80
жатқызады, алдыменен циклдық жұмыссыздықты айтамыз. Жұмыссыздықтың екінші тобына – «жиынтық
сұраным ӛзгерісімен байланысты емес фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін»
жатқызамыз. Жұмыссыздық психологияда типтілік құбылыс. Себебі, жұмыс күшіне сұраным, оны сатып
алуға жұмсалатын капитал кӛлеміне тәуелді. Сондықтан капитал кӛлемінің азаюы, жұмыс күшіне деген
сұранысты тӛмендетеді. Осы заңның нәтижесінде қосымша жұмыс күшін ӛндіріске тарту жай жүреді және
капиталдың органикалық құрылымының ӛсуінің әсерімен ӛндірістегі жұмысшылар қысқарады –
нәтижесінде жұмыссыздар армиясы пайда болады [4]. Кез келген жұмыссыздықтың болуы – қоғам үшін
ең ауыр психологиялық және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды
жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, ӛзінің абыройын да жоғалтады.
Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс
болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады. Жұмыссыздық оның деңгейімен ӛлшенеді. Жұмыссыздық
деңгейі – жұмыссыздар санының жұмысқа қабілеттер санындағы үлес салмағы. Жұмыссыздық деңгейі
жұмыспен толық қамтылғанда ―жұмыссыздықтың табиғи деңгейі‖ деп атайды.
Жұмыссыздық деңгейі психологиялық жағдайының негізгі кӛрсеткіштерінің бірі, бірақ оны тура
кӛрсеткіш деп толық айтуға болмайды. Себебі , ресми статистикада, кім жұмыссыздыққа байланысты
кӛмек алады, соларды ғана есептейді.
Жұмыссыздық деңгейін есептеу тӛмендегідей формуламен анықталады:
ЖД = ЖС/ЖК* 100%
Мұндағы: ЖД – жұмыссыздық деңгейі;
ЖС – жұмыссыздар саны;
ЖК – жұмыс күшінің саны;
Жұмыссыздық деңгейі оның нормасымен сипатталады. Оның нормасымен жұмыссыздықтың жалпы
санының жұмыс күші санына қатынасымен пайыз түрінде есептеледі.
Жұмыссыздықтың психологиялық және әлеуметтік салдары:
1. ЖҰӚ-нің кӛлемі қоғамның ӛзінің бар потенциалды мүмкіншілігін пайдаланғандағы кӛлемімен
салыстырғанда тӛмендеуіне әкеліп соғады.
2. Халықтың әр түрлі топтарының арасында жұмыссыздық шығыны бірдей бӛлінбеуіне соқтырады.
3. Жұмысшылар мамандығын тӛмендетіп (ескіреді), тіпті айырылып тақалады.
Жалпы жұмыссыздық мәселелерін шешуде психологияға мемлекеттің араласуы қажет. Мемлекет
жұмыссыздықты реттеуді негізінен тӛрт бағытта жүргізеді.
1. Жұмыссыздарды жұмыспен қамту, оларға мамандығын жоғалтпау үшін еңбек биржасы арқылы
кәсіби дайындықтардан және қайта дайындаудан ӛткізуге кӛмек кӛрсету.
2. Әрбір әлеуметтік топтардың (әйелдер, зейнеткерлер, жастар) ерекшеліктерін толық есептеу үшін
икемді еңбек нарығын қалыптастырып, оны осы жұмыстарды жүргізу үшін ынталандыру.
3. Еңбек қатынасын құқықтық қамтамасыз ету.
4. Жұмыссыздық зардабын шеккен адамдарды әлеуметтік қорғау [5].
Кез келген жұмыссыздың деңгейімен байланыста болатын экономикалық зиянды анықтау үшін,
әлемдік практикада Оукен заңы қолданылады. Бұл заң американ экономисі Артур Оукеннің (1724-1780
ж.ж.) есімімен аталған. Осы заң математикалық тұрғыдан жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық ӛнім
(ЖҰӚ) кӛлемінің тӛмендеуі арасындағы байланысты кӛрсетеді. Егер жұмыссыздықтың сандық деңгейі
табиғи деңгейден 1%- ға асса, онда ЖҰӚ кӛлемінің тӛмендеуі 2,5% құрайды. Осы 2,5 санымыз – Оукен
коэффициенті болып табылады. Мына 1:2,5 қатынасы, бұл жұмыссыздықтың ЖҰӚ кӛлемінің тӛмендеуіне
қатынасы болып табылады және жұмыссыздықпен байланысты ӛнімнің абсолюттік зиянын анықтауға
кӛмектеседі. Мысалы, жылына (1983 ж) жұмыссыздық деңгейінің тӛмендеуі 9,5% немесе 3,5 % - ке жетті,
артық ұйғарудың табиғи деңгейі 6%. Осы 3,5% санын Оукен коэффициентіне (2,5) кӛбейтсек, онда
1983ж. ЖҰӚ кӛлемінің тӛмендеуі 8,75% құрайды. Басқа сӛзбен айтқанда, егер де 1983 ж. Жұмыссыздық
деңгейі толық қамтамасыз етілсе, ЖҰӚ нақтыға қарағанда 8,75% - тен кӛп болар еді.
Жұмыссыздықтың теориялары ( Дж. Кейнс, К. Маркс). Жұмыссыздық экономикалық теорияның
бұрынғы және қазіргі тарихындағы ең ӛткір мәселелердің бірі. Мысалы, мальтузиандық теория
жұмыссыздықтың пайда болуын түрғындардың тым артып кетуінен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл
құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік мектебінің геориясы
жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
К.Маркстің қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың болуын
біріншіден
Достарыңызбен бөлісу: