін түрге көзкарастарын 
салыстыру түрде ажырататын белгілер түсінігін кіргізу аркылы 
кеңейеді. Бір туыска жататын гүрлерді аныктау түрдің морфо- 
логиялық, экологиялық, географиялык, физиологиялык, биохи- 
миялық, генетикалык белгілсрін игеруге жордемдеседі. Түрдің 
биологиялык жүйс рстінде сипатталуы үшін морфологиялык бел- 
гілсрдін жеткіліксіздігі К. Линнейдін күрастырған жасанды жүйе 
-сін окып білуде атап көрсетіледі. Түр аралык шағылысуға тос- 
кауыл болатын факторлартүрдіцтүтастығын жәнс үздіктігін кам­
тамасыз ететін тетік ретінде түсіндірілсді.
Цитологиялык жоне генетикалык негіздерін окып үйрепуде 
сәйкессіз генетикалык тіркестік өзгсрістсрдің (комбинаииялар- 
ды), сонымен бірге күнды геидерді сақтайтын әрі олардың түрдіц
22(i ♦ 
10-тарау. Тусініктер мен термин лер жопе оларды ламы гулы и...

10.3. Жалпы биология поиіндегі түсініктср 
♦ 227
генокорына таралуына, жинакталуына жордемдесетіп генетика- 
лык тетіктср жоне кобеюге ксрі әсерін тигізстін эволюциялық 
маиызы аныкталады. Түр туралі.і такырыпта бір түрге жататын 
организмдердің түкымкуалағыштық негізінің үқсастығы анык- 
талып, түрді ажырататын генетикалық белгі түсінігі дамиды. 
Тіршілік қарым-катынастардың (тіршілік үшін күрес) эволюция 
үшін маңызы органикалык дүниеніңдаму тарихын, генетикаиың 
және биоцепологияның мәселелерін оқыи білуде айқындалады. 
Түрді ажырататын географиялық белгілер түсінігі органикалык 
дүниеніц дарвинизмдік эволюция теориясын, түр түзілудіц жол- 
дарын, биоценоз және биосфера туралы ілімдерді окығанда жан- 
жакты, тиянакты карастырады. Организмдердін реакция молшері 
- түфдің маңызды қасиетініц, яғни мекен ортаға бейімделгіштігі- 
нін көрсеткіші. Кең және шектелген бейімделгіштік түсінігі эво- 
люцияның бағыгтары, түр, түзілуі және түрдіц күрып кетуі, сү- 
рыпталудың түрлері жайлы біліммен тығыз байланысты.
Дарвинизм теориясын нактылы деректер аркылы окып мең- 
геруде популяция түсінігі түр ареалының елеулі окшауланған 
аймағында шоғырланған тіршіліктің түр деңгейіндегі күрамды 
жүйесі ретінде дамиды, популяция денгейінде жүретін микроэво­
люция табиғи сүрыпталумен бағытталған популяшіяның генсти- 
калык күрылымының өзгеру үдерісі ретінде түсіидіріледі. Осы- 
ған байланысты популяцияның гендік күрамының өзгеруінде 
популяциялык толқындар түсінігі мазмүндалады. Мәдсни попу- 
ляцияларды (мал түкымы, сорт, штамм) білу табиғи тіршілік топ- 
тарынын түсінігін игеруге мүмкіндік жасайды. Генетиканы окып 
үйренуде генетикалык күрылым - тенокор, гсндердің таралу заң- 
дылыктары мазмүндалатындықтан, популяция түсінігі айкын- 
дала түседі. Түр түзілуінің түсінігі эволюциянын негізі ретіиде 
тіршіліктіц популяниялык-түрлік деңгейі түсініктерінің ең гүйін- 
ділеріне жатады, окушылардын түрлердіц күрылымын, көбсю 
касиеттерінін окніаулануын анық білулері - түкым қуалайтын 
озтертіштіктің осері жоне табиғи сүрыпталудын негізінде өтетін 
түр түзілу үдерісі туралы білімді игерудің кажетті алғы шарты. 
Үрпактык түрлсрдің саны, сондай-ақ морфофизиологиялық өзге-

рістердіц жіктелу дәрежссі бойынша эволюцияда түрлердің тен 
күнды болмайтындығы жайлы түсінік дамиды.
Әволюшіяда туыстардыц, түқымдастардыа, отрядтардың не- 
гізін бсргеи түрлермен салыстырғанда кластардыц тегі болған 
түрлердің мацызы атап корсетіледі. Биоценоздык және биосфе- 
ралық түсініктер, мағлүматтар пәннің соңғы такырыптарында 
топтастырылған. Бірак экожүйелік туралы білімдер кіріспе сабак- 
тан-ак басталып, биосфераныц қүрамды жүйесі рстінде биоценоз 
туралы алғашкы мағлүмат беріліп, бүкіл пон такырыптарында да- 
мытылады. «Биогеоценоз» түсінігі табиғи бірлестіктер түсіиігін- 
де окушыларга ботаника, зоологиядан 7-сыныпта белгілі. Қазіргі 
кездегі ғылым түр, популяция, өзгергіштік жоне тіршілік үшін 
күресті биогеоценоздағы тірі жүйелердіц қарым-катыиастары- 
нын жиынтығы рстінде карастырады. Биогеоценоздардын калып- 
тасуындағы биотикалык ортаныц рөлі олардыц ауысуын. уакытка 
байланысты өзгеруін карастырғанда анык байкалады. Популяция- 
лар арасындағы байланыстар белгілі биогеоненоздағы коректену 
тізбсгін, олардағы өздігінен реттелу тетігін. экожүйелердің ауысу 
себептсріи карастырғанда нақтыланады.
Биогеоцеиоздағы энергия ағымы және зат алмасу түсіні- 
гі тіршілік үшін күрестіц түрлерін, түрлердін мексн ортасыпа 
бейімделуіи, авто- жоне гетеротрофты коректснуді, фотосинтез 
үдерістерінін, корсктік тізбектің, сандык пирамида ережесінін 
ерекшеліктерін окып үйренудс бірталай мағлүматтар беріліп ба- 
йыпталады. Биосфера әралуан биогеоценоздардан түратын жер 
шарыпың алып экожүйелік ретінде карастырылады. Биосфера ту­
ралы моліметтердін негізгі тірі табиғаттын геологиялык эралар 
(замандар) бойында биосфераныц буынды бөліктерінің озгерісі 
бакыланатыи «Органикалык дүниенін дамуы» такырыбынан бас­
талып дамиды. Түгас жүйе ретінде биосфера туралы білімдердін 
калыптасуы биогеоценоздар арасыидагы байланыстар айқында- 
латын жске химиялык элементтердіц айналымын карастыргаида, 
соиымен бірге табиғаттағы адамныц іс-орекетінің салдарын окыи 
үйренуде биосфераныц түтастыгымеи түрактылыгы бар өздігі- 
нен репелетін күбылыстар мен окушылардыц танысуы аркылы 
камтамасыз етіледі.
228 ♦ 
10-тарау. Түсініктер мсн терминдср жәнс о.чарды дамытудыи...

Эвояюциялық түсініктер популяцияларға, гүрлерге байла- 
нысты мазмүндалғанымен, бүкіл тіршілік түрлерінс қатысты бол- 
ғандықтан, барлык биологиялық білімді біріктіреді.
Мутациялар және комбинациялар түсінігі ортаиың осеріне сәй- 
кес түкым қуалайтын сипаты айкын емсс өзгешелікте болатын сон- 
дай жануарлардың шағылысуындағы айкыи емсс өзгерістердің 
үйлесімді тіркесуі нотижесінде болатындығын түсіндіреді. ДНҚ, 
гендердін, хромосомалардың, мутациялардың ссбсбі ретінде ка- 
растырылады. Эволюциялық факторлардыц түсініктсрі - тірші- 
лік үшін күрес, тіршілік толқындары, гендік ағын, оқшаулану, та- 
биғи сүрыпталу понде бір көлемде біркслкі дамымайтындыктан, 
мүғалімнің өзіндік ой жүйесінің, шешімінің нәтижесінде айкыи- 
далады.
Эволюциялык факторлардың түсінігі - тіршілік үшін күрес 
(даралардың кобеюінің каркындылығы, тіршілік амалдарының 
тапшылығы, айқын емес өзгергіштік) жоне оның нәтижесі - түр- 
лердіц әралуандылығынын, олардың мекен ортасына бейімдел- 
гіштіктердің себсптері табиғи сүрыпталу, табиғи сүрыпталудың 
бағыттары және оның түрлсрдін эволюциялык үдерісіне әсері ту- 
ралы мәліметтерді окушылар «органикалык дүниенін» такыры- 
бынан алады. Сүрыпталудын түрлері, мысалы, түрактандыратын 
сүрыпталу бүркемеленіп корініс бсрмейтін зиянсыздатіған мута­
циялар корынын жиналуы, онтогеиездің салыстырмалы түракты 
фенотипінде кайта күрылыстык мутаиияларды зиянсыздандыра- 
тын фактор ретінде генетикаиы окып үйреиуде дамытылып тү- 
сіндіріледі. Қозғаушы сүрыпталу онтогенездін барлык тетігін, 
популяциялардың генетикалык күрылымын 
мәнді өзгертетін 
генотиптің реакция молшерін жылжытатын (ауытқытатын) жо­
пе оның ортаның жана жағдайларын үйлееімділікке жетелейтін 
фактор ретінде карастырады. Окшаулану түсінігінің жалпы ерек- 
шеліктері түф түзілуін окып үйренуде беріледі, ол эволюциялык 
теорияның генетикалык негізін мазмүндауда толығырак анык- 
тазады. Гендік ағын популяция аралык окшауланудың бүзылуы 
ретінде карастырылады, оныц популяцияның түқым куалайтын 
өзгері іштігініц бүркемеленген корініс бермейтін көркін байыта 
саиаландыруға рөлі апіылады. Эволюцияның нәтижесі туралы
10.3. Жалпы биология поніидегі түсініктср 
♦ 229

230 ♦ 
10-тарау. Түсініктер мен терминдер жене оларды дамытудыи...
материал - түрлердіц әралуандылығы жәие олардың мекен орта- 
сына бейімделгіштігі - пониің барлык мазмүнының аркауы. Түр- 
лердің, клеткалардыц. клеткаішілік тірі жүйелердін күрылымда- 
рындағы және олардын аткаратын қызметтеріндегі, митоздың, 
мейоздын. үрыктаиудың. онтогсиездін үдерістеріндегі үнлесім- 
ділік эволюцияиың нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Эволюция 
бағыттары түсінігі Ж.Б. Ламарктің эволюция теориясын окып 
үнренуде басталып, негізі каланды. Градация (сатылану) және 
одан ауытку кейінгі материалдарда ароморфоздардың, идиоадап- 
таииялардың белгілі дәрежеде сойкестіктері (аиалогтары ретіиде 
көрсетіледі. Пәнді окытудың көпжылдык практикасы «Органи- 
калык дүииснің дамуы» тақырыбын бастағанда эволюцияның 
бағыггары туралы түсініктерді дедуктивті кіргізудің оргақ бел- 
гі, касиеттен күрамды жскелікті ажырату жоне олардыц барлык 
геологнядық эратардағы тіршілікті окып үйренуде одан әрі нақ- 
тылануыныц кажеттілігін қолдайды. Түрлердіц эволюциялық бо- 
лашагынын түсінігі бір эволюнияның факторлары, бағыттары, 
нәтижелері туралы білімдерін бір жүйеге біріктірсді. Араморфоз- 
дын жоне идиоадаитацияның нәтижелері органикалык дүниенін 
дамуын. генетиканы. экологияныц негіздеріи. бносфераны окып 
үйренуде, геиотипгін реакция молшеріи, түрлердіц оріеті және 
оріссіз (кеи шектелген) бейімделулерінің түсінігі карастырыл- 
ғаида нактыланатыи болады. Эволюциялык күрамды материал 
молекулалык, клеткалық деңгейде жүретін үдерістерден пайда 
болады. Организм жүйееінде түқым куалайтын акпараттар. ком- 
бинациялар көрініе беріп таралады. Олар биогеоценозда сатыс- 
тырылып багаланады. Популяция денгейінде жүретін үдерістср 
күнды гендік жиынтықтар калыитастыратындықтан. эволюиия- 
нып түйінді аркауыи күрады.
Жалпы биолог ия поні түсініктер тобы гылыми акиараттарды, 
әдістерді, тылыми танымиың дамуын, ғылыми идеялар мен ой- 
лардың тарихи себептілігінің арасындағы, тіршілік туралы ғы- 
лымның дамуыныц болашағын білдіретін гносеологиялык тер- 
миндерді біріктіреді. Ғылыми идеялардың жоне тсориялардың 
тарихы бойынша моліметтер олардың мазмүиын тереиірек және 
жаи-жакты ашуға мүмкіндік береді.

Цнтологиялық білімді оқып үйренуде тарихи анықтама бас­
ка рөлді орьшдайды, ол тәжірибеліктің (эмпирикалык) теория- 
лык білімдерге үласуын корсетеді. Клсткалык теория түрғысы- 
нан органикалык дүниеде клетканың орнын жоне цитологиялық 
эволюииялык ілімнін арасындағы байланысты табута. аныктау- 
ға жәрдемдеседі. Теориялык шолу кандай болса да бір үдерістің 
тсориялык жоне тожірибелік шешімін керек ететін ең манызды 
моселесін окыи үйренуте (мысалы. ғылыми негіз жасайтын ме- 
мебрананың күрылысы), ДНҚ қүрылымныц ашылу үдерісі жа- 
ратылыстанудың дамуында эксперименттің. ғылыми болжамиың 
ролін және отаидық шетелдерге ғылымдардыц биология ғылы- 
мына коскан ғылыми үлсстсрініц манызын корсетуде мүмкіндік 
береді. Жалпы биологияны окып үйрену үдерісінде тірі табигат 
күбылыстары понніц методологиялық негізі болып табылатын 
диалектикалык материализмнің категориялары және зандылык- 
тары түрғысынан карастырылады.
Тірі габигатты зерттейтін гиосеологиялык ғылыми әдістері- 
ие эксперим ент, бакылауды. будандык талдауларды жаткызады. 
Әдеттаиымдык одістсрмеи танысу нақтылы матсриалды түсіи- 
діруден бүрын өткізіледі. Мүндай реттілік окушыларға ғылыми 
зертгеулердіц мақсаттары, әдістері. нәтижелері арасындағы сәй- 
кестік туралы танымдык міндеттерді коюта жоие шешуге мүм- 
кіндік бсреді. Мысалы, «Орг аникалык дүниенің дамуы» такыры- 
бын окып үйрснуде окушылардыц салыстырмалы анатомиялык. 
эмбриологиялык. палсонтологиялык әдістермен алдын ала таны- 
суларынын нәтижесіпде жер тарихынын күбылыстары және фак- 
тілері туралы мағлүматтарға долелді сипат беріліп, микроэволю- 
циялык түсініктер дамытылады.
Цитологияиың негізін окып үйренуде зерттеулердіи одістері 
гуразы білімдер жаца маңызды иемденеді. Әдістер клеткадағы 
физиологиялык, химиялык және биологиялык үдерістердің ка- 
тынасын ашуға комектеседі. Кейбір ғылыми одістерді колдануда 
тәжірибелік біліктілікті окушылар зертханалык сабактарда. мек- 
теп жанында саяхаггайды.
Полнтехннкалык гүсініктер - жалиы биолоі иянын манызды 
міндеттерініц бірі. Бүл түсініктер окушыларды ауылшаруашы-
10.3. Жалпы биология пәніндегі түсініктср 
♦ 231

лығы өндірісініц және бірталай косіп салаларынын ғылыми не- 
гізін, технологиялар үдерістерін, мамандықты таңдауға даиын- 
дайтыи білімдерін, ксйбір жүмыстардың түрлерін орындау бі- 
ліктілігін дамытады. Пәпде селекциялык тожірибенің ғылы- 
ми-теориялық негізі тиянақты мазмүндалған және оның эволю- 
циялык ілім, генетика, экологиямеи байланысы көрсетілгсн. Мал 
түқымы, сорт, штамп түсінігі адам талаптарына сәйкес беріледі. 
Қасиеттер жиынтығы бар мәдени популяциялар ретіиде карасты- 
рылады. Мал түкымдарыныд, есімдік сорггарының шаруашылык 
қүндылығы оларды сүрыптап шығаруда адамның әдістері, тәсіл- 
дері аныкталады.
Генетикапы окып білу сслекциялык практика үдерістерін тү- 
сіндіруге кең теориялык негізден білім алуға мүмкіндік жасайды. 
Эволюциялык. теориялык, генетикалык негізін оқып үйренген- 
нсн кейін колдан сүрыпталу түсінігі жана мазмүнмен толыкты- 
рылады, оның әрскетінің генетикалык негізі ашылады. Ауылша- 
руашылык практикасында түрактандыратын сүрыпталудың рөлі 
көрсстіледі, мал түкымының сорттык сапасының төмендеуіне 
нашар күтімнің осері түсіндіріледі. Экологияның негізін окып 
үйренуде генетикалык кабілеттіліктің мүмкіндігі, ауылшаруашы- 
лығы өндірісінің ең жоғарғы өнімін алу үшін белгілі күрамды 
агрофоп немесе малдың күтім жагдайларын жасаудын қажет- 
тілігі аныкталады. Агроценоз энергия агыны. заттар айналымы 
үдсрістердің, нақтылы экожүйе өнімінің котерілу жолдарымен 
танысу үшін колайлы бірлсстік болып табылады. Жалпы биоло­
гия понінің мазмүнында казіргі кезде жедел каркынмен дамудағы 
микробиологиялық өнсркәсіптің ғылыми негіздеріне орын бе- 
рілген. «Тіршілік үшіп күрсс» такырыбын өткізгенде микроорга- 
низмдердін арасындагы карама-кайшылық катынастарды анык- 
гап, антибиотиктер туралы білімді дамыту үшін жағдай жасауға 
болады. Клетканын химиялык қүрамды бөліктерін білу аркылы 
аминкышкылдардын, вита.миндерді қолдан синтсздеудің манызы 
айқындалады және опы іскс асырудың жолдары корсетіледі.
Метаболизм рсакцияларыныц фермснтативті ерекшеліктері- 
мен танысу тамак, тері өңдеу, медициналык өнеркосіитің және 
кейбір технологиялык үдсрістердің негізінен түсінік алуга мүм-
232 ♦ 
10-тарау. Тусіиіктср мсп терминдер жоне оларды ламытудын...__

10.3. 
Жалпы биология пәніндегі түсініктер 
♦ 
233
кіндік бсреді. Понде адамның биосфсрадағы шаруашылық оре- 
кетінім зардабы және бодашағы ашылып қүрастырылады. Та- 
биғи байлықтарды корғау жоне тиімді пайдаланудың жолдары 
- биологиялық эволюцияны адам басқаратын үдерістіц неогенез- 
дің жолына көшіру болып табылады. Биогеоценоз жәнс биосфера 
туралы ілім табиғатты корғаудың табиғаттық ғылыми негізінде 
түсіндіріледі.
Экологиялық зандылықтарды окып үйрену окушыларға та- 
рихи калыптаскан табиғи қүрамды боліктердің салыстырмалы 
түрактылығынын себебін. тіршілікке жарамды коршаған орта 
жағдайларының сақталу жолдарын жсте түсіну кажеттілігін біл- 
діреді.
Жалпы арнайы мамандық мектептерінде биологиялық пән- 
дер жүйесінде биологияның тсориялар, заңдылыктар, түсініктер, 
ғылыми фактілер аркыды окушыларда тірі табиғат пен өлі таби- 
ғагтың байланысы гуралы ғылыми козкарасты калыптастыратын 
жалпы биология поніиін алатын орны срскше.
Бүл понде адамнын тәжірибелік іс-әрекетінің және ғылыми 
көзкарасының негізін күрайтын қүбылыстардың ішкі байланы- 
сын және заңдылыктарын, шындыкты барлык нақтылықта, заг- 
тылыкта бейнелейтін негізгі теориялык талдау. қорытындылар 
болатындыктан, пәннің философиялық білімдерге жакындығы, 
сабактастығы бар. «Ғылымдар оздерінін ғылыми түрін, бір жа- 
ғьінан, философиямен, екінші жағынан, тәжірибемен қабысқанда 
ғана кабылдайтын болады» (Ф. Энгельс, К. Маркс, т.б. 608 с.). 
«Бсрік философиялық негіздеусіз ешбір табиғаттык ғылымдар, 
ешбір материализм буржуазиялык. идеялардың тыксыруына кар- 
сы күрсске шыдай алмайды» (В.И. Ленин. П.с.с. - Т. 45. - 29-36 с.).
Жалпы биология - күрделі байланысты жиынтык пән. Ол бі- 
рін-бірі толыктыратын эволюциялық ілімнін, селскциянын, цито- 
логияның, генетиканын, экологияның негіздерінен күралады. Ор- 
ганикалықдүниеніңдамуы-эволюішялық теория тірі табигаттың 
қүрылымдарын жоне аткаратын қызметін танып білуге пәннің 
барлык тарауларыи біріктірсді, оларды білудің ғылыми бірізді- 
лігін анықтайды. Биологиялық үйымдық теория тірі табиғаттыц 
күрылым децгейлерінін барлығын академик В.М. Вернадскийдің

іліміне сәйкес өзінің мезгілінде озара байланысты калыптасатын 
организмдік, популяциялық-түрлік,биогеоценоздық-биосфералык 
жүйелердің жан-жактылығын, біріншілігін мойындауды нсгіз етс- 
ді. Әр жүйеніц түтастығы, түрақтылығы, озгергіштігі бар, оларға 
өздсрінің қүрамды бөліктсрінін үдайы жаңарып енуінін ерекшс 
байланыс түрлері тон.
Жалпы биология пәнінін мектептік бағдарламасы окушы- 
лардың пәнді окып үйрену нотижесінде клеткалык-организмдік. 
популяциялык-түрлік, биоценоздык-биосфералық биологиялык 
жүйелердің күрылысын, агкарагын кыз.метін және дамуын (по­
пуляция, түр, биогеоценоз, метаболизм, кимыл-әрекет, онтогенез, 
түр түзілісі. макроэволюция) бейнелейтін ортак биологиялык 
түсініктер, негізгі теориялары (Ч. Дарвиннің эволюциялык 
теориясы, онын казіргі кездегі ғылым денгейіне байланысты то- 
лыктырылыи жетілдіре түсіндірілуі, клеткалык теория. Ф. Эн- 
гельстің аитропогенездік теориясы, А.И. Опариинің тіршіліктің 
шығу тегі теориясы), заңдылыктары, (эволюциянын жолдары, ба- 
ғы ггары, нәгижелері, онтогенездің баспалдактары).
Биогепетикалық заи түкымқуалағыштык. экологиялық пи- 
рамиданың ережссі, тірі жүйелсрдегі физикалык-химиялык үде- 
рістердің орны мен рөлін, адам табиғатындагы әлеуметтік жәнс 
биологиялык аракатынастарды. тіршіліктін материя козғалысы- 
ның түрі ретінде өзіне тон ерекшеліктерін, өндіріс тарауларын- 
да. медицинада, ауылшаруашылык тәжірибесіиде биологиялык 
білімдерін қолданудың негізгі салаларын білуді нүскайды. Пәнді 
окып білу нәтижесінде окушылар түсініктерді, теорияларды, зан- 
дарды анықтау, қорытып талдау аркылы ойлау біліктілігін мең- 
геруге тиіс.
Окушылар тіршіліктің мәніне, адамнын шығу тегіне байла­
нысты табиғаттан тыс, сырын біліп болмайтын бір күш бар дсп 
қағидалайтын идеалистік козқарасты, элеуметтік дарвинизмді, 
нәсілшілдік псн казіргі кездегі креационизмді әшкерелейтін дә- 
лелді сынау, тірі табиғаттың нсгізгі күбылыстары мен үдерістері- 
нің диалсктикалык мәнін дәлслдеу үшін биологиялык тсория- 
ларды, заңдарды біліктілік іскерлікпен пайда.тануды жетілдіруге 
тиіс.
234 ♦ 
10-тарау. Түсініктер меи терминдер және оларды дамытудыц...
J

10.3. 
Жалпы биология 
пәніндсгі түсініктер 
♦ 235
Окушылар аныктағыш карточкаларды пайдалануда микро- 
препараттар дайындап, табиғатта, оқу-тәжірибе орнында, биоло- 
гиялық кабинетте түкым қуалагыштықтың зацдарын білуді, мау- 
сымдык күбылыстардың, биогеоценоз күрылысы кызметі мен 
оның ауысу заңдылыктарын, табиғи экологиялық жүйелерге 
антропогенездік факторлардыц әсерін бакылайтын жүмыстарды 
жүргізудің тәжірибелік біліктілік іскерлігін мецгеретін болады.
Педагогикалык күбылыстардыц әр алуан карым-катынаста- 
рын жәнс дамуын зерттеу барысында мүғалім олардын сапа өз- 
герістерін ашады, ішкі карама-кайшылықтарды амыктап, тиімді 
жолдарын іздестіреді. Ол - биология ғылымымен байланысты 
өндірістің негізін білетін, өзінің білімін түрақты жетілдірс жүре- 
тін биологияны білетін адам. Ол - тәрбиеші, оның баскаруымен 
жас буынның-окушылардың оралуан сапасы: отанға, қоғамға, та- 
биғатка, енбскке деген ықыласы, ынтасы, буржуазиялық идеоло- 
гияға, жалған ғылыми көзкарастарға, табиғатка дегсн жағымсыз 
катыиастардын көрініс беруіне төзімділігі, өздігінен сауатын 
ашуы. тәрбиеленуі калыптасады. Ол - әдіскер, педагогиканың, 
психологиянын. әдістің теориялык кагидаларын тиімді пайда- 
лаиудың оку-торбие үдерісін жасампаздык іскерлік түрғыдан 
үйымдастырады. Биологияны окытудын әдісін окып үйренудің 
обьектісі (адамның танымдык және іскерлік әрекетініц болімі) 
- мектептің биологиялық білімінің оку-тәрбие үдерісі. Биоло- 
гиялык фактілер, зандар мектептік биологияныц мазмүны болып 
табылады.
Оку үдерісінің даму тарихының барысында баска ғылымдар- 
дын ішінде биологияны оқыту әдістемесінің орны айкын анык- 
талған. Биологияны окыту әдістемесі педагогика ғылымдарының 
жүйесіне кіреді және дидактикаға жакын болғанымен, диалекти- 
калык материализмді, педагогиканы, психологияны тірек етстін 
пәндердің өзіндік жекелік әдістемесінің дамуын анықтайды.
Кейбір одіскерлер биологияны оқыту әдісін биологияныц ди- 
дактикасы деп аталуын үсынған болатын, мүндай езгерту ғылым 
ретінде одістеменің тарихи тамырын үзгенге нарапар. Биоло­
гияны оқыту әдістемесінің дүниеге келуін Б.Ф. Зуевтіц «Табиғат- 
тық тарихтыц түрпаты» деп аталған, 1876 жылы баснадан шық-

қан мсктептік окулығымен байланыстырады. Биологияпы окыту 
әдісі қарапайым тожірибелерді тандаи корытындылаудан оқыту 
жәнс тәрбиелсу үдерісінің нактылы ғылыми зандылыктарын та- 
нып білугс дейінгі үзақ жоне күрделі жолынан өтуде. Биологияны 
окыту әдісіиің сң мацызды жегістіктерінің бірі мсктептік биоло- 
гияиың күрылы.мын және мазмүнын, биологиялык түсініктер 
дамуының теориясын, биологияны окыту түрлерін үйымдастыру 
жүйесін, окыту күралдарының және әдістерінің жүйесін, окыту 
қүралдарының және әдістерінің жүйесін талдап жсте зерггеу бо- 
лып табылады. Биологияны окыту одісінде биологиялык түсінік- 
терді жүйелеу, окытудың әдістері, күралдары, окытуды үйымдас- 
тырудың түрі талданады. Биологияны окытуды зерттеудіц өзіне 
тон әдістері бар, олар: педагогикалық бакылаулар және экспери- 
менттср. окушылармен кснесу, мектептік іс-кағаздарын жүргі- 
зуді окыгі үйрену, болашак мұғалімге зсрттеу әдістерін тек біліп 
қою жеткіліксіз, оларды өзінің тәжірибелік іс-орекеттерінде бі- 
ліктілік іскерлікпен колданғаны кажет. Әдіскерлер дидактикалык 
корытындыларында таным теориясына, дидактикаға, психоло- 
гияға сүйенеді. Окыту әдістерінс және мазмүнына катысты ортак 
нүскаулар, мектептік оку-тәрбие максаттарын және міндеттерін 
аныктайгын педагогика жоне дидактика биолог ия әдісіне байла- 
нысты барлык корытындылардын күрылуына негіз болады. Әдіс 
окушы санасында калыптасатын танымдык үдсрісінің жетекшісі 
болтан кезінен басталады. ГІсдагогикалык үдерістін ен монді. ең 
маңызды кезсні - окушынын санасында жаңа үғымдардың, түсі- 
ніктердің, корытындылардын түзілуі, калыгпасуы.
Әдіс окушылардың биологиянын нсгіздерін окып үйрснуде 
педагогтік үдсрістердің заадылыктарын зерттейді. Белгілі одіс- 
кер В.Ф. Шалаев бойынша биологиянып одісі - поннің окыту 
заңдылыктарып табу жәпе осы зацдылыктарды окытып үйрету 
негізінде поннің белгілі бір тарихи жағдайларға байланысты бі- 
лімдік-тәрбиелік мацызын, мазмүнын, опың білімдік-тәрбиелік 
маңызын, мазмүнын, одістерін, онын үйымдастыру гүрлерін, 
жабдыктарын жәнс окытудың, нотижслерін жете зерттеуді мақ- 
сат түтатын, биологияпын негіздерін окыту үдсрісін зерттейтін 
дидактика бөлімдерінің бірі.
236 ♦ 
10-тарау. Түсініктер мен тсрминдср жопе оларды дамытудыц...

Дидактика биологияны оку жосиарына кіргізіп окытудың то- 
лык мазмүнын анықтап жоне тек оку поні ретінде онын білім- 
дік-тәрбиелік мацызын түтас карастырады. Биологияны окыту 
білімділік және тәрбиелік жағынан нс беретіи оиы окыту үдерісін 
зерттеудін негізінде ғана дәлірек табылады. Мүндай зерттеулер 
биологияны окыту одісінің міндеттеріне кіреді. Көрнекті биолог- 
педагог Н.М. Верзилин бойынша әдіс - педагогика мен биоло- 
гияның іргелес косылуынан түзілген дербес ғылым.
Бакылау сүрактары:
1. Биологиялык гүсініктсрді онын білі.м берудсгі маиызы кандай?
2. Биологиялык түсініктсрдін жіктелуі мен түрлеріне сипапама беріңіз.
3. Жай жоне күрделі түсініктер жайлы ие білесіз?
4. Жай түсініктерді күрделендіру одісін көрсетіңіз.
5. Арнаулы түсініктер дегеніміз не?
6. Ортак биологиялык түсінікгер дегеніміз не?
7. Экологиялык түсініктер жайлы не білесіз?
10.3. Жалпы биология іюиіндегі түсіиіктер 
♦ 237

11-тарау
БИОЛОГИЯ ПӘНІНІҢ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ 
БЕРУДЕГІ РӨЛІ

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: