X. А р ғ ы н б а е в. Қазақтық мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы

жылқыны шаруаның «керігі», «тұғыры», «шобыры», «торысы»
дел те атай беретін»
11
. Шаруаның
шобыры,
қойшының
 қойторысы,
тұғыры
тәрізді сөздермен қатар, көне мұра тілінде, батырлық
жырларда
 
көрік сөзі жиі кездеседі. «Бұл жер кездегі әр түрлі
басылымдарында бұл атау – дыбысталуы ұқсас, мағынасы
мүлдем бөлек 
керек
деген сөзбен шатастырылып жүр.
Ақ маңдайлы тұлымым, 
Бірге туған құлыным. 
Қерекке
біткен жауырын, 
Бірге туған бауырым
(«Қобыланды батыр»)
Егер осындағы жолды
көрікке біткен жауырын
деп оқысақ
жалпақ, қақпақ жауырын дегенді, мықтылықты аңғарамыз.
Өйткені
 
көрік
 ат
төртпақ жауырыны жалпақ болып келеді.
Халық осылайша өзі танып, білген заттар мен құбылыстарға
жеке-жеке ат қойып, айдар тағып қана қоймайды. Оларды
тектестігі, туыстығы, түрлі-түрлі қасиеттерінің ұқсастығы мен
ортақтығына қарай топтастырып, жинақтап, классификация
жасайды. Ал классификация жасау – заттар мен құбылыстарды
белгілі бір дәрежеде танып білу.
Қазіргі кезде мүлде ұмыт болған ескі наным-сенімге байланысты
айтылатын тұрақты сөз тіркестерінің саны тілімізде көптеп
кездеседі. Солардың кейбірі түйе малына қатысты.
Ертеректе Жетісу жерінде Ақжал деген атақты бір сәйгүлік болса
керек. Сол аттың иесіне алыстағы жегжаты: Ақжалды маған берсін,
орнына
түйеден бір соқыр айдатамын»
– деген екен. Сөз мәнін
аңғармаған ат иесі: «Қырық түйеге бермеген Ақжалымды
соқыр
түйеге
теңгермекпін бе?» – деп кейіпті.
М. Әуезов халқымыздың байырғы салт, дәстүріне қатысты сөз
байлығын көркем тіл кестесіне түсірудің айрықша үлгісін көрсетті.
Жазушы кейіпкер тілін ерекшелеу мақсатымен
соқыр түйе
тіркесін
былай деп қолданады: ...Қітаптың жолына саусағын қадап тұрып,
сипай қамшылағандай ғып, ақырын көлгір жүзбен кемпірге қарап: –
Сіздің
түйеңіздің саны неше соқыр
болған ет осы, бәйбіше? – деп
қойғанда, Несібелдінің өзі де жарылып күліп жіберді.
Соқыр түйенің
ертегі кейіпкері ретінде де кездесетіні белгілі. Ал
осы «соқыр түйеде» не сыр бар?
«Түйе – төрт түліктің төресі» дейді халық. Түйесі жүзге жеткен
мал иесі ырым етіп, жүзінші түйенің бір көзін ағызып отырған.
11 

жүктеу/скачать 450,47 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: