Научная библиотек

бйткеш б1р езш щ гана болуы, бэсекеге 
тусерш 
езге партиялардын бол- 
мауы оны 
сезс1з 
мемлекетпен б1р1кт1ред1, букарага м емлекетак ыкпал 
ету эдгстерш колданатын болады жене осы жагдайлар онын партия 
ретхндеп сежмш жояды.
Кеппартиялык жуйе когамда б1рнеше партиянын болуын калайды. 
Когамда партиялардын саны канша болса да, зан шыгаратын бшпкке 
сайлауга катысу ушш оларга 61 рдей кукык болуы шарт, сонымен катар 
партиялардын жене мемлекеттщ функциялары б!р-б1ржен белек болуы 
керек. Кеппартиялык когам ушш тшмд1, ейткеш партиялар бшпкке 
келудщ еркениетп механизмдерш менгерген, ал олардын б е сек ел ест т 
аркылы когам дамуынын балама нускаларын усыну камтамасыз етшедт 
Сонымен катар, кеппартиялык жуйе саяси медениетп, когамнын морален 
манызды сынау болып саналады. Сондыктан б1рнеше партиянын ем!р 
суру1 кукыктык мемлекет жагдайында гана юке асатын болады.
Казщ д Батые когамынын кеппартиялык жуйеанде аткарушы бшпк 
туралы меселеш шешу ушш партиялардын езара ерекет ету ж ж бдрнеще 
накты механизмдер! жасалган. Бул механизмдер б1рнеше, атап айтканда, 
коалициялык, доминациялык жене бипартиялык (екшартиялык) уклад- 
гарды камтыган. Коалициялык уклад сайлауда женген партиялардын б»рде- 
бхреу! парламентте — зан шыгарушы бил1к органдарында кепш1л1к орын 
ала алмаган жагдайда колданылады. Осынын салдарынан женген партия­
лар б1р1гуге межбур болады жэне коалициялык уюмет курады. Алайда, 
мундай ую мет тураксыз болады, ейткен1 онын курамына енген саяси 
куштерддн ек1лдершщ карама-кайшылыкка толы мудделерш коргайды. 
Бул ук^мет келес! дагдарыска 
деЙ
1
Н 
гана еш р суред1. Содан кейш жана 
сайлау етед1, мунда да сайлау курес1не катысушы кеппартиялардын б1рде- 
б1реу1 дауыстардьщ белщда кетуш ен салмакпен басым тусе алмайды. 
Дел осьшдай уклад Италия, Бельгия, Голландия, Дания секш и елдерде 
эрекет етедх.
Доминация уклады (немесе кеппартиялык жуйе монополып билеудп 
партиясымен) парламентте басым кепщ нщ бхр партияга жататын кезде 
гана колданылады, сондыктан да ол б
1
рпартиялык ук1мет курады. Мундай 
жагдайда билеуша партия езш щ таптык жэне жалпыулттык мудделерд! 
коргау кабшелн керсетумен, кушт1 идеологиялык ыкпал жасаумен катар, 
партиялык жуйеде устем орынга ие болады. Эдетте когамда куш п жене 
топтаскан оппозиция болмаган жагдайда басым партия узак уакыт бойы 
(25
жене одан да кеп жылдар) устемд1к етедг Дел осындай уклад Шве- 
цияда калыптаскан, мунда социал-демократтар узак уакыт бойы басым 
партия ретшде болды, осындай жагдай Жапониянын либерал-демокра- 
тиялык партиясынын басында болган ед|; Екшартиялык укладта саяси
278

аренада б1рш-б1р1 билакте алмастырып отыратын ею непзп партиянын 
устемдж монополиясы орнайды. Бул осы укладтын сипатты белгш бо­
лып саналмады. Олардын б!р1 билеуша де, ейншкп оппозициялык партия. 
Олар уакыты келгенде орын алмастырады. Коспартиялык укладта салыс- 
тырмалы турде туракты уймет курылады. Мундай уймет тусында жана 
партиялар куруга кептеген киыншылыктар туады, устем етунп партия- 
лардан баска партиялардын кызметше кедерп келт*ршед1. Ек1 партия лык 
укладтын классикалык улпсще буржуазиялык (мысалы, АК,Ш-тын демо- 
кратиялык жэне республикалык), немесе буржуазиялык жэне социал- 
демократиялык (Улыбританиядагы консервативпк жэне лейбориста 
партиялар) партиялар курылган жуйе жатады. Ейпартиялык укладтын 
б1р тур1 модифицияланган уклад деп аталады. Онын езшдок ерекшелт 
бар. Уймет куруга кабшетп жэне бэсекеге тускен ей партиянын бхрде- 
б1реу! парламентте кепшшк орынга ие бола алмаса, онын б1р1 зан шыга­
рушы органда туракты екш бар, саны жагынан аз ущшни61 р партиямен 
коалицияга туседь
Мундай реттеуип релщ аткаратын ушщид партиянын катарына Гер- 
маниядагы ерйн демократтар партиясы жатады. Онымен кейде СДПГ, 
б1рде ХДС/ХСС блок курады. Австралияда аграрлык жэне либералдык 
партиялар лейбористж партияга карсы одак куру тэж1рибес1 сакталган.
Кез-келген саяси эрекеттер мен адамдардын езара эрекеттер1 саяси 
сананын ыкпалымен жасалады, булардан эркилы саяси процестер калып- 
тасады. Онын саясилыгы ен алдымен мазмунга байланысты. Саяси сана- 
ны курайтын сез1м, кещл-куй, идеялар мен теориялар адамдардын ем1рдеп 
саяси жене мемлекеттж курылыска, саяси бил1кке, улттык саяси пробле- 
маларга, сонымен катар азаматтардын саяси кукыгы мен бостандыкта- 
рына козкарасынан кершёд!. Таптардын, элеуметок топтардын жэне 
улттык кауымдастыктардыц эрб!р саяси эрекепнде саяси сананын 
кайсыб
1
р компонеттер! болады. Саяси кещл-куй, кезкарастар, кисындар, 
максаттар адамдар эрекейне туртй болады, онын мазмуны мен багыттын 
айкындайды. Саяси сана букш саяси институттардыц, саяси жуйенщ ба­
ска да элементтершщ кызмет1не енш, орныгады. Ол когамдык-саяси 
ем1рд1н субъективт1к жактарын бейнелейдь
Саяси сана мейлщше курдел1 рухани тузш1м. Ол алуан турл
1
куй мен 
денгейлер аркылы кершеда. Элеуметганушылар саяси сананын денгейлер! 
туралы айтканда, олар эдеттеп жэне теориялык сананын кершуш айта- 
ды. Саяси сананын ерекшел1кп кер1НЮ1 ретшде саяси психология жэне 
саяси идеология алга шыгады. Енд1 соларга кыскаша сипаттама берел1к.
Адамдардын эдеттеп (карапайым) саяси санасы — адамдардын болып 
жаткан саяси кубылыстар мен процестер туралы турмыстык тусхшп
279

кебшесе гылыми бшмге непзделмеген таза ойша жорамаддаушылык пен 
пайымдаушылыкка саяды. Олар адамдардын кундел1к-п ю-теж1рибесшш 
ыкпалымен калыптасады. Ал олардын кундел!кт1ю-теж1рибес1 адамдар­
дын ер турлх саяси окигаларга кезхгушен, осы окигалардан алатын жеке 
есершен, адамдар арасында езара шщр' алмасу барысында жене ен со- 
нында, алуан турл) насихаттын ыкпалымен, ягни саяси жарнамалардан 
бастап теледидар, радио, баспасез аркылы букарага ыкпал жасаудан жи- 
налады. 
« 
-
Адамдардын едеттеп саяси санасы — кебше-кеп олардын агымдагы 
саяси окигалар туралы кепшшпнде толык емес жене таяз, осы окигалар- 
дын себептер» мен зандылыктарынын байланыстарын камтыган, олардын 
даму тенденцияларын елемеуден пайда болган ту е ш т. Эдеттеп саяси са- 
нада саяси шындыкты дурыс керсететш элементтердщ болуына карам ас- 
тан, бул санага б1ршама саяси алданьшггы елестер сшген, кайсыб1р саяси 
кубылыстар жешнде кате туашктер орныккан, сонын 1Ш1нде когамдагы 
ер турл1 саяси куштердш, арасалмагы туралы, эр турл1 саяси партиялардын 
кызметтершщ шындыкка жакындыгы, олардын кесемдершщ шын максат­
тары туралы жене сол сияктылар жен1нде жалган угымдар калыптаскан.
Саяси ем

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: