менттердщ  кез келген жиынтыгымен салыстырганда гана ерекше сапага  ие болады. Ежелп ойшылдардын пайымдауынша, тутастык ез1 камтитын  бел

сондай-ак, 
когам дамуынын зандарын да ашады жене оларды зерттейдг 
Осыган орай, элеуметтануды — элеуметак жуйенщ ем1р суру1 мен даму­
ынын 
зандары женшдеп, сол зандардын ёубъёщшерщщ, ягни элеуметак 
улкен жэне кшй топтардьщ, адамдар кауымдастыктарынын, сонымен бтрге 
жекелеген тулгалардын кызметшен кершю табатын гылым ретшде си- 
паттауга болады. Сайып келгенде, мунын бэр« элеуметтанудын 
вздцщк 
мэн1н жэне ерекшел!ктерщ сипаттайды, онын зерттеу объектшерш де 
корсетш бередг; Элеуметтану — когамдык кубылыстардын беймэл!м жак- 
тарын зерделеп, социумда калыптаскан элеуметак катынастарды адам 
факторымен уштастырып карастыратын гылым.
Б
1
рак когамды бул гылымнан баска да б1рнеше когамдык гылымдар: 
тарих, саясаттану, кукык, психология, т.б. ез агымына сэйкес зерделеп, 
зерттейш. Будан: сонда элеуметтану когамнын несш зерттейд!? — деген 
занды сауалдын тууы ыктимал. Буган жауап беретш болсак, онын пенш, 
ягни зерттеу такырыптарын аныктайтьш дэлел ретшде эр турл! ой-пшр- 
лерд1 усынар едж.
Галымдардын ез ш ш де осы мэселе жежнде еда кунге дейш турактал- 
ган пиар жок. Бул мэселеде эрмм ез кезкарасын жен санайды. Деген- 
мен, елеуметтану пэш туралы 
н епзп 
устанымдарына сейкес галымдарды 
ею 
топ пен багытка б е л ® карастыруга болады: 1) елеуметтанудын зерттеу 
такырыбын ез зерттеу корытындыларымен байланыстырган окымысты- 
лар; 2) елеуметтану пеншен осы гылымнын ен басты угымын тауып, сол 
пенге айналуы тшс деп санайтын галымдар.
Демек, елеуметтанудын пеш деп отырганымыз — когам мен адамнын 
беймел1м кырлары, купия жактары, ягни олардын арасындагы катынас­
тар, байланыс механизм! мен курылымы, елеуметак уйымдар, елеуметак 
институттар, елеуметак ю-эрекет пен адамдардын мшез-кулыктары, 
мудделер! мен муктаждыктары, кундылыктары, булардын ем1рде байка- 
луы мен езгер!ске ушырауын калыптастырган себептер жене олардын 
нетижелерк
Элеуметтанудын объекпа мен пеш онын бш мдж курылымы мен 
денгейлерш аныктайды.
2
. Элеуметтану бйпмшщ курылымы мен децгейлер!
Элеуметганушы ез назарын когамдык ем1рдщ кез келген кубылыста- 
рына аударады. Бул — кепжакты елеуметак байланыстар мен адамдар 
арасындагы катынастарды камтыган тутас когам болуы мумкш немесе 
когамдык ем1рдщ б1р гана саласы, айталык, экономика, елеуметак, сая­
си, рухани жагы болуы да ыктимал. Бул улкенш-мшш елеуметак топтар
8

жене адамдардын улттык кауымдастыгы, сонымен катар таптар, улттык, 
улыстык, кеаби жене демографиялык топтар, буларга коса жастардын, 
эйелдердщ, ага урпак екшдершщ топтары, ецщргспк жене баска да ужым- 
дар, саяси партиялар, кесшодактар, шыгармашылык уйымдар болуы да 
мумкщ. Элеуметтанудын пен рет1нде кенш аударатыны — жеке тулга, 
онын кажетп муктажы, муддеа, кунды багдары, сондай-ак когамнын бас­
тапкы уясы ретшде отбасы жене туракты яки тураксыз елеуметпк-пси- 
хологиялык байланысы бар К1ш> топтар, сонымен бфге алга койган мул- 
десте, кызыгушылыгына карай курылган топтар, кершшер, достар, т.б. 
болуы ебден мумкш. Керш отырганымыздай, елеуметтанудын гылым 
ретшдеп объекпсшщ шенбер! ете аукымды, кепкырлы жене кепжакты. 
Бул жагдай онын бшмдж курылымын аныктауга мешпнше кемектеседг 
. / Элеуметтану бшмшщ курылымы — когамдык кубылыстар мен про­
цестер женшдеп акпараттардын жене гылыми тусш!ктер мен угымдар- 
дын жей гана жиынтыгы емес. Бул — ен алдымен елеуметпк жуйеде 
перменд! м^ндеттерш аткаратын жене дамитын когам женшдеп бшмнщ 
белгш б
1
ртерппке келпршук Бул курылым — елеуметпк турл| денгейдеп 
процестер, жеке адамдар, елеуметпк топтар немесе тутас когам женшдеп 
езара байланыскан туешжтер, угымдар, кезкарастар, теориялар жуйес 
17
)
Элеуметтанулык туашктер мен гылыми бшм, еаресе онын курылы­
мы кеп жагдайда бфнеше факторларга байланысты калыптасады, сонын 
1Ш1Нде елеуметтану зерггейпн объектшер шенбер!, гылыми нетижелер 
мен корытындылардын терещцп жене аукымдылыгы ерекше болады.
Бастапкы алгышарт, непзшен алганда, объектшерге байланысты ка- 
растырылады, сондыктан зерттеущ когамды тутас бф аукымда карасты- 
рудан бастау керек. вйткеж адам да, кез келген елеуметпк топтар да, 
елеуметпк уйымдар мен институттар да, материалдык жене рухани меде­
ниет те, б»р сезбен айтканда, когамдагы дуниенщ бер! онын дамуынын 
жем1с1 болып табьшады жене олардын ез1ншк елеуметпк табигаты эркилы. 
Лптен жеке адамнын азык-тул1кке деген суранысы немесе урпак жалгас- 
тыру женшдеп талап, ниеп таза табиги кажеттшк — муктаждыкка жат- 
пайды. Бул — онын елеуметпк мазмуны жагынан биоелеуметпк кажет- 
тш п . Олардын биологиялык непздер! бар, алайда ол елеуметпк форма- 
да кер1нед1 жене материалдык ещцрюнн дамуы немесе отбасы децгешндеп 
елеуметпк тесшдермен канагаттандырылады. Кез келген елеуметпк ку- 
былыска когамнын элемент! репнде жене жалпы сол когамнын ез1 аркы­
лы карау, оны дамушы жене емгр сурухш елеуметпк жуйенщ белш репнде 
карастыру — гылыми елеуметтанудын аса манызды едютершщ бар!.
Осы айтылгандарды саралайтын болсак, когамга тутас елеуметпк орга­
низм репнде карау женшдеп бшм елеуметтану ш мш щ бастауы болып

саналады. Бул — когамдык катынастар жуйеа, олардын мазмуны жене 
езара байланые механизм! туралы бш м. Табигатты жене когамдык каты­
настардын менш туану когамда калыптаскан елеуметпк субъектшердщ 
озара ерекетщщ менш терен пайымдауга мумкхндхк бередх. Когам тура­
лы бш м — онын дамуынын объективтх зандарын, когам омхршщ непзп 
салалары женшдеп туанхктх жене олардын езара ерекетш, материалдык, 
саяси жене рухани медениеттщ езара ыкпалы женшдеп бшмда ез бойы- 
на жинап, сщхрген.
Жекелеген когамдык омхр салаларынын, сонын шднде экономика­
лык, елеуметпк, саяси, рухани салалардынтхршшк етух мен дамуы женш­
деп туашктердщ езара байланысы елеуметтану бшмх курылымынын 
екхншх саласы болып саналады. Бул жерде елеуметтанушы экономией, 
саясаттанушыны, кукыктанушыны немесе этикт!, енертанушыны алмас- 
тыра алмайды. Когамнын белгш бхр омхр салаларында болып жаткан про- 
цестерге онын оз кезкарасы болуы тихс. Ен алдымен ол осы салаларда 
тулганын немесе елеуметпк топтардын, сонымен катар жастардын, жу­
мысшы табынын, шаруалардын, интеллигенциянын, кызметкерлердщ, 
кеапкерлердщ турлх топтарынын емхрлхк кызметш жене елеуметпк 
тургыда озхн-езх танытуынын мумкхндхктерхн зерттейдх.
Ел хшшде турып жаткан халыктын елеуметпк курамы мен когамнын 
елеуметпк курылымы жежндеп бхлхм де елеуметтану бш м ш щ манызды 
белхп болып саналады. Бул жерде енпме таптар, елеуметтхк улкен жене 
К1шх, 
кеаби жене демофафиялык топтар, олардын экономикалык жене 
саяси катынастар жуйесшдеп орындары мен езара 1с-ерекеттерх, соны­
мен катар улттар, улыстар, баска да этникалык топтар жене олардын ара­
сындагы бхр-б|рхмен катынастары женхнде болып отыр.
Элеуметтану бш м ш щ келеа бхр курылымы — ол саясат елеуметта- 
нуына жататын гылыми туешхктер, кезкарастар, теориялар. Мунда елеу- 
меттану саяси катынастар, есхресе екхмет билхп тонхрепндегх катынастар 
жуйесшдеп когамнын ер турлх елеуметгхк топтарынын накты жагдайын 
аныктауга назар аударады. Азаматтык когам субъектшершщ саяси- 
елеуметпк кукыктары мен еркхндхпн жузеге асыру жолдары мен тесхл- 
дерхн таба бхлух де елеуметтану ушш аса манызды. Сол аркылы олар когам­
да журш жаткан саяси пропестерге накты ыкпал жасай алады. Осы тургы­
дан кдрастырганда турлх саяси партиялардын жене козгалыстардын кыз- 
метх, когамнын букхл саяси жуйесшщ емхр сурух карастырылады.
I ]рСогамлагы елеуметпк институттардын, атап айтканда, мемлекеттхн, 
кукыктын, шхркеудш, гылымнын, медениетпн, неке мен отбасынын, т.б. 
аткаратын кызметх женхндеп елеуметтанушынын гылыми туешхпн жене 
корытындыларын жуйелеу елеуметтану бшмхнхн келеа курылымы болып
10

есептелед!. «Элеуметтануда елеуметпк институт дегежм
13
бул белгш б1р 
уакыт кезежнде турактылыкты сактайтын жене букш елеуметтхк жуйе 
турактылыгын камтамасыз ететш адамдар кызмеп ж н торабы Эрбхр ерек­
ше «торап» когамнын ом
1
рсуружде манызды рел аткарады»1. Эрине, атал­
мыш институттардын еркайсысынын пайда болуы мен емхр сурушщ 
объективп алгышарттары бар. Олардын арасында ездерше сэйкес )штей 
уйымдасу калыптаскан жэне когамдык емхрде ез орнын сактаган, соган 
орай ерекше функциялар аткарады. бзара ерекет ету аркылы байланыса 
отырып, олар когамнын алга басуын, ем1р суруш камтамасыз етед 1.31
Элеуметтанудын зерттеу объекплерше орай, елеуметтану бшм! куры- 
лымынын тагы да б!рнеше салаларын атап еткен жен. Мысалы, енд1р1С 
ужымынын, формалды емес топтар мен уйымдардын, сонымен катар жеке 
тулгааралык катынастардын к1ш1 топтары мен жекелеген тулгалардын 
тгршшк ерекепне байланысты гылыми туажктер, кезкарастар, теория­
лар калыптаскан. I 
.
* Жогарыда келпршген эр турл^леуметпк кубылыстар мен процестер 
гещрегшдеп барлык гылыми туажктер, угымдар, кезкарастар мен тео­
риялар езара байланысып, тутас жене к у рдел I елеуметтану бшмшщ куры- 
лымын калыптастырады. Ол когамдык емгрдщ букш жактарын, онын са- 
лаларынын езара байланысын жене езара ерекетш камтып керсетед!, 
туптеп келгенде, когамды тутас елеуметтхк жуйе репнде гылыми тургыда 
бейнелейдк Осынын берх гылым жене оку курсы репнде елеуметтану­
дын курылымын курайды. .7
Элеуметтану бшмшщ курылымында елеуметтанулык теориялар мен 
кезкарастар ашып керсетенн когамдык кубылыстардын аукымына орай 
жекелеген денгейлерд1 ажыратып айтуга болады.
Элеуметтанулык бшмнщ денге йлер1 мыналар:
— жалпыелеуметтанулык теориялар, немесе жалпытеориялык елеу­
меттану;
— арнайы елеуметтанулык теориялар, буларды кейде жеке теориялар 
деп те сипаттайды;
— накты елеуметтанулык зерттеулер.
Элеуметтану бшмшщ осы уш децгейшхц езгешелйсгер! когамдык ку- 
былыстардагы елеуметтанулык талдаудын терендтн жене будан шыга- 
тын корытындылардын мацыздылыгын байкатады.
Жалпыелеуметтанулык теориялар макроелеуметтанулык зерттеу 
ретхнде, едетте, тым терендетшген немесе елеуметтанушылар айткандай, 
когамнын жене жалпы тарихи процесс дамуынын мецгшк кезещн карас-
1

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: